-> Itinerarium   kwiecień, 2020

Białoruskie i litewskie ślady Adama Mickiewicza czasów jego młodości

Autor: Bogusław Sawicki i Izabela Wyszowska

Termin kresy, jak podaje Słownik języka polskiego, oznacza „część kraju leżącą blisko granicy, inaczej pogranicze”. Współcześnie Kresy są kojarzone z dawnymi wschodnimi terenami II Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz z miejscami urodzenia, zamieszkania wielkich, zasłużonych Polaków. Jednym z naszych największych bohaterów narodowych był Adam Mickiewicz (1798-1855) – wybitny poeta, wieszcz narodowy, działacz polityczny, publicysta, utalentowany tłumacz, nauczyciel akademicki, myśliciel, filozof, działacz religijny oraz sprawny organizator i dowódca. Jego wiekopomna epopeja narodowa Pan Tadeusz nasycona jest miłością i wielkim szacunkiem do ojczyzny.

Mickiewicz we wrześniu 1855 roku, wyruszył z Paryża do Stambułu z misją zażegnania konfliktu wśród polskiej emigracji w okresie wojny krymskiej (1853-1856), a także utworzenia Legionów Polskich oraz legionu złożonego z Żydów tzw. Legionu Żydowskiego do walki z carską Rosją. Kiedy jego starania zaczęły przybierać realne kształty, niespodziewanie 26 listopada 1855 roku zmarł. Do dzisiaj przyczyna jego śmierci pozostaje niewyjaśniona.

Niewątpliwie gdy nadarzy się sposobność, warto podążyć śladami wieszcza by poznać znane i mniej znane wątki jego biografii. Miejsc z nim związanych jest bardzo wiele, z racji jego wielu podróży. Tym razem jednak naszą uwagę kierujemy na sam początek jego życiowej drogi – czasy jego młodości, które złączone były z terenami dzisiejszej Białorusi i Litwy, jak sam później głosił „Litwo, ojczyzno moja”…

Nowogródek
Adam Mickiewicz urodził się w 1798 roku we wsi Zaosie, koło Nowogródka na Białorusi. Rodzina jego pochodziła ze szlachty litewskiej, z rodu Mickiewiczów-Rymwidów, który w końcu XVII wieku osiadł w okolicach Nowogródka. Rodzina mówiła po polsku, choć zgodnie z tradycją uważali się za szlachtę litewską.

Nowogródek jest miastem grodzieńskiego obwodu Białorusi, administracyjnym centrum nowogródzkiego powiatu. Był pierwszą stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego i jest jednym z najstarszych miast Białorusi. W Nowogródku Adam Mickiewicz został ochrzczony i spędził  dzieciństwo oraz lata szkolne. W 1815 roku, gdy przyszły poeta wyjeżdżał na studia do Wilna, w Nowogródku było tylko dziewięć domów murowanych. Jednym z najbardziej okazałych był ten, w którym mieszkał Adam z rodzicami i braćmi (Franciszkiem, Aleksandrem, Jerzym i Antonim). Dworek Mickiewiczów był pierwotnie budowlą drewnianą, a następnie murowaną, parterową, posadowionym na planie prostokąta, na niewielkim wzgórzu górującym ponad pobliskim rynkiem. Przed elewacją frontową zbudowano ganek ozdobiony dwoma kolumnami. Tędy prowadziło wejście do domu, w którym było siedem pomieszczeń mieszkalnych. Ostatni raz Adam Mickiewicz odwiedził rodzinne strony latem 1822 roku już po śmierci swoich rodziców.

W Nowogródku do miejsc związanych z Adamem Mickiewiczem, które obowiązkowo należy zobaczyć należą:

Dworek – obecnie Muzeum Adama Mickiewicza, wybudowany przez ojca poety Mikołaja Mickiewicza. Jego wnętrzu nadano charakter szlacheckiego dworu z przełomu XVIII i XIV wieku. Po śmierci rodziców w dworku mieszkał najstarszy brat Mickiewicza – Franciszek, któremu majątek został skonfiskowany za udział w Powstaniu Listopadowym. Po I wojnie światowej w Nowogródku powstał Komitet Mickiewiczowski, mający na celu utworzenie muzeum poety, które otwarto finalnie w 1938 roku. Zebrane pamiątki i sam dom zostały zniszczone podczas II wojny światowej. W 1955 roku (w stulecie śmierci poety) dworek został odbudowany i ponownie powstało w nim muzeum.

