-> Recenzje naukowe   czerwiec, 2019

Wielkopolska 2020+ – ochrona dziedzictwa kulturowego i turystyka kulturowa w planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego

Autor: Krzysztof Kasprzak

Wprowadzenie

 W gospodarowaniu przestrzenią udział biorą różne grupy zainteresowań mające na nią bezpośredni wpływ lub z niej korzystające. Są to głównie projektanci, organy władzy i administracji różnych szczebli, deweloperzy budowlani, właściciele nieruchomości, obecni i przyszli mieszkańcy, użytkownicy, stowarzyszenia i organizacje społeczne zainteresowane ładem przestrzennym i jakością przestrzeni publicznej oraz prowadzący na danym terenie działalność przedsiębiorcy i usługodawcy. Zarówno wielu mieszkańców, jak i stowarzyszeń, organizacji, a niekiedy i przedsiębiorców nie jest obecnie nastawionych tylko na negowanie decyzji władz, ale chce aktywnie uczestniczyć w procesach przekształcania przestrzeni. Szczególnie widoczne jest to na poziomach regionalnym i lokalnym. Działania takie umożliwiają prawne regulacje zapewniające udział zainteresowanych grup w procesach powstawania planów zagospodarowania. Określają one bowiem nie tylko przestrzeń przydatną dla rozwoju osadnictwa i prowadzenia działalności gospodarczej, ale także przestrzeń podlegającą różnym formom ochrony, w tym dziedzictwa kulturowego, oraz miejsca szczególnie przydatne dla rozwoju różnych form turystyki, także turystyki kulturowej. Dlatego znajomość zapisów planów zagospodarowania przestrzennego w skali regionalnej i lokalnej jest tak ważna. Poprzez konsultacje i partycypację społeczną przekłada się bowiem na postawę regulującą i kontrolującą działania prowadzone w przestrzeni, w tym także procedury planistyczne oraz identyfikującą potencjalne konflikty. Najczęściej są one wynikiem nadmiernie silnej pozycji prawa własności w krajowym systemie gospodarki przestrzennej, którego negatywne skutki wynikają z bezpośredniego powiązania własności terenu z prawem do jego zabudowy lub zmiany użytkowania i zagospodarowania przez właściciela, a także na praktycznym zaniechaniu od wielu lat przez administrację ingerencji w wolny rynek nieruchomości i żywiołowo zachodzące procesy inwestowania. Partycypacja poprzez ograniczanie przewagi prawnej właściciela terenu winna przeciwdziałać rozpowszechnionej bardzo uproszczonej ekonomice skupiającej się wyłącznie na doraźnych zyskach z działek.

Zachodzące zmiany ilościowe, jakościowe i strukturalne w gospodarce danego regionu, powstające z inspiracji samorządów wojewódzkich i lokalnych, nazywane są ogólnie rozwojem regionalnym. W zarządzaniu rozwojem kraju, opartym na planowaniu strategicznym określonym w różnych okresach czasu, występuje obecnie zsynchronizowanie planowania społeczno-gospodarczego z planowaniem przestrzennym. Wyraża się ono w formułowaniu celów i kierunków rozwoju uwzględniającym ich lokalizację przestrzenną. Cele polityki rozwoju kraju i regionów, także w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego w perspektywie najbliższych kilku–kilkunastu lat określają Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030) [1] oraz strategie rozwoju województw (regionów). Spójne z określoną misją i wizją strategie regionów porządkują oraz określają mocne i słabe strony, definiują zagrożenia i szanse rozwoju. Strategie – rozbite w celu prawidłowego wdrażania na zadania operacyjne – są punktem wyjścia do realizacji budżetów poszczególnych zadań. Podlegając okresowej weryfikacji stwarzają możliwości przewidywania przyszłych potrzeb oraz ubiegania się o dodatkowe środki finansowe, np. z Unii Europejskiej.

Wdrażanie strategii następuje poprzez plany zagospodarowania województw, których  uchwalanie należy do wyłącznej właściwości wojewódzkich sejmików samorządowych. Plany te określają najbardziej istotne uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego województw, modele rozwoju przestrzennego, politykę przestrzenną oraz rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadregionalnym. Zawierając kompleksowe informacje o uwarunkowaniach planowania przestrzennego w regionie pełnią rolę swoistego koordynatora wszystkich podejmowanych w regionach przedsięwzięć, także w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, mającego znaczny wpływ na kształtowanie świadomości regionalnej. Plany województw nie są aktami prawa miejscowego i w niczym nie naruszają uprawnień samorządów gminnych w zakresie planowania miejscowego. Są one aktami kierownictw wewnętrznych wiążących ograny i jednostki organizacyjne samorządów województw. Nie stanowią one natomiast podstawy prawnej dla decyzji administracyjnych ustalających lokalizację inwestycji na poziomie lokalnym. W celu koordynacji krajowej, regionalnej i lokalnej polityki przestrzennej ustalenia planów zagospodarowania przestrzennego województw muszą być natomiast uwzględnione w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, których nie mogą naruszać miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.

