Prawosławny Supraśl – klasztor i ikony

-> Miejsca z duszą kwiecień, 2020

Prawosławny Supraśl – klasztor i ikony

Autor: Tadeusz Jędrysiak i Bogusław Sawicki

Supraśl – miasto położone wśród lasów, nad rzeką o tej samej nazwie, jest stolicą Puszczy Knyszyńskiej. W 2002 roku otrzymało oficjalny status uzdrowiska. Miasto stanowi ważny punkt na religijnej mapie wyznawców prawosławia. Na krańcu miasta, na wysokim brzegu rzeki Supraśl znajduje się kompleks prawosławnego zakonu męskiego, który jest niezwykle ważny dla kultury prawosławnego ludu, dzisiejszych Białorusinów i Ukraińców. Na terenie klasztoru przechowywano od początku XVI wieku najcenniejsze rękopisy, w tym spisany na skórze rękopis kodeksu supraskiego[1].

W skład całego kompleksu klasztornego, który zamyka się w formie prostokąta, wchodzi barokowa brama-dzwonnica (koniec XVII w.), pałac archimandrytów (prawosławnych opatów), zabudowania dawnego klasztoru (XVIII w.) i cerkiew obronna pw. Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i cerkiew św. Apostoła Jana Teologa[2]. Cerkiew pw. Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy jest jedyną w Polsce gotycko-bizantyjską cerkwią obronną, umiejscowioną centralnie w zespole bazyliańskiego klasztoru. Obecna cerkiew jest rekonstrukcją wcześniejszej, wybudowanej na początku XVI wieku, a zniszczonej przez Niemców w czasie II wojny światowej. Znawcy sztuki podkreślają wyjątkowość supraskiej cerkwi. Jej wspaniała architektura i ikonografia wywodzi się z bizantyjskiego kręgu kultury bałkańskiej połowy XVI wieku. Świątynia jest unikatowa, należy do najwybitniejszych obiektów architektury i sztuki na świecie. Jest budowlą, która łączy obiekt sakralny prawosławny z murami obronnymi. Jest to jedyna tego typu budowla w Polsce (a jedna z trzech w Europie!).

Ikona Matki Bożej Supraskiej znajduje się w męskim klasztorze Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Apostoła Jana Teologa w Supraślu, zwanym Supraską Ławrą. Ikonę tę w 1503 roku ofiarował klasztorowi biskup smoleński Józef Sołtan. Stanowi ona wierną kopię Smoleńskiej Ikony Matki Bożej, wielce czczonej na Rusi. Ikona przedstawiająca Matkę Bożą z Dzieciątkiem, które prawą ręką błogosławi, w lewej zaś trzyma księgę[3] wkrótce zasłynęła łaskami, w ciągu stuleci czcili ją głęboko zarówno prawosławni, jak i rzymscy katolicy. W XVI wieku bogato ją pozłocono, a w czasach unickich nałożono nową koszulkę, wysadzaną szlachetnymi kamieniami. W 1915 roku, gdy mnisi i większość prawosławnej społeczności, uciekając przed wojskami niemieckimi, udali się do Rosji na tzw. bieżeństwo, zabrali ze sobą także ikonę. Do Supraśla już nie powróciła. Jej losy pozostają nieznane. Obecnie w cerkwi znajduje się kopia, wykonana w XIX wieku. Święto Supraskiej Ikony Matki Bożej jest obchodzone 10 sierpnia i co roku gromadzi tłumy wiernych, z których część przybywa tu z pielgrzymką.

Muzeum Ikon w Supraślu dysponuje jedną z najbogatszych w Polsce kolekcji ikon XVIII, XIX i XX-wiecznych. Absolutnym unikatem są XVI-wieczne freski z cerkwi pw. Zwiastowania NMP. Muzeum Ikon mieści się w Pałacu Archimandrytów (przeorów zakonu Bazylianów), który służył mnichom, ale w swojej historii wykorzystano go na potrzeby szpitala, magazynu amunicji czy fabryki włókienniczej. Teraz został przywrócony jego pierwotny charakter. Odnowiony budynek służy obecnie wiernym, pielgrzymom i turystom. Najważniejszym miejscem jest nowoczesna, multimedialna aula przeznaczona na wykłady, koncerty, spotkania artystyczne.

