grudzień, 2019

Śladami polskich bohaterów narodowych na Białorusi – Tadeusza Kościuszki i Michała Kleofasa Ogińskiego

Autor: Izabela Wyszowska i Tadeusz Jędrysiak

Michał Kleofas Ogiński (1765-1833)

Tadeusz Kościuszko (1746-1817)

 

 

 

 

 

 

 

 

Dziedzictwo kulturowe to przestrzeń miejska i wiejska, obiekty archeologiczne, zabytki architektury i budownictwa, dzieła sztuki  w swoim środowisku naturalnym, w muzeum, źródła rękopiśmienne, dawne książki… Zabytki i miejsca składające się na dziedzictwo kulturowe są dla wielu osób źródłem emocjonalnych i estetycznych przeżyć. Każdy wyjazd na dawne kresy Rzeczypospolitej, czy to na Litwę, Białoruś czy Ukrainę wzbudza w Polaku uczucia sentymentalne ze względu na spotykanie z rodzimym dziedzictwem kulturowym stale jeszcze obecnym na tych terenach.

Słowo kresy, jak podaje Słownik języka polskiego, oznacza „część kraju leżącą blisko granicy, inaczej pogranicze”. Przez współczesnego Polaka, Kresy są kojarzone
z dawnymi wschodnimi terenami II Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz z miejscami urodzenia, zamieszkania Wielkich Polaków – naszych bohaterów narodowych.
Dawne Kresy Wschodnie byłej wieloetnicznej oraz wieloreligijnej i wielokulturowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, choć dzisiaj już praktycznie w całości znajdują się poza obszarem państwa polskiego, nadal jednak posiadają magnetyzujący urok i w dalszym ciągu wywierają ogromny wpływ na wyobraźnię.  Są dwa  miejsca na Białorusi położone bardzo blisko granicy polsko-białoruskiej, które każdy polski patriota powinien zobaczyć, to Kosów Poleski w obwodzie brzeskim  i wieś Zalesie w obwodzie grodzieńskim.

    Kosów Poleski (obecnie Kosava) – jest małym miasteczkiem położonym w obwodzie brzeskim, liczącym ok. 2 tys. mieszkańców. Dobra koseckie na przestrzeni wieków przechodziły przez ręce wielu możnych polskich rodów (m.in. Sanguszków, Sapiehów, Flemingów, Pusłowskich). Miejscowość jest znana, z racji urodzenia się tam 4 lutego 1746 roku Tadeusza Kościuszki (w odległej o pół kilometra od Kosowa Poleskiego w Mereczowszczyźnie). W miejscowości tej znajdował się rodzinny majątek i dworek rodziny Kościuszków.
Tadeusz Kościuszko jest bohaterem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, jako generał armii USA. Jest nazywany „ojcem fortyfikacji amerykańskiej”.  W Polsce za zasługi w wojnie z Rosją (zwycięstwa pod Zieleńcami i Dubienką 1792 r.) w obronie Konstytucji 3 maja 1791 roku  został odznaczony, jako drugi Polak, orderem Virtuti Militari. Tadeusza Kościuszkę, uważa się za jednego z najbardziej znanych na świecie bojowników o wolność i demokrację.

Dworek Kościuszków w Mereczowszczyźnie. został doszczętnie spalony podczas walk Niemców i partyzantów sowieckich pod koniec II wojny światowej (zgliszcza wypalały się przez 10 dni). W czasach sowieckich miejsce to było zapomniane, bowiem Tadeusz Kościuszko walczył z Rosjanami. Przedstawiano Tadeusza Kościuszkę w swojej propagandzie pozytywnie, jako pierwszego wielkiego rewolucjonistę z ziem należących wówczas do ZSRR. Niemniej jednak, rzeczywiście nie eksponowano go ponad miarę i likwidowano postawione przez Polaków na Kresach pomniki Kościuszki, w tym także ten w Mereczowszczyźnie.
Rekonstrukcja osiemnastowiecznego dworku Kościuszków, została wykonana w 2004 roku na podstawie dziewiętnastowiecznych rysunków Napoleona Ordy*. Obiekt przypomina swoim wyglądem bardziej zamożną chłopską chatę niż szlachecki dwór. Parterowy dworek, z gankiem, pokryty jest łamanym dachem z dwuspadową strzechą. Obecnie w obiekcie mieści się Muzeum Tadeusza Kościuszki, przed którym w 2018 roku odsłonięto pomnik Kościuszki.    W odległości kilkuset metrów na zachód od dworku i majątku Kościuszków zbudowany został na wzgórzu neogotycki pałac Pusłowskich. Była to ogromna budowla  wybudowana w stylu neogotyckim o imponującej fasadzie 120 m, usytuowana na wzgórzu o spłaszczonym wierzchołku. Pałac swoim wyglądem przypominał średniowieczną twierdzę. W 1942 roku został spalony przez partyzantów radzieckich i doszczętnie zdewastowany, a rozległy otaczający go park wycięty (teraz rośnie tam bór sosnowy). Pałac to dobrze zachowana trwała ruina robiąca ciągle duże wrażenie, obecnie rozpoczęto prace restauracyjne.