 

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego

Cele polityki przestrzennej. Realizacja polityki przestrzennej i kierunków zagospodarowania przestrzennego na poziomie regionalnym prowadzona jest przez działania samorządu województwa polegające m.in. na  wdrożeniu zasad ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego, kulturowego i krajobrazu oraz zabezpieczeniu możliwości realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym. Ponieważ podstawą dla określania kierunków zagospodarowania przestrzennego regionu są zmieniające się uwarunkowania, potrzeby i możliwości kształtowania polityki przestrzennej województwa, dlatego niezwykle istotnym aspektem jest zachowanie ich aktualności. W latach 2013-2014 w województwie wielkopolskim Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu dokonało okresowej oceny ówcześnie obowiązującego planu zagospodarowania przestrzennego. Wyniki dokonanego przeglądu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym województwa, stały się podstawą decyzji o przystąpieniu do sporządzenia nowego planu zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego. „Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego. Wielkopolska 2020+” (PZPWW 2020+) [4] został uchwalony w 2019 roku. Prace nad projektem PZPWW 2020+ zostały poprzedzone podjęciem Uchwały Nr 3402/2013 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 24 maja 2013 r. w sprawie przyjęcia okresowej oceny Planu zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego. Na podstawie wyników dokonanego przeglądu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym, przedstawionych w opracowanym raporcie o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa oraz oceny aktualności ustaleń w świetle zapisów dokumentów strategicznych, planistycznych i programowych przyjętych na szczeblu krajowym i wojewódzkim, Sejmik Województwa Wielkopolskiego Uchwałą Nr XLV/873/14 z dnia 26 maja 2014 r. przystąpił do sporządzenia PZPWW 2020+ oraz stanowiącego jego część Planu Zagospodarowania Przestrzennego Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego (POM; Planu zagospodarowania przestrzennego miejskiego obszaru funkcjonalnego Poznania). Częścią PZPWW 2020+ jest mapa „Kultura, turystyka i rekreacja” w skali 1 : 200 000. Podstawowym celem Planu jest stworzenie podstaw dla zachowania lub przywrócenia ładu przestrzennego i zapewnienie rozwoju województwa w granicach administracyjnych z uwzględnieniem powiązań przyrodniczych, osadniczych, komunikacyjnych i infrastrukturalnych z sąsiednimi województwami. Plan jest dokumentem komplementarnym i spójnym ze „Strategią rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska 2020” (SRWW 2020) [2]. PZPWW 2020+ uwzględniając ustalenia SRWW 2020 precyzuje politykę przestrzenną realizującą wymiar terytorialny celów Strategii oraz określa ramy dla realizacji zadań inwestycyjnych wymienionych w Wielkopolskim Regionalnym Programie Operacyjnym na lata 2014-2020. W PZPWW 2020+ przyjęto horyzont czasowy zbieżny ze SRWW 2020, określającą cele rozwojowe do 2020 roku, oraz horyzont czasowy długookresowy do 2030 roku, wynikający z KPZK 2030. PZPWW 2020+ określa m.in. system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody, krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk oraz dziedzictwa kulturowego, zabytków i zasoby dóbr kultury współczesnej, a także rozmieszczenie inwestycji celu publicznego z znaczeniu ponadlokalnym, w tym także inwestycje ustalone w dokumentach przejętych przez sejmik wojewódzki, np. strategia rozwoju turystyki [3]. Równie istotne jest przeniesienie na poziom lokalny priorytetów zagospodarowania przestrzennego sformułowanych w PZPWW 2020+, związanych m.in. z: ochroną i kształtowaniem środowiska przyrodniczego i kulturowego, układem komunikacyjnym, infrastrukturą techniczną. Lokalizacje planowanych inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym ujętych w PZPWW 2020+  mają charakter orientacyjny, wskazany poprzez określenie punktów, które inwestycje mają połączyć. Ustalanie szczegółowej lokalizacji inwestycji celu publicznego należy głównie do zakresu działania samorządu lokalnego.

Nowym wymiarem polityki przestrzennej jest także wprowadzenie planowania funkcjonalnego na obszarach charakteryzujących się wspólnymi uwarunkowaniami i celami rozwoju (miejskie obszary funkcjonalne: POM, aglomeracja kalisko-ostrowska, Gniezno, Konin, Leszno, Piła; wiejskie obszary funkcjonalne; obszary funkcjonalne szczególnych zjawisk w skali regionalnej: południowo-zachodni, północno-zachodni, wschodni; różne obszary interwencji, w tym m.in. obszary cenne przyrodniczo i ochrony krajobrazów kulturowych). Wyznaczenie granic obszarów funkcjonalnych oraz określenie zasad ich zagospodarowania służyć ma głównie koordynacji działań podejmowanych przez różne podmioty na obszarach występowania szczególnych zjawisk i problemów przestrzennych, także w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Plan Zagospodarowania Przestrzennego POM, będący częścią PZPWW 2020+ i zapisem polityki przestrzennej samorządu województwa dla centralnej części regionu, jest dokumentem współdecydującym o konstrukcji programów i projektów finansowanych z funduszy europejskich. Także ten Plan umożliwia właściwą i precyzyjną lokalizację celów SRWW 2020, m.in. ukierunkowując szczegółowe działania o charakterze wspierającym i inwestycyjnym na poziomie gmin.

Zasoby dziedzictwa kulturowego. Dla określenia zasad zachowania i wzmocnienia działań ochrony obiektów kulturowych PZPWW 2020+ przedstawia podstawowe dane o zasobach dziedzictwa kulturowego regionu, zwracając szczególną  uwagę na:

  1. dużą różnorodność dziedzictwa kulturowego;
  2. wysoką wartość kulturową obiektów zabytkowych (wpisane na Listę Dziedzictwa Europejskiego Wzgórze Lecha w Gnieźnie, pomniki historii, obiekty związane z formowaniem się państwa polskiego);
  3. bogactwo obszarów i obiektów zabytkowych nieruchomych (obiekty sakralne i cmentarze różnych wyznań, obiekty architektury rezydencjonalnej, zabytki techniki, obiekty obronne, militarne i fortyfikacyjne, zabytki urbanistyczne – układy przestrzenne miast i byłych miasta, układy ruralistyczne);
  4. bogactwo obiektów zabytkowych ruchomych (m.in. dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje stanowiące zbiory, numizmaty oraz pamiątki historyczne, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła, a także mające wpływ na przestrzeń i wyróżniające się w krajobrazie stacje drogi krzyżowej oraz kapliczki i krzyże przydrożne);
  5. liczne zabytki archeologiczne;
  6. obszary cenne kulturowo, w tym obszary o wyjątkowych walorach kulturowych oraz wysokich wartościach przyrodniczych [np. historyczny układ urbanistyczno-architektoniczny Starego Miasta w Poznaniu, Mickiewiczowski Park Kulturowy, niektóre parki krajobrazowe (Lednicki PK, PK im. gen. Dezyderego Chłapowskiego)] oraz obszary o wysokich wartościach przyrodniczych i wyróżniających się walorach kulturowych [m.in. Wielkopolski Park Narodowy, niektóre parki krajobrazowe (PK Puszcza Zielonka, Żerkowsko-Czeszewski PK, Rogaliński PK, Przemęcki PK)];
  7. obszary o wysokich wartościach kulturowych stanowiące o tożsamości regionalnej: tradycyjnego krajobrazu kolonizacji olęderskiej i fryderycjańskiej, o zachowanych cechach krajobrazu ukształtowanego historycznie przez działalność zakonów i sławnych rodów, o zachowanych cechach krajobrazu ukształtowanego przez zasady polityczne, prawne i obyczajowe obowiązujące w różnych okresach historycznych i kształtujące przestrzeń miast, związane z kulturą ludową grup etnograficznych zachowujących poczucie własnej odrębności;
  8. dobra kultury współczesnej (nie będące zabytkami takie dobra kultury jak: pomniki, miejsca pamięci, budynki oraz ich wnętrza i detale, zespoły budynków, założenia urbanistyczne i krajobrazowe, będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących pokoleń, jeżeli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna);
  9. gęsta sieć szlaków kulturowych o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i regionalnym;
  10. liczne miejsca pamięci narodowej mające znaczenie dla tożsamości narodowej;
  11. szeroki zakres instytucjonalnej działalności kulturalnej (Muzea Narodowe, muzea i skanseny regionalne, biblioteki, teatry, filharmonie, galerie sztuki, archiwa państwowe);
  12. wysoką rangę wydarzeń kulturalnych (cykliczne imprezy o zasięgu związane ze szlakami dziedzictwa kulturowego);
  13. bogactwo niematerialnego dziedzictwa kulturowego;
  14. kulturę ludową [np. muzyczno-taneczną, umiejętności związane z wytwarzaniem lub użytkowaniem tradycyjnych instrumentów muzycznych i rękodzieł, kultywowanie obrzędów, zachowanie i używanie języka regionalnego, dziedzictwo kulinarne (produkty z terenu należącego do Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego Wielkopolski lub wytworzone na terenie województwa wpisane przez Komisję Europejską do Rejestru Chronionych Nazw Pochodzenia i Chronionych Oznaczeń Geograficznych lub do Rejestru Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności, względnie na krajową listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi)].

   Zagrożenia dla dziedzictwa kulturowego. Zachowanie wartości kulturowych województwa, oprócz działań ochronnych, wymaga także eliminacji zjawisk zagrażających zachowaniu i utrudniających dostępność dziedzictwa kulturowego. Plan podkreśla, że należą do nich głównie m.in.:

  • wyludnianie się centrów dużych miast powodujące degradację przestrzenną i społeczno-gospodarczą;
  • intensywne procesy suburbanizacji w otoczeniu dużych i średnich miast;
  • zainwestowanie przestrzeni na terenach otwartych oraz na obszarach atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo;
  • konflikty przestrzenne wynikające z przebiegu szlaków transportowych, zwłaszcza brak obwodnic drogowych dla miejscowości o zachowanych historycznych układach przestrzennych wpisanych do rejestru zabytków oraz wynikające z rozwoju naziemnych sieci infrastruktury technicznej;
  • zagrożenia wynikające z lokowania w sąsiedztwie zabytków obiektów niedostosowanych do skali otoczenia, często stwarzających kolizję widokową na obszarach stanowiących przedpola ekspozycji dla obiektów cennych kulturowo oraz wynikające z nieodpowiedniej dbałości o estetykę nowych obiektów niedostosowaną do wartości przestrzeni, w której są realizowane;
  • konflikty wynikające z prowadzonej działalności gospodarczej rolniczej i wydobywczej oraz wynikające z przeprowadzanych inwestycji budowlanych (m.in. szlaki komunikacyjne, linie energetyczne, zbiorniki wodne, osiedla) wymagających prac ziemnych zagrażających głównie zabytkom archeologicznym.

