Turystyka Kulturowa

-> Itinerarium   wrzesień, 2022

Szlakiem chaczkarów – dziedzictwa kulturowego chrześcijańskiej Armenii (Geghard – Haghpat – Eczmiadzyn)

Autor: Izabela Wyszowska i Tadeusz Jędrysiak

• 

• 

• 

• 

Armenia, inaczej Hajastan na północy graniczy z Gruzją, na wschodzie z Azerbejdżanem, południowym wschodzie z Iranem, na zachodzie z Turcją. Państwo nie ma dostępu do morza. Początki Armenii sięgają czasów biblijnych, według tradycji górą, na której osiadła Arka Noego był Ararat. Ormianie wywodzą swe korzenie od wnuka Noego – Hajka (stąd ormiańska nazwa ich państwa Hajastan). Symbolem Armenii jest święta góra Ararat, która dziś znajduje się na terenie Turcji, ale jest doskonale widoczna z każdego miejsca w Armenii.

            Armenia jest najstarszym chrześcijańskim krajem na  świecie. Według tradycji na terenie tego państwa głosili Ewangelię apostołowie św. Bartłomiej i św. Juda Tadeusz. Armenia do 297 roku była częścią imperium rzymskiego, stąd na równi z innymi częściami imperium docierała do niej zarówno Ewangelia, jak i prześladowania chrześcijan. W 301 roku – król Tirydates III, nawrócony dzięki wysiłkowi św. Grzegorza Oświeciciela[1], uznał chrześcijaństwo za religię państwową, co miało znaczenie zarówno religijne, jak i polityczne.

     Krzyż jest prawdopodobnie najbardziej znanym symbolem chrześcijaństwa, ale nigdzie  chyba w ikonografii nie jest tak kluczowo ani kulturowo zakorzeniony jak w Armenii. W 2010 roku na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO została wpisana ormiańska sztuka kamiennych krzyży – chaczkarów.  Słowo chaczkar znaczy „kamień – krzyż”. Są ich dziesiątki tysięcy w Armenii, ale nie ma dwóch jednakowych, każdy z nich jest dziełem sztuki.

      Pierwsze chaczkary powstawały w IV wieku. Miały symbolizować zwycięstwo chrześcijaństwa nad wcześniejszymi religiami. Ich forma została zaczerpnięta ze starożytnej steli i obelisku, powszechnie wykorzystywanych w różnych kulturach tej części świata, a w przedstawieniach, obok krzyża, wykorzystywano również przedchrześcijańskie motywy, takie jak słońce i księżyc. Złoty okres zdobnictwa chaczkarów to wieki XIII i XIV. Wtedy sztuka ta rozwinęła się tak silnie, że krzyże zaczęto  nazywać kamiennymi koronkami. Sztuka tworzenia chaczkarów podupadła podczas najazdu mongolskiego pod koniec XIV wieku. Odrodziła się w XVI i XVII wieku, ale artystycznych wyżyn XIV wieku już nigdy nie osiągnięto. Dziś tradycja nadal trwa, a w niektórych częściach Erewania nadal można zobaczyć rzeźbiarzy chaczkarów.

        Chaczkary fundowano z różnych okazji i powodów. Chronić miały przed klęskami żywiołowymi, wznoszono je z okazji ukończenia ważnej budowy, ale też w intencji powodzenia konkretnego przedsięwzięcia. Wmurowywano je w ściany kościołów i ustawiano na rozstajach dróg, znajdziemy je w świątyniach ale także na cmentarzach. Kute w kamieniu płyty z wizerunkiem krzyża i wplecionymi w ornamentykę inicjałami zmarłego kładziono na grobach. Chaczkary pełnią rolę miejsc modlitewnych, pomników oraz relikwii, ułatwiających komunikację między światem doczesnym a boskim. W każdej miejscowości zamieszkałej przez Ormian stawał chaczkar.

        Chaczkary są zazwyczaj wolnostojącymi, pionowymi, prostokątnymi kamiennymi stelami, sięgają 1,5 metra wysokości. Armenia jest krajem ubogim w drewno, dlatego też chaczkary wykuwano w kamieniu czy różowym tufie pochodzenia wulkanicznego, bardzo powszechnym na terenie Wyżyny Armeńskiej. Tuf ormiański jest lekki i miękki, co umożliwia obróbkę bez użycia skomplikowanych narzędzi konstrukcyjnych. Tufy na terytorium Armenii są niezwykle piękne. Uważa się, że ten kamień może mieć do 40 różnych odcieni.
       Ambicją każdego artysty tworzącego chaczkar jest aby był on oryginalny, a jego ornamenty powinny być niepowtarzalne. Chaczkary są ciosane i rzeźbione za pomocą dłuta, ostrych rysików i młotków. Ryty są następnie szlifowane drobnym piaskiem. Cechą charakterystyczną chaczkaru jest na jego środku wykuty bogato zdobiony krzyż, wkomponowany w symbol słońca lub koła wieczności, któremu towarzyszą zdobienia w kształcie geometrycznych motywów roślinnych, a także wyryte w kamieniu wizerunki świętych i zwierząt. Czasami chaczkar zwieńczony jest gzymsem zawierającym niekiedy postacie biblijne lub święte. Większość chaczkarów nie przedstawia Chrystusa na krzyżu.
       W ormiańskiej tradycji funkcjonuje przekonanie, że drzewo  krzyża, na którym umarł Chrystus zakwitło (lub zostało oplecione kwitnącą roślinnością). Stąd na kutych w kamieniu chaczkarach jest bardzo dużo ornamentyki. Bogate wzornictwo odzwierciedla żywe gałązki rośliny, a sam wzór nazywany bywa kwitnącym krzyżem. Wyróżniającymi się cechami chaczkarów są motywy kiełkowania i kwitnienia, które sprawiają, że chaczkar jest wersją Drzewa Życia[2]. Choć forma chaczkaru zmieniała się na przestrzeni dziejów, to prawie wszystkie łączy jeden wspólny element:  kwitnący krzyż ormiański. Stanowi on punkt centralny chaczkaru, a jego cztery ramiona rozszerzają się ku końcom. Na każdym z wierzchołków znajdują się pąki, liście lub kwiaty. Symbol ten wiąże się z tradycją ormiańskiego kościoła, gdzie krzyż staje się alegorią drzewa życia, symbolem zwycięstwa nad śmiercią. Krzyżom towarzyszą inne motywy roślinne, takie jak pędy winorośli i liście palmowe. Pojawiają się tu rozety (symbol solarny), wizerunki tarczy księżyca, ptaków i kiści winogron. Górna część kamiennej płyty stanowi odrębną część kompozycji i często wypełniona jest przedstawieniami scen biblijnych, wizerunkami Maryi, Chrystusa czy apostołów.
      Te piękne stele, mające niekiedy ponad tysiąc lat, można znaleźć w całej historycznej Armenii i są symbolem dziedzictwa kulturowego Armenii.  Chaczkar może służyć jako mistrzowski symbol ormiańskiej tożsamości narodowej i jedności. Chaczkary spotkać można nie tylko na terenie Armenii, pojawiają się one wszędzie tam, gdzie mieszkają Ormianie. Kilka z nich znajduje się także w Polsce m.in.: przy Placu Dominikańskim we Wrocławiu, w Elblągu przed kościołem pw. Miłosierdzia Bożego, w Krakowie na dziedzińcu kościoła pw. św. Mikołaja, w Białymstoku przy cerkwi pw. św. Jerzego. W Warszawie na Skwerze Ormiańskim w parku przy ul. Powsińskiej na Mokotowie, można zobaczyć przepiękny przykład chaczkara. Wokół niego co roku spotyka się diaspora ormiańska aby upamiętnić ludobójstwo popełnione na ludności ormiańskiej w Imperium Osmańskim w czasie I wojny światowej w latach 1915-1917.

[1] Św. Grzegorz Oświeciciel (ur. ok. 239-257 – zm. ok. 326) –apostoł Armenii,  czczony jest nie tylko przez Ormiański Kościół Apostolski, ale także przez prawosławie – przede wszystkim rosyjskie. Był pierwszym biskupem swojego ojczystego kraju. Kult św. Grzegorza Oświeciciela w Armenii jest bardzo żywy. Zorganizował on hierarchię kościelną, ustanowił biskupstwa. Pod koniec życia miał odwiedzić Konstantynopol i Rzym i postarać się o przywileje dla Kościoła w Armenii. Słusznie więc kraj ten czci Grzegorza jako Oświeciciela i swojego ojca. Liturgia ormiańska obchodzi jego wspomnienie trzy razy w roku. W każdej mszy świętej wspomina jego imię. W posiadaniu patriarchy ormiańskiego jest pilnie strzeżona relikwia ramienia Świętego. Na Zachodzie Święty ten jest nieznany.

[2]Drzewo Życia – było jednym z dwóch drzew, obok Drzewa Poznania Dobra i Zła, rosnących w rajskim ogrodzie, których strażnikiem był wąż. Owoce rajskiego Drzewa Życia zapewniały nieśmiertelność każdemu, kto ich skosztował.

• 

• 

• 

      Spośród świątyń znajdujących się na ternie Armenii, na największą uwagę zasługują imponujące klasztory wpisane w 2000 roku na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO:

• Geghard – najpiękniejszy klasztor w Armenii, wykuty częściowo w skale (klasztor św. Włóczni), miejsce święte;
• Haghpat – zabytkowy klasztor ormiański z X-XIII wieku, leżący na płaskowyżu nad kanionem rzeki Debed – mistrzostwo ormiańskiej architektury sakralnej i główny ośrodek oświaty w okresie średniowiecza;
• Eczmiadzyn – ormiański Watykan, najstarsza i najważniejsza, główna świątynia w kraju. Najcenniejszym skarbem w klasztornym muzeum przylegającym do katedry, jest przechowywany w złotym relikwiarzu, grot Włóczni Przeznaczenia[1], nazywanej również włócznią Longinusa, którą przebito bok Chrystusa.

Klasztor Gerghard

Klasztor ten pochodzi z czasów przed przyjęciem przez Armenię chrześcijaństwa. Według tradycji klasztor został założony przez św. Grzegorza Oświeciciela. Nazywał się wówczas Ayrivank, co znaczy „jaskiniowy monaster”. Zespół klasztorny obejmuje kilka kościołów oraz groby, w większości wykute w skale, charakteryzujące okres największej świetności średniowiecznej architektury armeńskiej. Cały zespół średniowiecznych budowli jest otoczony wysokimi skałami, wtapia się on w malowniczy krajobraz naturalny. Klasztor jest prawdziwym skarbem Armenii, znany również jako klasztor 7 kościołów i 40 ołtarzy. Akustyka w kościołach jest niesamowita.

        To tu według legendy apostoł św. Juda Tadeusz przywiózł włócznię, która przebiła bok Chrystusa – stąd pochodzi nazwa klasztoru, która po ormiańsku oznacza właśnie „włócznia”. Od tamtej pory kompleks Ayrivank staje się nie tylko miejscem pielgrzymek, ale jest również ważnym ośrodkiem pisarskim, mieści się tutaj szkoła, a nawet akademia muzyczna. W IX wieku kompleks splądrowali i zniszczyli Arabowie. Zginęło wówczas wiele manuskryptów. Po odbudowie obiekt stał się znanym celem pielgrzymek, zwłaszcza w XIII stuleciu, gdy znalazły się tutaj relikwie św. Jana i św. Andrzeja oraz fragmenty Arki Noego i Włóczni Przeznaczenia. W 2000 roku klasztor został wpisany na Listę UNESCO, a obecnie jest jedną z największych atrakcji turystycznych Armenii.

---

[1] Włócznia Przeznaczenia – znana jako Święta Włócznia. Według „Ewangelii” i innych ksiąg historycznych na miejscu egzekucji Jezusa Chrystusa obecny był setnik Gajusz Kasjusz Longinus, który włócznią, przebił bok Jezusa aby upewnić się, że ten na pewno umarł. Wówczas z ciała Jezusa popłynęła krew i woda. Wedługarmeńskiego rękopisu z XIII wieku oraz tradycji włócznia przywieziona została do Armenii przez apostoła św. Judę Tadeusza.

---

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Haghpat

Haghpat jest to zabytkowy klasztor ormiański z X-XIII wieku, uznaje się go za majstersztyk ormiańskiej architektury sakralnej i główny ośrodek oświaty w okresie średniowiecza. Nazwa klasztoru Haghpat oznacza „Piękny klasztor”. Zbudowano go na niewielkim płaskowyżu otoczonym urwiskami, na wysokości 1212 m n.p.m. nad kanionem rzeki Debed. Jest to jedno z miejsc związanych z początkami chrześcijaństwa w Armenii.  Pierwszy kościół, którego ruiny zachowały się do naszych czasów, poza średniowiecznymi murami obronnymi monastyru, wzniesiono już w IV wieku. Początki klasztoru sięgają X wieku. Wiadomo jednak, że najpierw, w latach 972-991, wzniesiono tu dużą świątynię p.w. Świętego Krzyża. Została ona wybudowana z bloków wulkanicznego tufu, tradycyjnie na planie krzyża  zwieńczonego spadzistą kopułą usadowioną na okrągłym bębnie  i wysokim wnętrzem, z podtrzymującymi kopułę i strop podporami. Klasztor był wielokrotnie niszczony. Około 1130 roku trzęsienie ziemi zniszczyło część klasztoru Haghpat i odbudowano go dopiero pięćdziesiąt lat później. W ciągu wielu wieków swojego istnienia, doznał również licznych ataków sił zbrojnych oraz poważnego trzęsienia ziemi w 1988 roku. Niemniej jednak znaczna część kompleksu jest nadal nienaruszona i stoi do dziś bez istotnych zmian. Kompleks klasztorny jest bogaty w chaczkary. Cały zespół jest wpisany na Listę UNESCO.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Eczmiadzyn – starożytna stolica religijna Armenii

Wagharszapat lub Eczmiadzyn to przede wszystkim duchowa stolica Armenii. Historyczna nazwa Wagharszapatu, czyli Eczmiadzyn, wciąż jest używana w kontekście religijnym, nazywając miasto świętą stolicą. Jest ono szczególnie istotne dla Ormian, mocno związane z ich historią oraz życiem religijnym. Jest jednym z najważniejszych miejsc kultu religijnego i kulturowego w kraju. Znajduje się tu najstarszy kościół w Armenii, wybudowany przez św. Grzegorza Oświeciciela w latach 301-303 na fundamentach wcześniejszej świątyni lokalnego kultu. Obecnie jest to katedra, która jest główną świątynią kraju. Z czasem przy niej powstał ważny ośrodek nauki i szkolnictwa. Była kilkakrotnie niszczona przez obce najazdy. W V wieku zastąpiono ją budowlą kamienną i jej obecny rdzeń pochodzi z około roku 480.

            Eczmiadzyn znajduje się 40 km od Erewania. W 2016 roku Eczmiadzyn odwiedził papież Franciszek. W mieście tym urzęduje Katolikos Wszystkich Ormian, czyli najwyższy patriarcha apostolskiego Kościoła Ormiańskiego.

            W kompleksie katedralnym przechowywanych jest szereg cennych ikon, manuskryptów i relikwii. Najcenniejszym skarbem jest Włócznia Przeznaczenia, czyli włócznia, którą rzymski legionista Longinus (wcześniej Kasjusz) przebił bok Chrystusa. Według wersji z XIII-wiecznego rękopisu, grot miał przynieść do Armenii apostoł Juda Tadeusz. Oprócz tego cennego artefaktu, w kompleksie sakralnym przechowuje się także fragment z Arki Noego. Na terenie należącym do Kościoła wystawione są chaczkary. W 2000 roku katedra w Eczmiadzynie został wpisana na Listę UNESCO.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Eczmiadzyn – kościół świętej Rypsymy[1]

---

[1]św. Rypsyma – piękna zakonnica, która mieszkała w górskim klasztorze w odludnym rejonie imperium rzymskiego. Wieść o jej urodzie dotarła do cesarza Dioklecjana, który postanowił ją poślubić. Ona jednak odmówiła i wraz z pozostałymi mniszkami uciekła do dalekiej Armenii. Dioklecjan napisał do ormiańskiego króla Tridatesa III list, w którym wychwalał jej urodę. Władca odnalazł ją w Eczmiadzynie i również poprosił o rękę. Ta jednak odparła, że należy do Chrystusa. Wywołało to atak wściekłości władcy, kazał ukamienować wszystkie mniszki. Uratowała się tylko  św. Nino, która uciekła do Gruzji i nawróciła ten kraj na chrześcijaństwo.

Warto wspomnieć, że w 2014 roku na Listę Światowego Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO zostało wpisane tradycyjne pieczywo w formie placka nieodłącznie związane z ormiańską kuchnią – lawasz. Ten rodzaj płaskiego chleba przypomina wyglądem podpłomyk lub placek tortilli, ale jest o wiele od nich większy, przypomina bowiem dużą prostokątną płachtę. Podczas przygotowania dań, chleb można dzielić, ale nie wolno do tego używać ostrych narzędzi. Ormianie w ten sposób okazują szacunek do lawasz. Przygotowaniem  i wypiekiem lawasz zajmuje się kilka kobiet, a jest to przedsięwzięcie wymagające dużego wysiłku, dobrej koordynacji, doświadczenia i specjalnych umiejętności. Ciasto składające się z mąki i wody mięsi się i formuje w kule, które są rozwałkowywane na cienkie placki, a następnie nakłada się je na specjalną owalną formę w kształcie wałka. Wałek z ciastem przykłada się do ścianki glinianego pieca o stożkowatym kształcie. Pieczenie trwa od 30 sekund do najwyżej jednej minuty, po czym placek jest odklejany od ścianki pieca. Przy wyrobie lawasz obowiązuje podział działań przypominający pracę przy taśmie – jedna kobieta wyrabia ciasto, druga je rozciąga i formuje placki, trzecia przykleja placki do ścian pieca, a czwarta – najbardziej doświadczona – decyduje, kiedy lawasz jest upieczony i wyciąga go z pieca przy pomocy specjalnego długiego metalowego narzędzia. Tak upieczony chleb można przechowywać do sześciu miesięcy. W placek można zawijać ser, warzywa lub mięso. W kulturze ludowej lawasz ma bardzo bogate znaczenie symboliczne. Między innymi jest symbolem mocy przeciwdziałającej złu, przyciągania wszelkich obfitości czy też oczyszczania ogniska domowego. Chleb pełni także funkcję obrzędową w czasie wesel, kiedy to nakłada się go na ramiona młodej parze, by życzyć jej pomyślności i udanego potomstwa. Wspólne przygotowania umacniają więzi rodzinne, wspólnotowe i społeczne. Uczestniczą w nich młode dziewczęta, które w miarę nabywania doświadczenia przejmują coraz ważniejsze role. Zadaniem mężczyzn jest wytwarzanie wałków i konstruowanie glinianych pieców, które mają kształt odwróconego komina umieszczonego w ziemi, gdzie na dnie znajduje się ognisko.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak, Karolina Jędrysiak

Bibliografia

Bowsza A. [2017], Kwitnące krzyże Armenii, „Archeologia Żywa”, 1(63)
Górny G. [2016],  Armenia, Wydawnictwo AA Kraków
Kowalczyk J., Górnicki M. [2001], Historia Armenii i Kościoła Ormiańskiego,
        https//opoka.org.pl
Stopka K. [2002], Armenia christiana: unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu
        a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV-XV w.), Polska Akademia Umiejętności,
       Kraków

Tagi: 2022-03