W mieście Kosów Poleski znajduje się kościół katolicki pw. Świętej Trójcy. Mały drewniany natomiast,  w którym ochrzczono Tadeusza Kościuszkę nie zachował się. Spłonął w 1872 roku podczas wielkiego pożaru miasta. Na jego miejscu w 1877 roku zbudowano nową, murowaną świątynię. W okresie Związku Sowieckiego świątynia ta była nieprzerwanie czynna, jako jedna z nielicznych na Białorusi. Wewnątrz umieszczona jest tablica, na której widnieje napis: „1746 12 lutego Wielmożny Rajmond Korsak, Przeor XX Dominikanów Hoszczewskich, ochrzcił niemowlę, prawych rodziców syna imieniem Andrzej – Tadeusz – Bonawentura – J. Wielmożnych Ludwika – Tadeusza – Tekli z Ratowskich Kościuszków, miecznych Województwa Brzeskiego. Kumowie byli: W. Pan Kazimierz Markuski, Starosta Kuszlicki i W. Pani z Protesowiczów Suchodolska Podstarości Piński i Panna Suchodolska, Pisarzówna Ziemska Słonimska”.

Warto pamiętać, że całą Białoruś osiadły niegdyś magnackie i szlacheckie rezydencje, z których jedne były okazałymi pałacami, a inne skromnymi, często drewnianymi dworkami. W przepięknych pałacach, bogatych rodowych majątkach i dworach, wybudowanych przez znanych architektów, panował duch oświecenia, spotykali się ludzie wykształceni o postępowych poglądach. Chlubą właścicieli były zbierane z pasją ogromne biblioteki, kolekcje obrazów i oranżerie z rzadkimi w naszej szerokości geograficznej roślinami. Większa część tych budowli ulegała wielokrotnemu pogromowi w XX wieku i czego nie zniszczyły wojny, to zniszczyła władza sowiecka.

    W małej wsi Zalesie leżącej w obwodzie grodzieńskim znajduje się zespól pałacowo-parkowy należący do Ogińskich – nazywany „Małymi Atenami” albo „Atenami Północy”. To tu w latach 1802-1822 mieszkał autor słynnego poloneza Michał Kleofas Ogiński, tu też powstał właśnie jego polonez Pożegnanie ojczyzny. Po śmierci artysty, w 1833 roku majątek przeszedł w ręce jego syna, Ireneusza, który po śmierci matki przeniósł się na Litwę. Właścicielem pałacyku był także potem wnuk Michała Ogińskiego – Mikołaj. Przed II wojną światową pałacyk został sprzedany Polskiemu Bankowi Ziemskiemu. W czasach komunizmu na Białorusi w pałacu znajdował się najpierw dom wypoczynkowy dla mieszkańców Mińska, a potem dom dla osób starszych i inwalidów. Od tego czasu pałac w Zalesiu zaczął podupadać. Od 2009 roku majątek należy do władz powiatu smorgońskiego.

Od roku 2011 zaczęto przeprowadzać renowację obiektu dzięki wsparciu finansowemu władz białoruskich oraz unijnego programu współpracy transgranicznej Łotwa-Litwa-Białoruś. Łączny koszt projektu wyniósł 212 tys. euro ze środków Komisji Europejskiej oraz 25 tys. euro ze środków białoruskich władz lokalnych. Pałacowi starano się przywrócić wygląd z tego okresu, kiedy należał on do autora poloneza Pożegnanie ojczyzny.  Opracowując projekt, korzystano z materiałów archiwalnych, aby maksymalnie przywrócić utracony wygląd budowli. Projektanci korzystali z opisów wnętrz i wyglądu pałacu oraz wspomnień ówcześnie żyjących, a także prac Napoleona Ordy. Prace zakończono przed 250. rocznicą urodzin Michała Kleofasa Ogińskiego w 2014 roku. W odrestaurowanym pałacu znajduje się otwarta ekspozycja muzealna poświęcona Ogińskiemu, odbywają się także imprezy kulturalne. Należy wspomnieć, że Litewski Sejm rok 2015 ogłosił Rokiem Michała Kleofasa Ogińskiego na Litwie. Natomiast przypadające rocznice w roku 2015 trzech wybitnych postaci kultury polskiej – Tadeusza Kantora (1915-1990), Jana Nepomucena Potockiego (1761-1815) i Michała Kleofasa Ogińskiego zostały objęte patronatem UNESCO.

Książę Michał Kleofas Ogiński przyszedł na świat w 1765 roku w Guzowie pod Żyrardowem.  Był polskim kompozytorem i teoretykiem muzyki, pamiętnikarzem, podskarbim wielkim litewskim, miecznikiem wielkim litewskim, senatorem rosyjskim, członkiem konfederacji targowickiej, konfederacji grodzieńskiej, konspiratorem niepodległościowym, wybitnym działaczem politycznym i społecznym, dyplomatą i działaczem emigracyjnym. W 1794 roku wziął udział w powstaniu kościuszkowskim — dowodził własnym pułkiem strzelców konnych. Po upadku Wilna przedostał się do Warszawy. W latach 1797-98 przebywał w Paryżu, gdzie poznał osobiście Napoleona Bonaparte. Pod koniec 1801 roku uzyskał zgodę na powrót do Rosji, zamieszkał wówczas w Zalesiu koło Wilna. Majątek w Zalesiu w pierwszej połowie XVIII wieku nabył pradziadek Michała Kleofasa Ogińskiego – Marcjan Michał. Michał Kleofas Ogiński wprowadził się do Zalesia, które wcześniej należało do jego stryja Franciszka Ksawerego, w 1802 roku i mieszkał tu ze swoją drugą żoną, Włoszką Marią de Neri, oraz dziećmi do 1822 roku. Michał Ogiński był chętnie odwiedzany przez kompozytorów, poetów i malarzy, a jego majątek zyskał nazwę „Aten Północy”. W Zalesiu odbywały się głośne bale i przyjęcia, a znamienici goście poczytywali sobie za honor bywać w „Atenach Północy”. Wybitni obywatele Korony i Litwy, którym na sercu leżało dobro swojej ojczyzny, przyjeżdżali do Zalesia, żeby wymieniać poglądy i zostawali u księcia czasami na długie tygodnie. Tutaj omawiane były sprawy polityczne, tu przesłuchiwane były nowe utwory muzyczne i literackie. Zwiedzając pałac, dużym zaskoczeniem jest duży pokój bilardowy. Jednym z atrybutów zamożności w szlacheckiej siedzibie w tamtych czasach było urządzenie właśnie sali bilardowej. Zgodnie z inwentarzem „bilard z olszy o 6-u nogach, opracowany zieloną tkaniną” znajdował się w pałacu Michała Kleofasa Ogińskiego. W parku w Zalesiu zachowały się kamienie ustawione za czasów kompozytora, z napisami poświęconymi znanym osobom, w tym Tadeuszowi Kościuszce.

Dla Ogińskiego muzyka stanowiła jedynie margines jego działalności. Aczkolwiek jego twórczość zajmuje jednak ważne miejsce w muzyce polskiej, wywierając wpływ na kompozytorów późniejszych. Najważniejsze w twórczości Ogińskiego są jego polonezy fortepianowe. Stanowią one jedną z pierwszych prób stylizacji tego tańca. Polonezy cieszyły się w XIX wieku nie tylko w Polsce, ale w całej Europie ogromną popularnością. Ogiński nie widząc możliwości odzyskania niepodległości, pomimo obietnic cara Aleksandra i powołania Królestwa Kongresowego, de facto atrapy polskiego państwa, skomponował w poczuciu bezsilności poloneza Pożegnanie Ojczyzny, jednego z najbardziej znanych polskich polonezów. W Polsce polonez – „taniec polski” – znany był pod różnymi nazwami, tańczony przez szlachtę, mieszczan i lud polski (m. in. jako chodzony, chmielowy, świeczkowy). Kształt artystyczny w muzyce polskiej nadał polonezowi Michał Kleofas Ogiński. Podstawowe cechy autentycznego poloneza to metrum ¾, tempo umiarkowane, charakter dostojny i typowe formuły rytmiczne. Zasadniczą formą poloneza artystycznego od czasów Ogińskiego była trzyczęściowość A  B (trio) A. Jeszcze do niedawna ten właśnie polonez był nieodłącznym tańcem wykonywanym przez maturzystów na rozpoczęcie balu maturalnego.

W 1823 roku Michał Kleofas Ogiński przeniósł się do Florencji, skąd pochodziła jego druga żona. Zmarł w 1833 roku i  został pochowany w tamtejszym kościele Santa Croce – Panteonie wielkich osobowości obok Galileusza, Michała Anioła, Rossiniego, Machiavellego, księżnych Czartoryskich.

 

*Napoleon Orda (1807-1883) –  polski rysownik, malarz, pianista i kompozytor, był autorem ponad tysiąca akwarel i rysunków przedstawiających zabytkowe miejsca na ziemiach polskich. Jego litografie przedstawiają miejsca historyczne od początku chrześcijaństwa w Polsce, ruiny zamków obronnych z czasów wojen tureckich, tatarskich, krzyżackich, kozackich i szwedzkich. Miejsca, które świadczą o historii i cywilizacji w Polsce.

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

« z 2 »

Bibliografia

Chrzanowski T., Kresy czyli obszary tęsknot, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001
Dzimitry K., Krok po kroku poznajemy Białoruś, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2011
Kłopotowski A., Białoruś. Historia za miedzą, Wydawnictwo Bezdroża, Kraków 2012
Nigiel R., Białoruś. Przewodnik turystyczny National Geographic, Wydawnictwo
Burda Media, Warszawa 2009
Załuski I., The Ogiński Gene. The History of a Musical Dynasty, Wydawnictwo
Zaluski Researches, 2010

Tagi: