Szlakiem Jana Kochanowskiego po Mazowszu: Sycyna – Czarnolas – Zwoleń – Gródek

-> Itinerarium marzec, 2022

Szlakiem Jana Kochanowskiego po Mazowszu: Sycyna – Czarnolas – Zwoleń – Gródek

Autor: Tadeusz Jędrysiak i Izabela Wyszowska

Jan Kochanowski urodzony w 1530 roku w Sycynie, wsi położonej w ziemi radomskiej, zmarły w 1584 roku w Lublinie, był osobą niezwykle wykształconą, oczytaną, dużo podróżującą po Europie. Był wielkiej sławy poetą, dramaturgiem i tłumaczem. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny szlacheckiej. Kształcił się na Akademii Krakowskiej, w Padwie oraz Królewcu. Posiadał rozległą wiedzę z zakresu literatury antycznej, zwłaszcza greckiej oraz historii. Pełnił funkcję sekretarza na dworze króla Zygmunta Augusta. Interesował się wówczas polityką. Towarzyszył królowi podczas podpisania aktu Unii Lubelskiej (1569). Przyjął niższe święcenia kapłańskie oraz uzyskał miano proboszcza. Zrezygnował jednak z tej drogi i ożenił się z Dorotą Podlodowską, z którą osiedlił się w Czarnolesie. W okresie czarnoleskim zmarły jego dwie córki oraz brat. Pogrążony w żałobie po córce Urszulce napisał Treny, uchodzące za arcydzieło nowożytnej literatury polskiej. Cykl ich ukazał się drukiem w 1580 r. Ostatnim dziełem Kochanowskiego wydanym za życia były Fraszki (1584).

Dziś Jan Kochanowski uważany jest za jednego z najwybitniejszych twórców renesansu w Europie, a także jednego z najznamienitszych poetów słowiańskich, który w znacznej mierze przyczynił się do rozwoju polskiego języka literackiego oraz nowych form artystycznych w poezji polskiej. Jan Kochanowski wraz z Mikołajem Rejem stworzyli podwaliny polskiego języka.

Jan Kochanowski napisał ponad 300 fraszek, w których opisywał tematy z życia codziennego zwykłych ludzi. Pisał psalmy – przekład Starego Testamentu. Jego najsłynniejsze dzieła to m in. oparty na historii wojny trojańskiej dramat Odprawa posłów greckich (pierwszy polski dramat), liczne Pieśni oraz wspomniane Fraszki i Treny. Historyczną zasługą Jana Kochanowskiego było sformułowanie programu poezji narodowej i jednocześnie stworzenie jej podstaw [Borkowska i in. 1997, s.95-97].

Sycyna (wieś, pow. zwoleńskim) – gniazdo rodowe Jana Kochanowskiego

Sycyna była jedną z wielu wiosek należących do dóbr Kochanowskich herbu Korwin. W tutejszym dworze 6 czerwca 1530 roku przyszedł na świat Jan Kochanowski, jednak długo w Sycynie nie mieszkał. Po śmierci rodziców odziedziczył nieodległy Czarnolas, natomiast Sycynę przejęło jego dwóch braci: Mikołaj i Jakub. Jakub został w „starym” dworze, Mikołaj wybudował nową siedzibę. W latach 1980-1981 na terenie dawnego parku w Sycynie, w pobliżu stawu Przerywaniec archeolodzy odkopali pozostałości XIV-wiecznych fundamentów budowli. Zidentyfikowano je jako sycyński dwór Kochanowskich, czyli miejsce urodzenia poety. Dziś w parku widać zarys fundamentów dworu. Ustalono, że budowla była piętrowa. W skład zespołu dworskiego wchodziły jeszcze budynki folwarczne, sad, dwór i nieduży park.

Sycyna – miejsce gdzie stał dwór Kochanowskich.

Czarnolas (wieś, pow. zwoleński) – tu mieszkał i pisał Jan Kochanowski

Czarnolas jest wsią leżącą na południu województwa mazowieckiego, która nierozerwalnie związana jest z osobą Jana Kochanowskiego. Jan Kochanowski otrzymał Czarnolas w spadku po rodzicach w 1559 roku. Przez kolejne lata żył na różnych polskich dworach i na stałe w Czarnolesie zamieszkał w 1574 roku, mając w planach spędzić tam resztę swojego życia. Po objęciu tronu przez Stefana Batorego został jego nadwornym poetą, a władca uczynił go wojskim sandomierskim. Jednak okres mieszkania w Czarnolesie nie był tak szczęśliwy, jak Kochanowski by chciał. Najpierw zmarł jego starszy brat, a później w odstępie kilku lat dwie córki – 2,5-roczna Urszula i Hanna. To tutaj poeta aż do swojej śmierci w 1584 roku żył i tworzył. Pochowany został w Zwoleniu w krypcie Kochanowskich.

Główną atrakcją Czarnolasu jest Muzeum Jana Kochanowskiego, otwarte w 1961 roku w XIX-wiecznym dworze kolejnych właścicieli Czarnolasu – Jabłonowskich. Dworek Jana Kochanowskiego spłonął w 1720 r., a stojący dziś klasycystyczny parterowy pałac, w którym mieści się muzeum, został wybudowany przez Jabłonowskich. Z tego okresu pochodzi też istniejący do dziś przypałacowy park. Obok pałacu na miejscu spalonego dworku Kochanowskiego, stoi obecnie kaplica. Powstała ona z inicjatywy księżnej Teresy Jabłonowskiej. W środku znajdują się postacie przedstawiające m.in. rodzinę Kochanowskich. W parku gdzie ongiś rosła ukochana lipa poety, w cieniu której napisał wiele utworów ustawiony jest jego pomnik. Kompozycja monumentu składa się z popiersia Jana Kochanowskiego, symbolicznego sarkofagu z napisem „Urszula” oraz fragmentu Trenu XIII. Przed muzeum także znajduje się pomnik Jana Kochanowskiego. Wystrój muzeum nawiązuje do epoki renesansu, a poszczególne sale przybliżają kolejne etapy życia poety, znalazły się tu eksponaty bezpośrednio związane z Janem Kochanowskim. Wśród nich żelazne drzwi, na których umieszczony jest herb Korwin (herb szlachecki Kochanowskich) i inicjały, pochodzą one z zabudowy dworskiej – najpewniej z nieistniejącego już dworu Kochanowskich. Oprócz tego w muzeum można zobaczyć fotel Jana Kochanowskiego z jego herbem. Mebel został pokryty garbowaną oślą skórą, zwaną kurdybanem, ze złoconymi tłoczeniami o motywach waz greckich i liści akantu. Zobaczyć można tu także kopię obrazu olejnego Jana Matejki Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki. Dzieło przedstawia śmierć ukochanej córki poety. W muzeum zgromadzono liczne starodruki, rękopisy utworów Kochanowskiego oraz fotokopie pierwodruków jego utworów.

Co roku w czerwcu muzeum organizuje Czarnoleskie Spotkania Sobótkowe, podczas których odbywa się ogólnopolski konkurs literacki O dzban czarnoleskiego miodu – w szranki stają wówczas poeci z całego kraju. W muzeum organizowane są również sesje naukowe poświęcone twórczości Jana Kochanowskiego, odbywają się także koncerty muzyki poważnej.

Czarnolas – muzeum i pomnik Jana Kochanowskiego

Zwoleń – kaplica Kochanowskich

W Zwoleniu znajdowało się drugie (po poznańskim) probostwo, którym tytularnie zarządzał Jan z Czarnolasu. Tutaj także spoczywają jego doczesne szczątki złożone w krypcie miejscowego kościoła.

Jan Kochanowski zmarł nagle 22 sierpnia 1584 r. w Lublinie, w czasie wystąpienia przed Trybunałem Koronnym. Pochowano go w rodzinnych stronach, w krypcie kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Zwoleniu. W XVI-wiecznej świątyni znajduje się renesansowa kaplica św. Franciszka, zwana kaplicą Kochanowskich. To tu w pierwszej połowie XIX w. przeniesiono z podziemi kościoła trumnę ze szczątkami poety. Kaplica zbudowana jest na rzucie kwadratu. Na jednej z jej ścian umieszczono tablicę epitafijną Jana Kochanowskiego (pomiędzy epitafiami rodziców). Wykute w czerwonym chęcińskim marmurze popiersie Jana Kochanowskiego stanowi dziś jedyny, bliski autentyczności wizerunek poety. Powstało ono ok. 30 lat po jego śmierci. Na tym epitafium wzorowali się później artyści portretujący poetę. Widnieje na nim napis:„Jan Kochanowski, wojski sandomierski, tu spoczywa. Aby uczony przechodzień nie minął bez uczczenia zwłok takiego męża, którego pamięć u ludzi wykształconych trwać będzie wiecznie. Marmur ten znakiem. Umarł 1584 r., dnia 22 sierpnia mając lat 54”. Pod posadzką kaplicy znajduje się krypta z nagrobkiem poety. W kaplicy na ścianie umieszczone są słowa Pieśni XXV Jana Kochanowskiego (Czego chcesz od nas, Panie). Stanowi ona manifest religijny, jest też wyrazem filozofii humanistycznej. Ma charakter hymnu – zawiera wątki dziękczynne i błagalne, a także elementy pochwalne. Podmiotem jest tu reprezentant zbiorowości wiernych, który sławi Boga za poszczególne elementy świata materialnego przedstawionego za pomocą koherentnych i niezwykle plastycznych obrazów. Pieśń powstała prawdopodobnie około 1553 r. Jest zatem jednym z wcześniej wydanych utworów w języku polskim. Pieśń ta jest jednym z największych arcydzieł polskiej liryki, rozpowszechnianej i śpiewanej w kościołach po dziś dzień.

W Zwoleniu obok kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego działa Muzeum Regionalne czynne od wtorku do piątku w godz. 8.00-15.00, w soboty 10.00-14.00. Stąd najlepiej zaczynać wędrówkę po rodzinnej ziemi Jana Kochanowskiego. Celem tego muzeum jest zachowanie pamięci o dziedzictwie kulturowym Zwolenia i regionu. Poecie Janowi Kochanowskiemu poświęcony jest główny dział muzeum. Znajdują się w nim eksponaty związane z poetą (Scyna, Czarnolas, Zwoleń) i jego krewnymi.

W centrum miasta znajdują się dwa pomniki Jan Kochanowskiego, a na placu Jana Kochanowskiego stoi figura Urszulki, córki poety. Przed nią jest ustawiony pusty fotel… Urszulka Kochanowska zmarła w wieku dwóch i pół lat prawdopodobnie na tyfus, w roku 1578 lub 1579. Zrozpaczony ojciec napisał wtedy słowa, które zna chyba każdy Polak: „Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!”.

Zwoleń – kościół pw. Podwyższenia Krzyża ŚwiętegoZwoleń – kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Gródek (wieś, pow. zwoleński) – kościół pw. Świętej Trójcy

We wsi znajduje się pochodzący z XVI wieku kościół parafialny pw. Świętej Trójcy. Świątynia pierwotnie zbudowana była jako kościół filialny z fundacji Andrzeja Kochanowskiego (stryjecznego brata poety) i jego żony Anny z Mysłowskich, konsekrowany w 1598 roku przez kardynała Jerzego Radziwiłła, biskupa krakowskiego. Obiekt jest murowany z kamienia, jednonawowy, gotycki, ze ścianami na zewnątrz wspartymi na skarpach. We wnętrzu sklepienie kolebkowo-krzyżowe z cienkimi, dekoracyjnymi żebrami oddzielającymi przęsła i podkreślającymi szwy lunet. W świątyni znajduje się tablica nagrobna i krypta grobowa Kochanowskich.

Najcenniejszym zabytkiem wnętrza jest późnorenesansowe drewniane epitafium Andrzeja Kochanowskiego, fundatora kościoła, fundacji jego bratanka Andrzeja Kochanowskiego podstarościego stężyckiego (1620 r.). W centrum pola epitafium dominuje malowana postać rycerza w zbroi, w pozycji leżącej, spoczywającego na lewym ramieniu. Nad nogami wisi hełm i pancerz. Zamieszczona klepsydra jako element vanitas ma przypominać prawdę o przemijaniu ludzkiego życia. W części górnej i poniżej postaci rycerza znajdują się łacińskie teksty poświęcone życiu i zasługom zmarłego. U dołu epitafium, w polu tzw. uszaka, w okrągłym ornamencie umieszczony jest herb Kochanowskich – Korwin.