Do zagrożeń możliwości zachowania dziedzictwa niematerialnego należą zwłaszcza zjawiska związane z globalizacją, migracjami, postępującymi procesami urbanizacji i industrializacji, zanik przekazu międzypokoleniowego, a także nadmierny ruch turystyczny.

 Ochrona potencjału kulturowego i rozwój zróżnicowanych form turystyki i rekreacji. Zgodnie z Planem priorytetem polityki przestrzennej w zakresie środowiska kulturowego jest kształtowanie głównego obszaru kulturotwórczego w oparciu o strategiczne pasmo kulturowe Wielkopolski, czyli Szlak Piastowski wraz z głównymi punktami węzłowymi w Poznaniu, Gnieźnie i Kaliszu, a także ze szczególnym podkreśleniem roli Ostrowa Lednickiego, Giecza i Grzybowa. Istotne jest także zachowanie i ochrona innych pojedynczych obiektów, całych układów przestrzennych miast i wsi i innych obszarów cennych kulturowo oraz poprawa jakości całej przestrzeni kulturowej regionu. Jednym z kierunków realizacji celu polityki przestrzennej jest wzmacnianie tożsamości narodowej i regionalnej. Podstawą jej budowania są działania ukierunkowane na osiągnięcie optymalnego stanu dziedzictwa kulturowego i krajobrazu regionu. Polegają one na ochronie istniejących zasobów materialnych i duchowych oraz kreowaniu nowych jakości w obrębie poszczególnych dziedzin kulturowych.

Zachowania i wzmocnienia działań ochronnych na obszarze województwa wielkopolskiego wymagają zgodnie z Planem następujące obiekty zabytkowe oraz obszary o najwyższych walorach środowiska kulturowego i przyrodniczego:

  • obiekty lub zespoły obiektów wraz z ich historycznym otoczeniem [istniejące i projektowane pomniki historii, obiekty znajdujące się na trasie Szlaku Piastowskiego, muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie (Pomnik Zagłady), zabytki archeologiczne, obiekty charakterystyczne dla regionu (założenia folwarczne i rezydencjonalne wraz z parkami, obiekty sakralne, cmentarze, obiekty obronne), obiekty techniczne (przemysłowe, dworcowe, gospodarcze, stopnie i młyny wodne, zabytkowe wiatraki), obiekty użyteczności publicznej, dobra kultury współczesnej, miejsca pamięci narodowej (pomniki, cmentarze, obozy jenieckie, miejsca bitew historycznych wraz z ich otoczeniem, obiekty związane z kulturą religijną (w tym miejsca kultu i sanktuaria)]
  • historyczne układy   przestrzenne   miast   i   wsi   oraz   inne   założenia   kompozycyjne wraz z nawarstwieniami kulturowymi [najbardziej atrakcyjne krajobrazowo obszary miast obejmujące historyczne układy przestrzenne w połączeniu z topografią terenu, zachowane przestrzenne układy urbanistyczne miast i układy ruralistyczne (w tym nadnoteckich wsi osadnictwa olęderskiego i fryderycjańskiego)]
  • obszary o wysokich wartościach kulturowych i krajobrazowych
  • Park Kulturowy Stare Miasto w Poznaniu;
  • Mickiewiczowski Park Kulturowy;
  • obszary cenne kulturowo o wysokich wartościach kulturowych i historycznych, na których proponuje się wyznaczenie parków kulturowych (związanych z osadnictwem tradycyjnym oraz z kulturą i tradycją religijną, w tym z działalnością zakonów i sławnych rodów) lub archeologicznych parków kulturowych związanych z zabytkami archeologicznymi;
  • obszary o wysokich wartościach kulturowych i historycznych proponowanych do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO (Szlak Piastowski, Pradolina Noteci);
  • obszar o wysokich wartościach historyczno-symbolicznych związanych z kształtowaniem kultury i wspólnoty europejskiej proponowanych do przyznania Znaku Dziedzictwa Europejskiego – Wzgórze Lecha w Gnieźnie;
  • obszary o najatrakcyjniejszym krajobrazie otwartym (Dolina Noteci wraz z elementami osadnictwa olęderskiego i fryderycjańskiego; Dolina Warty na odcinku konińskim i śremskim wraz z Rogalińskim PK, Puszcza Zielonka, Pojezierza: Krzywińskie, Sławskie, Gnieźnieńskie w rejonie Powidza, oraz obszary: historycznych zadrzewień śródpolnych w PK im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, Niziny Nowotomyskiej wraz z elementami osadnictwa olęderskiego, dolin rzecznych);
  • obszar o zachowanych wartościach kultury ludowej grup regionalnych Bambrów, Biskupian, Chazarów, Pałuczan, Tośtoków, w tym w szczególności charakterystyczne cechy zabudowy (rozplanowanie zagród, detale architektoniczne, podziały gruntu) oraz wartości niematerialne (obrzędy, gwara, stroje, muzyka);
  • zjawiska niematerialnego dziedzictwa kulturowego proponowane do ujęcia na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego (Tradycyjny obrzęd weselny z Szamotuł, Tradycje dudziarskie w Wielkopolsce).

