Turystyka Kulturowa

-> Itinerarium   grudzień, 2021

Szlakiem dworów guwernerów – późniejszych wybitnych przedstawicieli polskiej nauki i literatury. Szczuki – Marii Skłodowskiej, Szulmierz – Stefana Żeromskiego, Poświętne – Henryka Sienkiewicza

Autor: Izabela Wyszowska i Tadeusz Jędrysiak

Wielu badaczy, historyków edukacji – wskazywało na znaczący wzrost poziomu kształcenia w XIX wieku. Owa tendencja zaznaczała się nie tylko w szkolnictwie określanym jako powszechne czy instytucjonalne, ale też w zakresie edukacji domowej – charakterystycznej dla zamożnych rodzin ziemiańskich. Aspekt materialny jest tutaj istotny z prostego powodu  – odpowiedni poziom kształcenia wiązał się z ponoszeniem dość wysokich kosztów. Należało bowiem zatrudnić  specjalistów dysponujących odpowiednimi referencjami,  kwalifikacjami,  także kompetencjami merytorycznymi, inaczej przedmiotowymi, nadto zaś – osobowościowymi. Wszystko to warunkowało właściwy proces edukacji i wychowania, a równocześnie określało dalsze perspektywy edukacyjne bądź, jak w przypadku dziewcząt – stanowiło podstawę samokształcenia i kulturalnego współuczestnictwa, choćby na poziomie odbiorczym. Z tego też względu zazwyczaj nie oszczędzano, na wydatkach związanych z nauczaniem i wychowaniem dzieci  i młodzieży, co wymagało  wielu starań i zabiegów.  Role  edukacyjne  często pełnili cudzoziemcy – dający gwarancję  nabycia  biegłej  znajomości obcego języka, także kultury z kręgu europejskiego (często francuskiego).

     Edukacja domowa realizowała pewien określony program kształcenia, na który składały się zarówno treści dające podstawę wiedzy ogólnej – przedmiotowej, jak też umiejętności praktyczne i artystyczne. Program ten na poziomie podstawowym stosowano wobec chłopców, jak również wobec dziewcząt [Studnicka-Mariańczyk 2016, s.380-381]. 

 Poniżej przedstawiono trzy sylwetki znanych ludzi, którzy rozpoczynali swą zawodową drogę od pracy guwernerów czyli nauczycieli domowych, wychowawców dzieci w zamożnych rodzinach. 

    Maria Skłodowska-Curie (1867-1934), jedna z piątki dzieci Władysława Skłodowskiego, nauczyciela fizyki i matematyki oraz Bronisławy z Boguckich, przełożonej pensji dla dziewcząt. Od dzieciństwa wyróżniała się niezwykłą pamięcią. W 1883 roku mając niespełna 16 lat ukończyła gimnazjum ze złotym medalem i najwyższymi ocenami ze wszystkich przedmiotów. Mimo takich wyników o studiach mogła tylko pomarzyć. Powód był prosty – dla kobiet na uczelniach w rodzinnym kraju nie było miejsca.

          Gdy ojciec stracił swe oszczędności na skutek niewłaściwego ich ulokowania, Maria musiała pomagać finansowo rodzinie, pracując jako nauczycielka. W latach 1884-85 studiowała na nielegalnym Uniwersytecie Latającym. W wieku 18 lat przyjęła posadę guwernantki we wsi Szczuki pod Płockiem, aby swoimi zarobkami wesprzeć siostrę Bronisławę w opłaceniu studiów medycznych w Paryżu.

     Maria przybyła z Warszawy do Szczuk 1 stycznia 1886 r. Miała wtedy dokładnie 18 lat i dwa miesiące.  Dworek, w którym zamieszkała, jako nauczycielka domowa, otaczał z jednej strony park przechodzący w rozległy ogród, z drugiej strony zabudowania gospodarcze. Murowany dworek był typowym przykładem domu, w którym mieszkała rodzina dzierżawcy majątku i cukrowni w końcu XIX wieku. W Szczukach mieszkali w dworku Juliusz Żórawski z żoną Kazimierą z Kamieńskich herbu Jastrzębiec oraz gromadką dzieci: Kazimierzem (1866), Bronisławą (1868), Władysławem (1871), Juliuszem Sylwinem Marianem (1872), Anną (1876), Stanisławem (1892) i sześciomiesięczną Marychną. Trzech synów przebywało już i uczyło się w Warszawie, jeden z nich, Kazimierz, studiował na uniwersytecie.
        Żórawscy przyjęli Marię do nauczania swoich młodszych dzieci. Maria zamieszkała w dużym i przyjemnym pokoju na piętrze. Trwający trzy i pół roku pobyt był długi, bardzo trudny, ale z pewnością  ważny dla młodej, uzdolnionej dziewczyny. Jako nauczycielka dzieci państwa Żórawskich Maria zrealizowała swe zamierzenia. Praca w Szczukach umożliwiła jej wspomniane wspieranie studiów medycznych siostry na Sorbonie, dzięki czemu mogła liczyć na jej pomoc kiedy sama podjęła edukację na Sorbonie w Paryżu (w latach 1891-1894). Pobyt Marii w Szczukach najbardziej zapisał się jako czas jej nieszczęśliwej, młodzieńczej miłości do najstarszego syna pracodawców Kazimierza Żórawskiego. Miłość ta była co prawda odwzajemniona, młodzi planowali się pobrać, jednak nie doczekała się zrozumienia ze strony rodziców niedoszłego narzeczonego.

Po czterech latach pracy u Żórawskich Maria opuściła dworek w Szczukach i udała się do  Paryża.  Niektórzy twierdzą, że Kazimierz Żórawski przesądził o życiu Skłodowskiej. Nigdy nie dostałaby Nagrody Nobla, gdyby … nie złamał jej serca i nie wyjechała na studia.

    Kazimierz Żórawski(ur.1866) w 1884 roku rozpoczął studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim i matematyce poświęcił swoje całe życie. W czasie studiów w rodzinnej wiosce w Szczukach spotkał na swej drodze Marię Skłodowską. Po jej wyjeździe  poślubił Leokadię Jewniewicz, utalentowaną pianistkę. Był profesorem we Lwowie, prorektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesorem Politechniki Warszawskiej.  W 1952 roku został powołany do Polskiej Akademii Nauk. Zmarł w Warszawie w 1953 roku. Pierwszy pomnik Marii Skłodowskiej-Curie został odsłonięty na warszawskiej Ochocie w 1935 roku na skwerze przy Instytucie Onkologii. W latach 40. i 50. XX wieku często widywano Kazimierza Żórawskiego przed jej pomnikiem, jego młodzieńczą miłością…

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

      Kolejną postacią, która swą ścieżkę życiową rozpoczynała od pracy w charakterze guwernera był Stefan Żeromski (1846-1916) urodził się w Strawczynie w zubożałej rodzinie szlacheckiej herbu Jelita. Naukę rozpoczął najpierw w Psarach, a następnie w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach. Studia podjął w 1886 roku w Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie. Jeszcze przed powstaniem styczniowym jego ojciec utracił majątek i aby utrzymać rodzinę został dzierżawcą folwarków. Wczesna śmierć rodziców, bieda, zmusiły Żeromskiego do przerwania studiów i podjęcia pracy guwernera. Oleśnica, Szulmierz, Łysów i Nałęczów to kolejne etapy guwernerskiej drogi Stefana Żeromskiego.

      W Szulmierzu (wieś, pow. ciechanowski) we dworze Żeromski podjął pracę nauczyciela starszych synów dziedzica w okresie od 16 lipca do 26 sierpnia 1887 roku.  Dwór, w którym mieszkał był parterowym budynkiem krytym dachem dwuspadowym, wybudowanym dla rodziny Cypryńskich w 1874 roku. Posiadłość pozostała w rękach tej rodziny aż do 1918 roku. W latach 30. XX wieku majątek przeszedł w posiadanie Kazimierza Załuskiego. W latach 90. XX wieku pełnił funkcję filii Gminnej Biblioteki Publicznej w Regiminie, Urzędu Pocztowego i mieszkań prywatnych.

       W czasie pobytu w Szulmierzu Stefan Żeromski obserwował zaćmienie słońca (opisane w Dziennikach – tom XII). Pobyt w Szulmierzu Stefan Żeromski opisał w prowadzonych skrupulatnie Dziennikach. Kilkadziesiąt stron poświęconych jest ziemi ciechanowskiej, szczególnie piękne są opisy przyrody i krajobrazu tej ziemi. Sam wyznał, że przeszłość pozostawiona w Szulmierzu należeć będzie do najlepszych, jakie pozostawiłem za sobą. Dobre to było życie. Po latach Żeromski w Nawłoci z Przedwiośnia odtworzył właśnie atmosferę dworu w Szulmierzu. Nie jest to jedyny akcent z pobytu w Szulmierzu włączony do późniejszej jego twórczości. Z opowiadań o wydarzeniach powstańczych z 1863 roku zasłyszanych od ludzi zamieszkałych w okolicy Szulmierza powstała później nowela Rozdziobią nas kruki, wrony… Z podpatrzonej we dworze szulmierskiej sceny błagania chłopki o łaskę u dziedzica dla oskarżonego o kradzież drzewa męża, powstała później nowela Zapomnienie. Sam Ciechanów tak prezentował się wtedy w oczach Żeromskiego: Miasteczko jest czyste, ulice proste, Żydzi bez pejsów… .

     Obecnie obok budynku dworu znajduje się pozostałość parku krajobrazoego, w którym zachowały się szpalery grabowe i lipowe. Przed dworem stoi postument z rzeźbą głowy Stefana Żeromskiego autorstwa Zofii Wolskiej z 1965 roku. Na terenie gminy rośnie około 300-letni Dąb Stefan,  nazwany tak na cześć pobytu Stefana Żeromskiego w tej wsi.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Muzeum Stefana Żeromskiego w Nałęczowie mieści się w dawnej pracowni pisarza, wybudowanej w 1905 roku według projektu Jana Koszczyc-Witkiewicza (stryjecznego brata Witkacego). Placówka była pierwszym muzeum Stefana Żeromskiego w Polsce. Jest to jednoizbowa budowla z gankiem wspartym na filarach i z dachem krytym gontem. Zbudowana z bali kładzionych „na zrąb”, na wysokiej kamiennej podmurówce, posiada cechy stylu zakopiańskiego. Okna zwrócone na wschód, zajmujące całą szczytową ścianę, zapewniają słoneczne oświetlenie od wczesnych godzin porannych. Tak zwana Chata Żeromskiego została wybudowana za honorarium otrzymane za Popioły i była letnim domem pisarza, w którym ukończył powieść Dzieje grzechu, napisał Dumę o hetmanie, Słowo o bandosie oraz Różę.

• 

• 

• 

• 

Henryk Sienkiewicz (1846-1916) urodzony się w Woli Okrzejskiej, polski nowelista, powieściopisarz i publicysta,  laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1905 roku  za całokształt twórczości i  jeden z najpopularniejszych pisarzy polskich przełomu XIX i XX wieku, swą twórczość literacką rozpoczął pisząc nowele (ponad czterdzieści). Ale na szczyty sławy wyniosły go powieści historyczne: Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Quo vadis, Krzyżacy. W powieści Krzyżacy często wspominał  o Ciechanowie – to na dziedzińcu Zamku Książąt Mazowieckich ulokował pojedynki bohaterów. Zmarł w Vevey w Szwajcarii. W 1924 roku jego prochy zostały sprowadzone do Warszawy i pochowane w katedrze pw. Męczeństwa św. Jana Chrzciciela.

       Dziewiętnastoletni Henryk Sienkiewicz spędził w leżącym na skraju Płońska Poświętnem rok od sierpnia 1865 roku do sierpnia 1866 roku. W chwili przyjazdu Sienkiewicza, wieś zamieszkiwało około 180 mieszkańców, którzy swe produkty rolne sprzedawali w Płońsku, który dzięki położeniu na szlaku wiodącym do Gdańska, Królewca i Warszawy, był dużym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym północnego Mazowsza. Wieś Poświętne była dawniej własnością kościelną, stąd jej nazwa, wywodząca się przypuszczalnie od wchodzących w skład uposażenia duchowieństwa nadań ziemi, tzw. „włók kościelnych”. Poświętne była też jednym z najstarszych ośrodków osadniczych północnego Mazowsza.

      Po przyjeździe do Poświętnego Henryk Sienkiewicz zamieszkał w parterowym dworze Weyherów z połowy XIX wieku, wokół którego rozciągał się gęsto poszyty, stary park, graniczący z doliną rzeki Płonki.  

      Roczny zaledwie pobyt na ziemi płońskiej Sienkiewicza był okresem przełomowym w jego życiu, tu dojrzewał, ucząc syna ziemiańskiej rodziny. Postanowił ostatecznie zdać eksternistyczną maturę i podjąć studia w warszawskiej Szkole Głównej. W wolne wieczory dużo czytał, zgłębiając ukochaną literaturę i historię. Tu podjął decyzję, że kiedyś zostanie pisarzem.

       Właśnie w Poświętnem napisał swoją pierwszą, nigdy nie opublikowaną powieść Ofiara.

     Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, ziemie z dworkiem przeszły na rzecz skarbu państwa. W 1923 roku zostało utworzone w tym miejscu Ognisko Kultury Rolnej i Zakładu Doświadczalnego. W 1945 roku Zakład Doświadczalny został przekształcony w Rolniczy Rejonowy Zakład Doświadczalny, natomiast w 1975 roku w  Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego ( od 1991 roku – Ośrodek Doradztwa Rolniczego, następnie 1999 roku Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich).

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Przy okazji podążania śladami Sienkiewicza – guwernera warto w Warszawie odwiedzić miejsce jego pochówku. W 1924 roku prochy pisarza zostały uroczyście przeniesione z Vevey do warszawskiej Bazyliki Archikatedralnej pw. Męczeństwa św. Jana Chrzciciela i złożone w specjalnie przygotowanej krypcie w sarkofagu w podziemiach katedry.

Natomiast w Łazienkach Królewskich w Warszawie, które były jednym z ulubionych miejsc pisarza w stolicy, w której mieszkał w latach 1858-1876, znajduje się jego pomnik.  Monument przedstawia pisarza w pozycji siedzącej, upuszczającego kartki rękopisu. Uwagę zwraca realizm w oddaniu rysów twarzy powieściopisarza. Boki pomnika pokryte są płaskorzeźbionymi płomieniami, które symbolizują burzliwe dzieje Polski, opisane przez noblistę w Trylogii – cyklu trzech powieści historycznych.

• 

• 

• 

• 

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

Bibliografia

Kaczorowska T. [2011], Córka mazowieckich równin czyli Maria Skłodowska-Curie z
         Mazowsza, Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora,
         Ciechanów

Studnicka-Mariańczyk K. [2016], Wzór wielokulturowości w wychowaniu panien i kawalerów
         z dworów ziemiańskich w Królestwie Polskim, Prace Naukowe Akademii im. Jana
         Długosza w Częstochowie, nr 2. , s. 375-389

 Giroud F. [1987], Maria Skłodowska-Curie, PIW, Warszawa

Chludziński T., Żmudziński J. [1978], Mazowsze, mały przewodnik, Wydawnictwo
         Sport i Turystyka, Warszawa

Tagi: 2021-04