Muzeum Ikon w Pałacu Archimandrytów w Supraślu dla zwiedzających zostało otwarte w 2006 roku. W swoich zbiorach ma ok. 1,2 tys. ikon, z których najstarsze datowane są na przełom XVII i XVIII wieku. Większość to ikony zatrzymane przez celników w czasie prób ich przemytu do Polski. Prezentacja zbiorów muzealnych odbywa się w grupach z przewodnikiem oprowadzającym po dziewięciu salach. Ma ona charakter multimedialny.

Ekspozycja zajmuje powierzchnię 500 m², na czterech kondygnacjach, z których trzy przeznaczono na wystawę stałą. Wnętrza dziewięciu sal różnią się aranżacją, którą tworzy oprawa świetlna, obraz oraz dźwięk – wypełniający wnętrza chóralny śpiew modlących się mnichów. Ekspozycja stała nosi nazwę „Ikona. Obraz i słowo – między tym co ulotne, a wieczne” i składa się na nią około 300 ikon, cerkiewne przedmioty sakralne oraz unikalne XVI-wieczne freski. Zwiedzający przechodzą między innymi z pustelniczej pieczary do celi mnicha piszącego ikonę, z cerkwi do wiejskiej chaty z domowym ołtarzykiem. Muzeum prezentuje jednak przede wszystkim ikony, w tym tzw. ikony kalendarzowe; Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku; Chrystusa Pantokratora, władcy i sędziego wszechświata, ukazujące boskość i człowieczeństwo Chrystusa; świętych i Ojców Kościoła, pisarzy i teologów wczesnochrześcijańskich; Jezusa z Marią i świętym Janem Chrzcicielem.

Według nas muzeum posiada wspaniałe zbiory, a jego ekspozycja należy do jednej z najciekawszych aranżacji. Półmrok panujący w salach idealnie współgra z tematyką. Efektu dopełniają dźwięki muzyki cerkiewnej. Nowocześnie zaprezentowana ekspozycja pozwala poczuć atmosferę i zrozumieć rolę ikony w Kościele prawosławnym, a także przybliża doktrynę tego wyznania poprzez wyjaśnianie skomplikowanej teologii ikony i jej znaczenia dla kultury prawosławia, symbolikę cerkwi wyrażoną w galerii wizerunków świętych i w ocalałych fragmentach supraskich fresków uzupełnionych archiwalnymi zdjęciami.

Zdaniem polskiego malarza, filozofa i teologa prawosławnego, uważanego za jednego z najwybitniejszych współczesnych pisarzy ikon Jerzego Nowosielskiego (1923-2011): … „Z definicji każda Ikona jeśli tylko jest Ikoną, jest cudowna. Cudowność Ikony polega jednak nie na tym, że jest cudowna przez fakt swego fizycznego istnienia, to sprowadzałoby ją do roli fetysza, lecz na tym, że jej misteryjne działanie odbywa się na poziomie percepcji plastycznej”. Ikona jest w swojej istocie przede wszystkim dziełem modlitewnym, dopiero zaś w drugim rzędzie artystycznym. Jest ona tworzona przez modlitwę i dla modlitwy.

Warto wiedzieć, że ikona pełni ważną rolę w kulcie kościołów wschodnich, jest ona przedstawieniem świętego, jego uosobieniem i reprezentacją. Zapewniała łączność ze świętym, pośredniczyła w modlitwie. Uważa się, że jest on obecny w danym miejscu właśnie dzięki ikonie. Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym. Malowanie ikon było czynnością świętą. Ikona, która powstawała w klasztorach Starej Rusi, tworzona przez uprzywilejowanych mnichów, była emanacją bóstwa, które prowadziło rękę twórcy. Zrodzona w modlitwie, wymagała przed przystąpieniem do pracy specjalnych postów, powstawała w postawie klęczącej autora. Ikony przedstawiają wizerunki świętych, sceny biblijne oraz liturgiczno – symboliczne. Są otaczane kultem, ponieważ mają odzwierciedlać boski praobraz. Stanowią nieodzowne atrybuty kościołów: prawosławnego i greckokatolickiego. Ikony mają za zadanie pogłębiać życie duchowe, wprowadzać do modlitwy. Elementami ekspozycji w Muzeum Ikon w Supraślu są także filmy o historii klasztoru i cerkwiach na Podlasiu. Niezwykle interesująca jest filmowa lekcja z zakresu wiedzy o technikach pisania ikon. Zawiera ona treści edukacyjne, ale także zachętę do rozwijania własnych uzdolnień w tym zakresie w ramach prowadzonych przez muzeum zajęć w Sali Warsztatowej.

Muzeum Ikon w konkursie na Podlaską Markę Roku wyróżnione zostało tytułem Miejsce Roku 2006, otrzymało też Nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ogólnopolskim Konkursie na Wydarzenie Muzealne Roku „Sybilla”, przyznawane za najwybitniejsze dokonania w sferze działalności muzealnej.

Bibliografia

Mironowicz A., Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku.
Dział Wydawnictw Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok 1991.
Nowosielski J., Inność prawosławia, Wydawnictwo Orthdruk, Białystok 1991.

Wyszowska I., Jędrysiak T., Turystyka muzealna, PWE, Warszawa 2017.

http://www.kreatywnieoswiecie.pl/polska/jedno-miasto-wiele-twarzy/

http://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec-swiata/polskie-obiekty-na-liscie-pamieci-swiata/

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

[1] Kodeks supraski, spisany na skórze jest najstarszym i najcenniejszym zabytkiem języka starocerkiewnosłowiańskiego z początku XI w. Stanowi wyjątkowej wagi świadectwo procesu kształtowania się wschodniosłowiańskiego kręgu kulturowego. Kodeks o objętości 285 kart, napisany cyrylicą, jest zbiorem żywotów świętych i pism Ojców Kościoła przeznaczonych do czytania na miesiąc marzec, powstał na terenie wschodniej Bułgarii, a odkryty został przez prof. Michała Bobrowskiego w 1823 r. w klasztorze bazylianów w Supraślu. Kodeks supraski jest wpisany na Listę „Pamięć Świata” (ang. Memory of the World International Register), utworzoną w 1992 r. Głównym celem programu „Pamięć Świata” jest zabezpieczenie i ochrona przez poszczególne kraje dokumentów, stanowiących ich dziedzictwo narodowe, za pomocą różnorodnych, dostępnych środków – od tradycyjnej konserwacji do najnowszych technologii, z techniką cyfrową na czele. Pierwsze obiekty zostały wpisane na Listę „Pamięć Świata” w 1997 r. Lista uzupełniana jest na dedykowanych sesjach Międzynarodowego Komitetu Doradczego Programu co 2 lata. Obecnie na liście znajduje się 348 dokumentów, w tym 14 z Polski (stan na 18 czerwca 2015).

[2] Św. Apostoł Jan Teolog – jest orędownikiem uczących się pisania ikon, rybaków, proszących o pomyślne wiatry i łowy oraz wiernych modlących się o pomyślność i zgodę rodziny

[3] Hodegetria – typ ikony przedstawiający Matkę Bożą wskazującą ręką pokazującą na Jezusa błogosławiącego światu (Słownik Języka Polskiego), Matka Boża Przewodniczka, wskazująca drogę (prowadnica). Według tradycji ikona typu Hodegetria została namalowana w Jerozolimie przez św. Łukasza Ewangelistę i za pośrednictwem Maryi czczonej w jej znaku ludzie otrzymują szczególne łaski. Wizerunek ten został przywieziony w V w. z Ziemi Świętej do Konstantynopola i uzyskał status relikwii oraz stał się paladium cesarzy, stolicy i państwa. W chwilach zagrożenia obnoszono go po murach miasta w procesjach błagalnych z udziałem patriarchy. Od chwili podboju Konstantynopola przez Turków w 1453 r. losy tej ikony są nieznane [Encyklopedia Katolicka.. 1993, kol.1096-1097].