Turystyka Kulturowa

-> Miejsca z duszą   czerwiec, 2020

Witnica – Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji

Autor: Bogusław Sawicki i Tadeusz Jędrysiak

Witnica leży 26 km od Gorzowa Wielkopolskiego, jest małym miastem (ok 7 tys. mieszkańców), przez które przepływa rzeka Witna, będąca  dopływem Warty. Nazwa Witnica pochodzi od słów wić, witka czyli rodzaju wierzby.

Z roku 1261 pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu słowiańskiej wsi Vitze, w roku tym  wieś przeszła z rąk Zakonu Templariuszy pod panowanie Brandenburgii i została włączona do Nowej Marchii.  W latach 1300-1559 Witnica była posiadłością Cystersów z Kołbacza. Po sekularyzacji, od 1559 roku wchodziła w skład posiadłości Hohenzollernów. Przez Witnicę prowadził stary europejski trakt łączący Akwizgran, Magdeburg i Berlin z Gdańskiem i Królewcem, w XVIII w. uzupełniony o drogę wodną Kanału Bydgoskiego, Noteci i Warty, a w XIX w. o drogę żelazną Kolei Wschodniej. W połowie XVIII wieku w niewielkiej osadzie, jaką wtedy była Witnica, powstała manufaktura produkująca sukno oraz pończochy, a także huta żelaza. W 1857 roku Witnica uzyskała połączenie kolejowe. W tym okresie uruchomiona została również odlewnia żelaza i fabryka maszyn. Na początku XX wieku Witnica otrzymała prawa miejskie. W 1935 roku Witnica liczyła 5 600 mieszkańców. W wyniku II wojny światowej w 1945 roku  miasto zostało włączone do Polski, otrzymując nazwę Witnica.

W okresie powojennym Witnica była lokalnym ośrodkiem przemysłowo-usługowym i obsługiwała głównie teren gminy. W mieście istniała kaflarnia (zlikwidowana w 1993 roku), Zakład Produkcji Kontenerów oraz fabryka mebli. Część z tych zakładów nie sprostała jednak wymogom gospodarki wolnorynkowej i upadła.

Pomysł i nazwa parku nawiązuje do czasów, w których wieś Vietz leżała na ważnym trakcie komunikacyjnym Akwizgran – Berlin – Królewiec – Petersburg oraz do faktu, że do dzisiejszych czasów w okolicy zachowały się słupy milowe i domy szosowe poczty pruskiej. Pomysł parku został oparty na idei drogi jako symbolu łączności społeczności lokalnej ze światem i przedstawieniu odpowiedzi na pytanie co dobrego i złego ze świata dotarło do Witnicy. Odwołując się do historii stworzono  ideę tematycznego parku, w którym główną rolę odgrywa „droga” w jej szerokim, kulturowym rozumieniu.

Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji powstał w 1995 roku na łąkach koło stawu, w sercu miasta. Od tamtej pory rozrasta się liczba eksponatów i park wzbogaca się o nowe kolekcje. Koncepcja powstania parku został nagrodzona w 1994 roku  w ogólnopolskim konkursie Małe Ojczyzny – przeszłość dla przyszłości rozpisanym przez Fundację Kultury i Akademię Małych Ojczyzn. Parkiem zarządza Miejski Dom Kultury.

Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji jest parkiem tematycznym, w którym zebrano urządzenia i obiekty opisujące rozwój ludzkiej cywilizacji, od wynalazku koła, przez maszynę parową, aż do anteny radiowo–telewizyjnej.  W Parku podkreślono szeroko rozwój cywilizacji technicznej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień drogownictwa i przemysłu. Park jest ogólnodostępny (nieogrodzony), pełni też rolę parku miejskiego z amfiteatrem. Na 7 hektarach ekspozycji zgromadzono około 60 obiektów i kolekcja stale się powiększa. Wiele eksponatów wiąże się z Witnicą – to tutaj wykonano elementy pierwszej pruskiej (i jednej z pierwszych na świecie) maszyny parowej, z miejscowej kuźni pochodzą też specjalne urządzenia do podnoszenia i podkuwania koni.

Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji jest rodzajem ścieżki dydaktycznej i dzieli się na cztery strefy:

• przestrzeń kultury drogi – znajdują się m.in. obiekty pobocza szos, słupy milowe, znaki granic, drogowskazy itp.;
• przestrzeń refleksji – w granicach, której zgromadzone zostały obiekty obrazujące skutki wojen i zbrodniczych ideologii (np. instalacja „Exodus). Przestrzeń ta zmusza do refleksji, symbolizuje zło wojen i totalitaryzmu: słupy graniczne, zapory drogowe, zniszczone mosty, bunkry, zakazy przypominają o bolesnych kartach historii Europy;
• przestrzeń słupów milowych cywilizacji – w której zbierane są obiekty symbolizujące postęp techniki i jej docieranie tu w okresie Nowej Marchii i Brandenburgii (np. kamienie młyńskie, pierwsza niemiecka maszyna parowa, latarnie gazowe, parostatek, kolej itp.);
• przestrzeń fantazji – zgromadzono tu tematycznie osobliwe nazwy miejscowości, bo przecież droga kojarzy się także z marzeniami o dalekich podróżach. Umieszczane są tu np. tematyczne zbiory drogowskazów z osobliwymi nazwami polskich miejscowości.

Wszystkie zgromadzone obiekty ekspozycji są szczegółowo opisane i wiążą się przede wszystkim z historią Ziemi Lubuskiej i Brandenburgii. Zabytki opatrzone są tablicami z krótkimi informacjami w języku polskim i niemieckim. Park stał się już jedną z atrakcji Witnicy i Ziemi Lubuskiej, staje się on również celem wycieczek edukacyjnych miejscowych szkół, służąc realizacji programu poznawania historii małej ojczyzny. Częstymi gośćmi Parku są nie tylko turyści polscy, ale i zagraniczni.

Spacerując przez Park, na tablicach obok różnych eksponatów i ich opisów, możemy także odczytać informacje na temat samej Witnicy, a także dowiedzieć się wielu ciekawostek.

Poniżej podano kilka przykładowych opisów umieszczonych na tablicach w Parku:

• Trzy historyczne daty

1261 – pierwsza wzmianka o istnieniu słowiańskiej wsi Witze

1935 – wieś uzyskała prawa miejskie

1945 niemiecka Vietz/Ostbahn staje się Polską Witnica.

• Witnica stała się osadą handlową w roku 1811, kiedy to uzyskała prawo organizowania jarmarku raz w roku. Od 1831 roku odbywały się dwa, a w końcu XIX wieku cztery jarmarki. Prawo organizowania raz w tygodniu targu uzyskano w roku 1848, a do roku 1880 organizowano je dwa razy w tygodniu.
• Kocioł. Dawna królewska odlewnia żelaza założona przez Fryderyka II została w XIX wieku sprywatyzowana. Produkowano w niej urządzenia, w tym także kotły i maszyny parowe. W latach II wojny światowej wytwarzano tu także pojemniki na wodę dla niemieckich oddziałów Korpusu Afrykańskiego (Afrika Korps), którego jednostki pod dowództwem marszałka Erwina Rommla walczyły między innymi pod Tobrukiem, z Polską Samodzielną Brygadą Strzelców Karpackich.
• Tradycje witnickiego browarnictwa sięgają okresu średniowiecza. Browar istniejący do dziś, zmodernizowany w ostatnich latach XX wieku, zaczęto wznosić w połowie XIX wieku.
• Pierwsza stacja nadawcza TV powstała w 1928 roku w USA, w Niemczech w 1935 roku, w Polsce – studio eksperymentalne w 1937 roku, wznowione zostało w roku 1952. Od 1956 roku zaczęto emitować codziennie programy. W Witnicy w tymże samym roku pierwszy odbiornik był własnością Jerzego Jakowicza. Telekomunikacja satelitarna działa od 1960 roku (USA). Programy TV za pośrednictwem anten satelitarnych odbierano od 1974 roku. Pierwszą antenę satelitarną w Witnicy zainstalował Janusz Nowak w 1988 roku.
• Genialny w swojej prostocie i wygodzie wynalazek roweru zawdzięczamy K.F. von Draiserowi, który w drugiej dekadzie XIX wieku skonstruował dwukołowy pojazd jednośladowy poruszany poprzez odpychanie się nogami od ziemi. W połowie wieku powstał welocyped, poruszany pedałami zamontowanymi na przednim kole. W roku 1869 wprowadzono łańcuch. Nazwa pochodzi od angielskiej firmy ROVER. W okresie międzywojennym XX wieku w Witnicy montowała rowery z części fabrycznych firma P. Gehrmann, a w Białczu firma F. Rajchowicz. Wyróżniały się firmową nakrętką dzwonka.
• Głód. Z widma głodu na przednówku wybawiły Europę ziemniaki sprowadzone z Ameryki do Hiszpanii w roku 1560. W Brandenburgii pojawiły się w roku 1647, a w Polsce po wyprawie wiedeńskiej około roku 1683. W okolicach Witnicy masowa uprawa ziemniaków pojawiła się pod koniec XVIII wieku. (obok napisu znajdują się maszyny rolnicze do uprawy ziemniaków)
• Gęsia Krzywda. W bogatej palecie nazw polskich miejscowości spotkać można odbicie świata ptaków. Jest ponad 80 nazw związanych z orłami, około 70 miejscowości z wronami, w tym Wroni Koniec, a 24 wsi ma z wiązki z bocianami między innymi Bocianicha i Bocianek. Mamy także Sroczków Bankowy, Kaczą Wolę i Gęsia Krzywdę. Ta ostatnia nazwa oddaje specyfikę nadwarciańskich i nadodrzańskich wsi. Rolnicy niemieccy sprowadzali między innymi z Polski miliony gęsi, które tuczono, patroszono i na Świętego Marcina wywożono do Berlina. Współcześnie tradycje hodowli gęsi kontynuowane są w Nowinach Wielkich.
• Niebo. Dawna Polska była krajem wielonarodowym i wielowyznaniowy. Relikty tego pozostały do dziś, co znalazło swe odbicie także w nazwach wsi polskich, w obecnych granicach państwa. Napotkać więc możemy przy szosach drogowskazy do miejscowości: Niebo, Raj, Trójca, Aniołki, Czyściec, Betlejem, Pustelnik, Mniszki, Męka Księża, Rury Jezuickie, Bogudzięki, Żydówek, Kuczki, Mośki, Popów, Cerkiew, Monastyr, Tatary, Turki, Lutry, Pastorów Potok.
• Parowóz. 1 października 1857 roku na tutejszą stację wjechał pierwszy pociąg. Wyparł on komunikacje dyliżansami pocztowymi powodując w tym samym roku likwidację stacji wymiany koni w Balz czyli w Białczu. (w Parku jest eksponowane koło zamachowe jednego z ostatnich parowozów z Kostrzyna skasowanego w roku 1995)
• Maszyna parowa. Kontynuując wcześniejsza doświadczenia Brytyjczyka A.J. Watt w roku 1769 opatentował maszynę parowa. W Prusach pierwszą maszynę parową zbudowano w roku 1785 dla kopalni w Hettstedt koło Halle. Części do niej zamówiono między innymi w odlewniach w Zanzhausen (Santoczno) i Vietz (Witnica). Na ziemiach polskich pierwsza maszyna parowa pojawia się w roku 1788 na Śląsku w kopalni „Fryderyk”.
• Elektrownia. W roku 1897 Otto Dittner zbudował w jednym z tutejszych tartaków mała elektrownię. Kilkanaście lat później silniki elektryczne zaczęły wypierać z miejscowych fabryk maszyny parowe (w Parku są eksponowane słupy oświetlenia elektrycznego ulic z roku 1934 oraz fragmenty maszyny parowej z Tarnówka, która poruszała pradnicę).

Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji warto zobaczyć, wędrówka po nim to świetna lekcja historii dla dorosłych i dla dzieci, a także okazja do refleksji nad własną drogą…

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

Tagi: 2020-03