Na obszarze województwa obszarami wizerunkowymi dla rozwoju zróżnicowanych form turystyki o znaczeniu ponadregionalnym są stanowiący strategiczne pasmo kulturowe Szlak Piastowski, Miasto Poznań, obszar wzdłuż szlaku żeglugi śródlądowej Wielkiej Pętli Wielkopolskiej, Wielkopolski System Szlaków Rowerowych (obszary wzdłuż Piastowskiego Traktu Rowerowego, Szlaku Stu Jezior, Pierścienia Rowerowego Dookoła Poznania, Transwielkopolskiej Trasy Rowerowej, Szlaków Rowerowych: Ziemiańskiego, Nadwarciańskiego, Bursztynowego). W Planie wskazano obszary o najwyższym potencjale przyrodniczym, kulturowymi i krajobrazowym dla rozwoju turystyki i rekreacji, generujące ruch turystyczny o znaczeniu regionalnym lub mające do tego wysokie predyspozycje. Wśród nich jest także obszar rozwoju turystyki kulturowej obejmujący tereny, na których występują:

  • szlaki kulturowe o randze krajowej lub międzynarodowej oraz zabytki o znaczeniu krajowym;
  • obiekty związane z początkami państwa polskiego, przebiegiem Szlaku Piastowskiego i obszar Pradoliny Noteci proponowane do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO.

Realizacja kierunków zagospodarowania przestrzennego. Dla realizacji przyjętych kierunków zagospodarowania przestrzennego w Planie określono szereg różnych działań. W zakresie wzmacniania tożsamości narodowej i regionalnej są to:

  • kształtowanie głównego obszaru kulturotwórczego (m.in. poprzez wyznaczanie lokalnych tematycznych tras turystycznych promujących dziedzictwa kulturowe Szlaku Piastowskiego);
  • zachowanie zasobów dziedzictwa kulturowego materialnego i niematerialnego (m.in. poprzez ochronę obiektów i obszarów cennych kulturowo, ochronę przestrzeni miast i wsi, rozwój działalności kulturalnej, promującej tradycje, obrzędy, rzemiosło, stroje, muzykę lub tradycyjną kuchnię grup regionalnych);
  • poprawa jakości przestrzeni kulturowej i krajobrazu w obrębie obszarów zachowania tożsamości miejsca lokalizacji obiektów cennych kulturowo oraz w obrębie obszarów ochrony i zachowania specyfiki krajobrazu obszarów cennych kulturowo, w tym krajobrazu wiejskiego;
  • rozwój instytucjonalnej działalności kulturalnej poprzez:
  • rozwój działalności kulturalnej w miejscowościach o wysokich wartościach dziedzictwa kulturowego i wysokim znaczeniu instytucji kultury, spełniających funkcję kulturalnych centrów Wielkopolski (Poznań, Gniezno, Kalisz, Leszno, Konin, Piła) oraz w miastach powiatowych;
  • poprawę dostępności do usług kultury;
  • podnoszenie jakości usług kulturalnych w istniejących instytucjach kultury;
  • wspieranie lokalnej działalności kulturalnej tworzonej w oparciu o specyficzne lokalne zasoby dziedzictwa kulturowego, w tym niematerialnego (np. organizacja izb pamięci i muzeów, wytyczanie lokalnych szlaków turystyki kulturowej, tworzenie zespołów ludowych i grup kultywujących obrzędy ludowe i umiejętności związane z wytwarzaniem lub użytkowaniem tradycyjnych instrumentów muzycznych i rękodzieła oraz posługiwaniem się językiem regionalnym).

W zakresie rozwoju zróżnicowanych form turystyki i rekreacji w Planie przyjęto:

  • zwiększenie atrakcyjności obszarów wizerunkowych dla rozwoju zróżnicowanych form turystyki;
  • rozwój turystyki kulturowej o znaczeniu międzynarodowym i krajowym poprzez:
  • kształtowanie spójnego systemu pasm kulturowych województwa wielkopolskiego w oparciu o przebieg najważniejszych szlaków kulturowych o randze międzynarodowej i krajowej, w tym wyznaczanie międzyregionalnych powiązań szlaków kulturowych – łączenie szlaków o tej samej tematyce na granicach województw, w tym m.in. Szlaku Cysterskiego, Drogi św. Jakuba, Piastowskiej Drogi Romańskiej, Rowerowego Szlaku Bursztynowego, Szlaku Powstania Wielkopolskiego;
  • tworzenie tematycznych systemów szlaków dziedzictwa, włączanie szlaków istniejących oraz wytyczanie nowych, w tym w szczególności związanych z początkami Państwa Polskiego (Szlaki: Piastowski, Bursztynowy, św. Wojciecha, Ottoński, św. Jakuba i dziedzictwa archeologicznego, Europejskie Szlaki: Piastowski, Cysterski), dziedzictwem sakralnym (Szlaki: kościołów drewnianych wokół Puszczy Zielonki, kościołów drewnianych Ziemi Kaliskiej, klasztorów, kościołów drewnianych i szachulcowych, kościołów polichromowanych, kapliczek i krzyży przydrożnych Pawła Brylińskiego, pątnicze oraz drewniane kościoły szlakiem sztuki Poznań – Zielona Góra i miejsca kultu), sławnymi rodami i ludźmi (Szlaki: Królewski, Zamków, Dworów i Pałaców, Adama Mickiewicza), walkami o wolność (Szlaki: Napoleoński, Powstania Wielkopolskiego), zabytkami militarnymi (Twierdza Poznań, Wał Pomorski), zabytkami techniki (wraz ze szlakami kolejowymi i z infrastrukturą dworcową oraz Kopalnią Soli w Kłodawie), techniką wodną w oparciu o szlaki turystyki wodnej na rzekach (Wielka Pętla Wielkopolski, Mała Pętla Wielkopolski, Szlaki: Barycki, Notecki, Obrzański, Prosny, Warciański, Wełny);
  • poprawę atrakcyjności szlaków dziedzictwa i obiektów zabytkowych (m.in. poprzez określanie zasad zagospodarowania otoczenia obiektów położonych na przebiegu szlaków kulturowych oraz jednolitych zasad ich organizacji, zagospodarowanie i wykorzystanie istniejącej sieci kolei wąskotorowych, zagospodarowanie nabrzeży na obszarach śródmiejskich).

Obszary ochrony krajobrazów kulturowych. Cel operacyjny SRWW 2020 „ochrona krajobrazu” realizowany winien być przede wszystkim przez następujące kierunki działań:

  • identyfikacja i ocena krajobrazów oraz określenie przyczyn i kierunków ich zmian, także przez sformułowanie zaleceń w planie wojewódzkim;
  • zachęcanie samorządów lokalnych do uwzględnienia problemów krajobrazowych w odpowiednich dokumentach gminnych;
  • zrównoważone użytkowanie przestrzeni, ograniczanie przekształcania terenów cennych pod względem przyrodniczym i krajobrazowym, także nieobjętych ochroną prawną;
  • rekultywacja obszarów zdegradowanych.

Ochrona wartości dziedzictwa kulturowego, stanowiącego ważny element struktury przestrzennej krajobrazu Wielkopolski, oraz oparte na niej działania na rzecz pielęgnowania i kształtowania tożsamości wymagają wskazania w Planie obszaru ochrony krajobrazu kulturowego regionu. W jego granice zostały włączone gminy, w obrębie których znajdują się:

  • obszary, na których zachowały się obiekty lub obszary o specyficznych i charakterystycznych cechach dla miejscowej tradycji budowlanej, osadniczej i gospodarczej:
  • obszar delegowany ze względu na szczególne wartości przyrodniczo-kulturowe do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (Pradolina Noteci, Szlak Piastowski);
  • obiekt wpisany na Listę Dziedzictwa Europejskiego i proponowany do przyznania Znaku Dziedzictwa Europejskiego (Wzgórze Lecha w Gnieźnie);
  • obiekty objęte ochroną jako pomniki historii oraz obiekty proponowane do objęcia tą formą ochrony [Obóz Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie (Pomnik Zagłady)];
  • obiekty ujęte w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski;
  • obszary istniejących parków kulturowych;
  • obszary cenne kulturowo, na których proponuje się utworzenie parków kulturowych i archeologicznych parków kulturowych, w tym m.in. obszary z
  • zachowanymi zabytkami osadnictwa  tradycyjnego, związane z działalnością, zakonów, sławnych rodów, kształtowania się przestrzeni miast i tradycji religijnych, parki narodowe i krajobrazowe wyróżniające się wyjątkowymi walorami kulturowymi oraz historyczne układy przestrzenne;
  • obszary, na terenie których przebiegają szlaki kulturowe o znaczeniu ponadregionalnym i regionalnym;
  • obszary występowania cech charakterystycznych dla grup regionalnych.

Ze względu na specyfikę przedmiotów ochrony wyznaczony obszar w Planie dzieli się na cztery podtypy; w ich skład wchodzą gminy, w granicach których:

  • zlokalizowane są obiekty o najwyższych wartościach, w tym: pomniki historii istniejące i proponowane, obiekt proponowany do ujęcia jako Znak Dziedzictwa Europejskiego, obiekty ujęte w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski, obiekty znajdujące się na przebiegu szlaków kulturowych (związanych tematycznie ze szlakiem), obiekty znajdujące się na przebiegu szlaku delegowanego do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO;
  • znajdują się historyczne układy przestrzenne miast i wsi, w tym: układy przestrzenne objęte ochroną jako Pomnik Historii oraz proponowane do objęcia tą formą ochrony, układy przestrzenne ujęte w rejestrze zabytków, obszary cenne kulturowo związane z kształtowaniem się przestrzeni miast, które proponuje się do objęcia ochroną w formie parków kulturowych;
  • występują obszary cenne kulturowo, w tym: istniejące parki kulturowe, obszary cenne kulturowo, na których proponuje się utworzenie parków kulturowych i archeologicznych parków kulturowych, obszar delegowany do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, obszary ujęte w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski, parki narodowe i parki krajobrazowe o wyjątkowych walorach kulturowych, obszary na których zachowały się materialne i niematerialne cechy charakterystyczne dla grup regionalnych;
  • przebiegają szlaki kulturowe o znaczeniu ponadregionalnym i regionalnym.

 

Podsumowanie

PZPWW 2020+, powstały w realiach prawnych ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r. [5] i powiązany ze SRWW 2020, jest jednym z elementów systemu planistycznego związanego z realizacją długofalowej strategii rozwoju kraju. Ze względu na strategiczną rolę PZPWW 2020+ nie formułuje jednoznacznych ustaleń dotyczących lokalizacji inwestycji lub form ochrony, pozostawiając to dokumentom strategicznym pozostającym domeną określonych resortów oraz jednostek samorządu terytorialnego i planowania lokalnego (studia i plany miejscowego zagospodarowania przestrzennego wynikające ze studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, określające kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu terenów). Przykładowo wskazane w PZPWW 2020+ planie zagospodarowania przestrzennego zasięgi obszarów o wysokich wartościach kulturowych i historycznych nie stanowią ostatecznych granic proponowanych parków kulturowych, a jedynie określają zasięg występowania cennych wartości kulturowych, wymagających objęcia wyższą formą ochrony zabytków na podstawie przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [6]. Ustanowienie i precyzyjne określenie granic parków kulturowych należy do zadań samorządów gminnych i następuje po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków na etapie ich powoływania. W niektórych przypadkach kulturowych parków przygranicznych wymagać to będzie także zawarcia stosownych porozumień międzygminnych lub międzywojewódzkich. Także lista proponowanych parków kulturowych nie jest listą zamkniętą. Plan zaleca podejmowanie dalszych inicjatyw badawczych dotyczących obszarów cennych kulturowo na terenie województwa oraz na obszarach stykowych z sąsiednimi województwami (m.in. w obszarach doliny Warty, doliny Prosny, Pradoliny Noteci, w okolicach zbiornika Jeziorsko).

W PZPWW 2020+ wskazano obszary o najwyższym potencjale przyrodniczym i kulturowym dla rozwoju turystyki i rekreacji, które już obecnie kreują ruch turystyczny o znaczeniu regionalnym, lub mają do tego wyraźne możliwości. Poza obszarami mającymi warunki dla rozwoju turystyki kwalifikowanej, wypoczynkowej i biznesowej wskazano także obszary mające szczególne znaczenie dla rozwoju turystyki kulturowej; są to następujące gminy:

  • Białośliwie, Chodzież, Czarnków, Czerwonak, Dominowo, Drawsko, Gniezno, Gołuchów, Kaczory, Kalisz, Kłecko, Konin, Kórnik, Krzywiń, Krzyż Wielkopolski, Lądek, Łubowo, Miasteczko Krajeńskie, Mosina, Murowana Goślina, Pobiedziska, Poznań, Przygodzice, Pyzdry, Sieroszewice, Szamocin, Trzcianka, Trzemeszno, Ujście, Wągrowiec (gmina miejska i wiejska), Wieleń, Września, Wyrzysk [tereny, na których występują szlaki kulturowe o randze krajowej lub międzynarodowej oraz zabytki o znaczeniu krajowym (istniejący lub proponowany pomnik historii)];
  • Dominowo, Gniezno, Kalisz, Kłecko, Konin, Krzywiń, Lądek, Łubowo, Pobiedziska, Poznań, Pyzdry, Trzemeszno, Wągrowiec, Września (tereny, na których występują obiekty związane z początkami państwa polskiego oraz przebiega Szlak Piastowski, proponowane do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO);
  • Białośliwie, Chodzież, Czarnków, Drawsko, Kaczory, Krzyż Wi9elkopolski, Miasteczko Krajeńskie, Szamocin, Trzcianka, Ujście, Wieleń, Wyrzysk (tereny, na których występuje obszar „Pradoliny Noteci” proponowany do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO).

Podstawowym zadaniem Planu Zagospodarowania Przestrzennego POM jest natomiast stworzenie podstaw prawnych dla koordynacji działań samorządów administracji lokalnej, które w ramach swoich kompetencji i zadań, mają bezpośredni wpływ na ustalanie i realizację własnej polityki przestrzennej. Koordynacja ta odbywać się nie tylko w relacji region–gminy, ale także w relacji międzygminnej poprzez konstruowanie spójnych strategii i planów rozwoju przestrzennego i gospodarczego. Także ten dokument uwzględnia w zakresie terytorialnym, którego dotyczy,  różnorodność dziedzictwa kulturowego, obszary i obiekty zabytkowe, zabytki archeologiczne, obszary cenne kulturowo, dobra kultury współczesnej, szlaki kulturowe, obiekty kultu religijnego, miejsca pamięci narodowej, wydarzenia kulturalne oraz tożsamość narodową i regionalną.

Komentarz. Po lekturze PZPWW 2020+  nasuwają się następujące pytania:

  • jakie skutki ma wojewódzki plan zagospodarowania z perspektywy polityki gminy?
  • jakie ma znaczenie ma ten dokument dla ochrony dziedzictwa kulturowego i rozwoju turystyki kulturowej?

Chociaż PZPWW 2020+ nie jest powszechnie wiążącym aktem prawa miejscowego, to jednak wiąże gminy przy sporządzaniu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, dokumentu określającego politykę przestrzenną samorządu gminy poprzez przyjęte przez lokalny samorząd podstawowe reguły działania w przestrzeni. Określa on m.in. stan dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, wyznaczając jednocześnie zasady ich ochrony. Zapisy studium są z kolei podstawą dla uchwalania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (mpzp). PZPWW 2020+ nie jest odpowiednikiem studium gminy, np. w innej skali, czy w szerszych granicach. Nie wskazuje docelowego przeznaczenia terenów oraz nie określa dokładnych lokalizacji poszczególnych form zagospodarowania terenu na różne cele. Przeniesienie poszczególnych zapisów PZPWW 2020+ do  studium i mpzp ma jednak ułatwiać integrację planowania przestrzennego i skuteczniejszą koordynację krajowej, regionalnej i lokalnej polityki przestrzennej, wskazując np. gdzie preferowane jest wyznaczanie obszarów inwestycyjnych lub gdzie wyznaczać obszary wymagające ochrony ze względu na wartości przyrodnicze i kulturowe, będące przedmiotem zainteresowania turystów. Stwarza szansę ochrony terenów i obiektów będących przedmiotem zainteresowania turystyki kulturowej przed degradacją ich wartości lub zupełnym zniszczeniem. Ważnym przesłaniem jest zobowiązanie do współodpowiedzialności samorządów lokalnych za wspólną przestrzeń, wykorzystywaną w różnym zakresie m.in. przez różne formy turystyki, w tym kulturowej.  Z prawnego punktu widzenia plany wojewódzkie są podstawą dla opiniowania i uzgadniania projektów studiów i mpzp w ramach sprawowanych przez samorząd kompetencji wynikających z ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [5].

Należy jednak także zwrócić uwagę, że wymieniane w planach wojewódzkich zagadnienia z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego i możliwości rozwoju turystyki kulturowej, praktycznie mogą być tylko w nikłym stopniu uwzględniane w planach i strategiach lokalnych, czego przykładem może być plan dla województwa śląskiego. W planach rozwoju niektórych gmin tego województwa nawet nie znalazło się takie pojęcie jak „dziedzictwo kulturowe”, a jako wartości wymieniane są wyłącznie poszczególne obiekty zabytkowe [7].

W planach wojewódzkich najczęściej ogranicza się do wypunktowania jedynie elementów kulturowych już istniejących i powszechnie uznanych za wartościowe. Rzadziej uwidaczniane są wartości środowiska kulturowego będące czymś nowym. Opracowania lokalne dotyczące zagospodarowania przestrzeni nie uwzględniają natomiast na ogół zapisów planów wojewódzkich dotyczących sfery bardziej życzeniowej, niż możliwej do praktycznej realizacji w gminie. Poważną przeszkodą są często w tym przypadku wielkości budżetów gmin oraz przyjęty przez władze gminy sposób zagospodarowania.

Dla przeciwdziałania procesom destrukcji krajobrazów poprzez procesy suburbanizacji sprzyjające zmniejszaniu się terenów otwartych w planach wojewódzkich podkreślana jest potrzeba ochrony i promocja krajobrazów przyrodniczo-kulturowych, co umożliwić ma m.in. zachowanie historycznych krajobrazów kulturowych.  Utrzymanie terenów otwartych jako niezabudowanych w sytuacji ogromnej presji inwestycyjnej jest działaniem, które wymaga jednak dużej determinacji władz lokalnych. Wiele gmin o charakterze wiejskim upatruje bowiem powiększenie swojego budżetu przez zwiększenie ilości terenów mieszkaniowych. Krótkowzroczne jest jednak opieranie rozwoju gminy tylko na wydzielaniu kolejnych terenów pod tego typu budownictwo. Wiąże się to bowiem tylko z developerską działalnością gminy; inne działania w takiej sytuacji stają się fikcją.

Praktycznie fikcją okazują się obecnie także niektóre zapisy Planu Zagospodarowania Przestrzennego POM. Metropolia poznańska jako lider  życia społecznego i ekonomicznego w regionie wyróżniana jest także przez  cenne wartości przyrodnicze i historyczne. Cele polityki przestrzennej metropolii określone w tym planie to m.in. zachowanie, poprawa jakości i rozwój terenów zieleni, a w szczególności historycznego systemu klinowo-pierścieniowego, oraz kształtowanie spójnego systemu przyrodniczego. Jak się jednak okazuje w niczym jednak nie ograniczają one władz miasta w działaniach prowadzonych wbrew mieszkańcom zmierzających do zabudowy części klinów, w tym naturalnych dolin cieków (np. Szklarki) oraz masowej już w wielu miejscach  wycinki starych drzew bez racjonalnego uzasadnienia, co pogarsza nie tylko odbiór walorów przyrodniczo-kulturowych miasta, ale zdecydowanie coraz bardziej pogarsza jego warunki mikroklimatyczne.

 

Akty prawne i literatura

[1] Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 20130. M. P. z 2012 r. poz. 252 (załącznik: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030).

[2] Uchwała Nr XXIX/559/12 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2012 r. w sprawie: uchwalenia zaktualizowanej „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska 2020” (załącznik: Wielkopolska 2020. Zaktualizowana strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 17 grudnia 2012 r.)

[3] Uchwała nr XVIII/481/16 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z 25 kwietnia 2016 r. w sprawie uchwalenia „Strategii rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim do 2020 roku”

[4] Uchwała Nr V/70/19 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 25 marca 2019 r. w sprawie uchwalenia Planu zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego wraz z Planem zagospodarowania przestrzennego miejskiego obszaru funkcjonalnego Poznania. Dz. Urzęd. Woj. Wielkop. poz. 4021 (Załącznik: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego. Wielkopolska 2020+)

[5] Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. z 2018 r. poz. 1945, tj. z późn. zm.

[6] Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dz. U. z 2018 r. poz. 2067, tj. z późn. zm.

[7] Blazy R. 2010. Wpływ planów zagospodarowania przestrzennego na wartość środowiska kulturowego regionu (spójność polityki przestrzennej z planami różnego szczebla). Architecturae et Artibus, Białystok, (6) 4: 27-34.

Tagi: