KozłówkaMuzeum Zamoyskich, Galeria Sztuki Socrealizmuoraz nieznane miejsce schronienia księdza Stefana Wyszyńskiego

-> Miejsca z duszą grudzień, 2022

Kozłówka
Muzeum Zamoyskich, Galeria Sztuki Socrealizmu
oraz nieznane miejsce schronienia księdza Stefana Wyszyńskiego

Autor: Izabela Wyszowska i Tadeusz Jędrysiak

Kozłówka to wieś położona w północnej części województwa lubelskiego, w powiecie lubartowskim, w gminie Kamionka. Znajduje się tutaj zespół pałacowo-parkowy, jedna z najwspanialszych rezydencji magnackich w Polsce, stanowiących część dóbr Zamoyskich.
Pałac w Kozłówce powstał w XVIII wieku dla Michała Bielińskiego (zm.1746), ale okres swej największej świetności przeżył na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to powstała na tych terenach Ordynacja Zamojska.

W czasach hrabiego Konstantego Zamoyskiego (1846-1923) pałac w Kozłówce był jedną z najpiękniejszych siedzib arystokratycznych w dawnej Polsce. To z jego inicjatywy dokonano przebudowy rezydencji. Wtedy to Kozłówka stała się panteonem rodu Zamoyskich, miejscem, gdzie łączyły się polskie tradycje narodowe z kulturą europejską. W chwili wybuchu II wojny światowej właścicielem Kozłówki byt hrabia Adam Zamoyski. W związku z tym, że przebywał on głównie w Warszawie, administrowaniem majątku zajmował się jego starszy syn Aleksander, nazywany Leszkiem. Po śmierci Adama w 1940 roku, syn objął ordynację kozłowiecką, a po aresztowaniu Aleksandra przez gestapo w 1941 roku obowiązki te przejęła jego żona, Jadwiga z Brzozowskich Zamoyska. Przez całą okupację niemiecką pałac, oficyny i folwarki stały się azylem dla wielu osób zagrożonych aresztowaniem lub wysiedlonych z zachodnich i wschodnich ziem polskich.

Zamoyscy byli właścicielami posiadłości w Kozłówce do roku 1944, wówczas Jadwiga Zamoyska wraz z dziećmi wyjechała do Warszawy i do Kozłówki nigdy już nie powróciła. Po wojnie rodzina Zamoyskich wyemigrowała do Kanady.

Od tego czasu obiekt pozostaje w rękach państwa polskiego. Pod koniec 1944 roku otwarto tutaj pierwsze muzeum na ziemiach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej. Pałac w Kozłówce jest najlepiej zachowaną rezydencją magnacką z oryginalnym wystrojem. W 1992 roku za zgodą Adama Zamoyskiego – syna ostatniego właściciela majątku, nadano mu nazwę Muzeum Zamoyskich w Kozłówce. Natomiast w 1994 roku w odrestaurowanym pawilonie północnym (XVIII-wieczna wozownia) na bazie eksponatów pochodzących ze zlikwidowanej składnicy muzealnej otwarto Galerię Sztuki Socrealizmu.

Niezwykle bogate zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłowce, obejmują między innymi:

malarstwo, rzeźbę i grafikę, w tym serię portretów rodzinnych Zamoyskich i postaci historycznych, a także kopie największych dzieł malarstwa europejskiego;
wspaniale wykonane i zdobione meble w stylu II Cesarstwa, zarówno polskie, jak i francuskie;
ceramikę i szkło, w tym porcelanę miśnieńską czy ceramikę dalekowschodnią, m. in. zachowane dwa szklane serwisy należące niegdyś do rodziny Zamoyskich;
srebra, brązy oraz inne metale i wyroby jubilerskie, w tym: francuskie, angielskie, rosyjskie, polskie, austriackie;
tkaniny: adamaszkowe i aksamitne haftowane;
instrumenty do mechanicznego odtwarzania muzyki.

Oprócz pałacu w Kozłówce istnieje możliwość zwiedzania kaplicy, powozowni, parku (po rekonstrukcji stał się parkiem w stylu eklektycznym, są w nim piękne klomby kwiatowe, ogród francuski, aleja grabowa, ogród różany), dziedzińca oraz Galerii z eksponatami Sztuki Socrealizmu.

Galeria Sztuki Socrealizmu

Socrealizm w sztuce został ukształtowany w Związku Sowieckim, za czasów Józefa Stalina (1879-1953), jako element budowania systemu komunistycznego. W 1934 roku, socrealizm stał się sztuką socjalistyczną, sztuką narodową w całym Związku Sowieckim, choć de facto ukształtował się już w połowie lat 20. XX wieku. Zgodnie z podstawową definicją, socrealizm był metodą twórczą, która miała przenosić cechy marksizmu w dziedzinę sztuki, a przy tym miał być najwyższą formą realizmu w sztuce. Był on jedynym obowiązującym stylem w literaturze, sztuce i architekturze całego bloku państw socjalistycznych. Z założenia miał być zrozumiały dla szerokich mas. Sztuka, w tym architektura, miała być elementem nowej kultury, dostosowanej do potrzeb odbiorców, robotników i chłopów. Sztuka, zgodnie z założeniami, powinna pełnić funkcje propagandowe, a przy tym być „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”.

Dzieło sztuki, zgodne z tymi wytycznymi, musiało być przepojone optymizmem. Miało wychowywać ludzi, wskazywać im właściwą drogę, zagrzewać do walki i pracy. Socrealizm w Polsce obowiązywał przez niemal dekadę. W pierwszej połowie lat 50. XX wieku socrealizm został narzucony polskim artystom, sprowadzając sztukę do roli narzędzia polityki, ideologii i propagandy. Krytyka polityki stalinizmu sprawiła, że w 1955 roku zaczęto odchodzić od doktrynalnego socrealizmu Ale skutki dało się odczuć nawet kilkadziesiąt lat później.

Galeria Sztuki Socrealizmu znajduje się w dawnej pałacowej powozowni w Kozłówce i jest jedyną taką galerią w Europie. W jej zbiorach znajdują się przedmioty z drugiej połowy lat 50. XX wieku. Zgromadzono tu ponad 2000 eksponatów, którymi są dzieła czołowych polskich artystów z tamtego okresu. Można obejrzeć dzieła sztuki, które wówczas miały za zadanie krzewić idee socjalizmu wśród szerokich mas. W Galerii każda dziedzina sztuki ma swoją strefę. Są nimi, np.: tradycje ruchu rewolucyjnego, etos pracy, sojusz Polski ze Związkiem Radzieckim. Można też zobaczyć zbiór powojennych banknotów, plakaty będące elementem propagandy radzieckiej w latach 50. i 60. XX wieku oraz kolekcję zachowanych pomników socrealistycznych bohaterów. Zwiedzanie urozmaica kolaż słowno-muzyczny popularnych ówczesnych utworów, odtwarzany w salach ekspozycyjnych.

Kozłówka – nieznane miejsce schronienia księdza Stefana Wyszyńskiego

W okresie okupacji niemieckiej majątek kozłowiecki, którego właścicielami byli Aleksander i Jadwiga Zamoyscy, stał się miejscem pobytu wielu osób wysiedlonych oraz zagrożonych aresztowaniem. Mieszkali tu uczeni, artyści, właściciele ziemscy, towarzysze broni Aleksandra Zamoyskiego oraz ich rodziny. W Kozłówce przebywali m.in. prof. Czesław Znamierowski, znany filozof i teoretyk prawa, z żoną i dziećmi, czy rodzina generała Zygmunta Podhorskiego. Siostry Franciszkanki Służebniczki Krzyża wraz z grupą swoich niewidomych podopiecznych z zakładów w Laskach i w Żułowie, także znalazły tu schronienie.
Ksiądz Stefan Wyszyńskiprzebywał w pałacu Zamoyskichod 1 sierpnia 1940 do 1 września 1941 roku, mimo iż był poszukiwany przez gestapo. Pełnił tu posługę duszpasterską zarówno w Kozłówce jak i w okolicy. Odprawiał msze święte i nabożeństwa, spowiadał, prowadził nauki i rekolekcje. Opieką duszpasterską otaczał też partyzantów i zaangażowany był w tajne nauczanie. Zajmował się pracą naukową, piśmienniczą i dydaktyczną. Jego wykłady dla sióstr oraz dyskusje, w których brali udział także inni ukrywający się u Zamoyskich nazywano „akademią kozłowiecką”. Ksiądz Wyszyński wykładał prawo kanoniczne i katolicką naukę społeczną. Ściągał tym zainteresowanych z całej ordynacji. Przybywali też młodzi ludzie, którzy chcieli nie tylko uzyskać spowiedź czy posługę duszpasterską, ale porozmawiać z ks. Wyszyńskim.

W 2000 roku w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce odbyło się uroczyste otwarcie nowej ekspozycji „Ksiądz Stefan Wyszyński w Kozłówce 1940–1941”. W pomieszczeniu, zajmowanym niegdyś przez księdza Stefana Wyszyńskiego, została zaaranżowana ekspozycja odtwarzająca dawny wystrój pokoju, opracowana na podstawie wspomnień Moniki i Krzysztofa Znamierowskich. Wyposażenie wnętrza, pamiątki oraz fotografie i materiały archiwalne pochodzą z dawnych zbiorów rodziny Zamoyskich oraz z różnych innych zbiorów.