Obecna ekspozycja zrealizowana została przez pracowników muzeum w maju 2001 roku.  W pięciu pokojach domu przedstawiono wystawę biograficzną prezentującą m.in. kopię metryki chrztu i świadectwa szkoły prowadzonej przez oo. Dominikanów, do której uczęszczał przyszły poeta, znajduje się tu szereg przedmiotów związanych z Adamem Mickiewiczem i jego otoczeniem: komplety mebli (m.in. z dworu Wereszczaków w Tuhanowiczach), zegary, książki (w tym pierwsze wydania Sonetów i Konrada Wallenroda), rękopisy, fortepian, portrety przyjaciół i znajomych. W piwnicy i przejściu podziemnym, które łączy dom z oficyną, rozmieszczane są wystawy, w tym dwie stałe: „Światło kuchni Mickiewiczów” i „Poemat Pan Tadeusz”. W kolekcji muzealnej znajduje się kilka tysięcy eksponatów m.in.: dokumenty powiązane z członkami rodziny Mickiewicza i z samym poetą, portrety jego krewnych i przyjaciół, rzeczy znalezione z archeologicznych rozkopów, książki i podręczniki, meble, naczynia, zegar i pewne inne przedmioty codziennego użytku XVIII i XIX wieku, z których korzystali Adam Mickiewicz albo jego krewni, różne, w tej liczbie rzadkie i unikatowe wydania książek poety.

Wokół parku otaczającego Muzeum Adama Mickiewicza znajdują się rzeźby przedstawiające poetę wykonane przez białoruskich artystów.

Na obrzeżu miasta stoi kościół farny pw. Przemienienia Pańskiego. Wybudowany został w XVIII wieku na miejscu wcześniejszej świątyni. 12 lutego 1799 roku w kościele tym ochrzczony został Adam Mickiewicz. Wydarzeniu temu poświęcono tablicę pamiątkową umieszczoną na jego murach. Wewnątrz świątyni, w bocznej kaplicy znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Nowogródzkiej, znany z inwokacji do Pana Tadeusza. Z podziękowaniem dla „… Panny, co gród zamkowy nowogródzki strzeże z jego wiernym ludem…” za uratowanie przyszłemu poecie życia. W dzieciństwie Adam wypadł bowiem z okna „…i przez pewien czas był bez życia”.

Kopiec Adama Mickiewicza usypany przez naród w hołdzie poecie w okresie II Rzeczypospolitej (1924-1931),  znajduje się na wzgórzu zwanym Drugi Zamek – obok wzgórza Zamkowego. Patronat nad budową objął ówczesny Prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski. Wysokość kopca wynosi 17 m, średnica 30 m. Z wierzchołka roztacza się doskonały widok na okolicę.

Pomnik Adama Mickiewicza odsłonięty w 1992 roku, wystawiono niedaleko kopca, w pobliżu ruin zamku. Jego twórcą był białoruski rzeźbiarz Walery Januszkiewicz. Była to jego praca dyplomowa, który uwieńczył Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych w Mińsku.

Wilno

Mickiewicz przybył do Wilna we wrześniu 1815 roku, jako 17-letni chłopak, by podjąć studia na tutejszym Uniwersytecie na Wydziale Nauk Fizycznych i Matematycznych, uczęszczając jednocześnie na wykłady Wydziału Nauk Moralnych i Politycznych oraz Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Trudna sytuacja materialna rodziny po śmierci ojca skłoniła go do podjęcia nauki w uniwersyteckim Seminarium Nauczycielskim, co gwarantowało później zatrudnienie w szkołach carskich. Studia ukończył w 1819 roku ze stopniem magistra. W zamian za otrzymywane w trakcie edukacji stypendium, Mickiewicz pracował jako nauczyciel w Kownie. Po powrocie do Wilna mieszkał m.in. w Zaułku Bernardyńskim na Starym Mieście, gdzie dziś mieści się Muzeum Adama Mickiewicza. Ekspozycja muzealna znajduje się w mieszkaniu na parterze, które wynajmował od Wielkanocy do czerwca 1822 roku. Tu powstał utwór Grażyna. Tu również Mickiewicz pracował nad I tomem Ballad i romansów oraz II i IV częścią Dziadów. Dokładna data założenia muzeum nie jest znana. Najwcześniejszy fakt jego istnienia pochodzi z 1899 roku, do II wojny światowej było to muzeum prywatne. W setną rocznicę śmierci Adama Mickiewicza, w 1955 roku, placówka została odrestaurowana. Obecnie pełni rolę literackiego salonu Wilna promującego polską literaturę i kulturę. W czterech salach mieszczą się trzy stałe ekspozycje: „Adam Mickiewicz i Litwa”,  „Filomaci i Adam Mickiewicz”, „Kobiety w życiu Adama Mickiewicza”. Zgromadzono tu około 200 eksponatów, wśród nich liczne przedmioty z czasów poety oraz należące do niego, między innymi meble z kowieńskiego i paryskiego mieszkania  (krzesło, stolik, fotel) oraz listy, dokumenty, pamiątki i rzeczy osobiste. Muzeum przechowuje pierwsze edycje utworów wielkiego romantyka, rzadkie książki (np. Sonety – wydane w Moskwie w 1826 roku, Konrad Wallenrod – wydany w Petersburgu w 1828 roku), pierwsze przekłady utworów na inne języki (wśród nich – pierwszy przekład poezji Adama Mickiewicza na język litewski z 1837 roku). Muzeum jest oddziałem Muzeum Nauki Uniwersytetu Wileńskiego. Ze zbiorów tej placówki pochodzi większość eksponatów w tym kopie dokumentów z okresu studiów wieszcza na Uniwersytecie Wileńskim.

 Nie mogło zabraknąć w tym mieście pomnika Adama Mickiewicza.  Odsłonięty w 1984 roku monument znajduje się na małym skwerze w pobliżu kościołów św. Anny i św. Franciszka. Pomnik przedstawia młodego poetę w płaszczu pielgrzyma patrzącego na ukochane miasto – i jego Zaułek Bernardyński, gdzie niegdyś mieszkał. Mickiewicz opiera się na przełamanej, pękniętej kolumnie symbolizującej Ojczyznę, którą musiał opuścić. Dwie części kolumny symbolizują życie wybitnego romantyka na Litwie i poza jej granicami oraz jego przynależność do dwóch kultur: litewskiej i polskiej. Pomnik zaprojektował znany litewski rzeźbiarz Gediminas Jokubonis. Cała rzeźba ma wysokość 4,5 m. Granit, z którego ją wykonano przywieziono z Wołynia. W 1996 roku dookoła pomnika umieszczono granitowe płyty z przedwojennego, niedokończonego pomnika poety dłuta Henryka Kuny. Obecnie znajduje się tam 6 płyt (z 12 zaplanowanych). Przedstawiają one sceny Dziadów: „U Senatora”, „Widmo złego pana”, „Cela Konrada”, „Na cmentarzu”, „Spotkanie Konrada z ks. Piotrem”, „Droga na zesłanie”. Płyty wraz z pomnikiem tworzą jedną kompozycję przestrzenną.

Bibliografia

Bachowska M., Kresy, Wydawnictwo eSPe, Kraków 2010

Krzywicki T., Szlakiem Adama Mickiewicza po Nowogródczyźnie, Wilnie i Kownie. Przewodnik, Oficyna Wydawnicza REWASZ, Piastów 2006

Polskie muzea literackie, przewodnik, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, Warszawa 2011

Mickiewicz wieszcz i przewodnik, Praca zbiorowa red. A. Fabianowski, E. Hoffmann Piotrowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2019

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak (Białoruś i Ukraina) i Lech J. Zdrojewski (Białoruś)  

 

Tagi: