-> Miejsca i szlaki, Obszar jako destynacja turystyki kulturowej   czerwiec, 2021

Powiat brzeski jako destynacja turystyki kulturowej

Autor: Agnieszka Kowalik

Analiza zabytków, miejsc i szlaków kulturowych powiatu brzeskiego prowadzi do stwierdzenia, iż region ten może być traktowany jako cel turystyki kulturowej, posiadający potencjał zwłaszcza w kilku obszarach omówionych poniżej.

Podróże tematyczne

Jedną z możliwych do uprawiania na terenie powiatu brzeskiego formą turystyki kulturowej są podróże tematyczne. Przez region przebiegają dwa atrakcyjne szlaki – Małopolski Szlak Architektury Drewnianej, który od wielu lat przyciąga turystów krajowych i zagranicznych, oraz zasługujący na odkrycie i szerszą promocję Szlak Ceramiczny Regionu Tarnowskiego.

Małopolski Szlak Architektury Drewnianej został wytyczony w 2001 roku. Obecnie znajduje się na nim 255 zabytkowych obiektów sakralnych (kościoły, cerkwie, kaplice) i świeckich (dwory, wille, pojedyncze budynki i zespoły urbanistyczne). Spośród nich 14 położonych jest w regionie będącym przedmiotem niniejszego opracowania, a są to:

  • w Brzesku i gminie Brzesko:

1) dawny teatr letni i osiedle robotnicze w Brzesku: budynek teatru zaprojektowany został w stylu zakopiańskim przez arch. Eugeniusza Wesołowskiego w 1902 roku, na zlecenie Jana II Goetza jako część założenia urbanistycznego browaru w Okocimiu (podobnie jak osiedle robotnicze). Obiekt jest dostępny – obecnie znajduje się w nim restauracja „Pawilon” serwująca dania kuchni polskiej;

2) zespół zabudowy drewnianej w Mokrzyskach;

3) zabudowa drewniana w Szczepanowie;

  • w Czchowie i gminie Czchów:

4) zabudowa rynku w Czchowie – zrekonstruowane po pożarze 1946 roku domy mieszkalne z podcieniami – typowy przykład architektury małych miast (w północnej pierzei rynku);

5) XVIII-wieczny modrzewiowy kościół p.w. Przemienienia Pańskiego i Bożego Miłosierdzia w Jurkowie: najcenniejszym zabytkiem jest renesansowy obraz Chrystusa niosącego krzyż (w ołtarzu głównym) oraz XV-wieczny tryptyk ukazujący postaci św. Stanisława, św. Katarzyny, Chrystusa Bolejącego i Matki Bożej Bolesnej, pozostałe elementy wyposażenia – barokowe – pochodzą z przełomu XVII i XVIII wieku;

6) XVIII-wieczny kościół p.w. św. Mikołaja Biskupa w Tymowej z figurą Chrystusa na fasadzie, wyposażenie w stylu barokowym i rokokowym. Świątynia poddana została renowacji w 1913 roku – z tego czasu pochodzą bogato zdobione soboty oraz dekoracja malarska wewnątrz świątyni – ornamentyka nawiązuje do motywów młodopolskich;

  • w Iwkowej:

7) kościół cmentarny p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny: to jeden z najstarszych kościołów na terenie Małopolski, pochodzi z drugiej połowy XV w. W świątyni zachowały się późnorenesansowe fragmenty polichromii (ukazujące postaci apostołów i sceny Męki Pańskiej), drewniane portale z charakterystycznymi dla renesansu trójlistnymi łukami oraz rzeźby na belce tęczowej;

  • w gminie Gnojnik:

8) zabudowa w Biesiadkach: zachowany zespół szeregowej zabudowy powstał w okresie międzywojennym;

9) kościół św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Biesiadkach: świątynia odbudowana w 1661 roku (pierwotny kościół został zniszczony przez oddziały Rakoczego). Oprócz zachowanej Piety w ołtarzu głównym i grupy Pasji na belce tęczowej (obydwa elementy pochodzą z XVI w.), można w nim obejrzeć rzeźby świętych – dzieła sztuki ludowej, oraz malowidła stropowe z XX w., które nawiązują do ornamentów popularnych na Podhalu;

10) kościół p.w. Św. Urszuli z Towarzyszkami w Gosprzydowej: wzniesiony w ostatnich latach XVII wieku, najstarszy element wyposażenia to XV-wieczna chrzcielnica z herbem Starykoń. Ściany i stropy zdobi XIX-wieczna polichromia. W ołtarzu głównym otoczony kultem wizerunek Matki Bożej Gosprzydowskiej, a nad nim obraz patronki parafii – św. Urszuli;

  • w gminie Szczurowa:

11) dwór w Dołędze: staropolski dwór szlachecki, nazywany powszechnie „Nadwiślańskim Soplicowem” – zarówno jego wygląd, jak i funkcje, które pełnił w przeszłości (działalność patriotyczna kolejnych właścicieli – w okresie rabacji galicyjskiej, powstania styczniowego i II wojny światowej), przywołuje na myśl dwór znany z kart Pana Tadeusza. W 1973 roku urządzono w nim muzeum (oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie). Wzniesiony z drewna modrzewiowego na planie podkowy, we wnętrzach zachowane wyposażenie i pamiątki głównie z XIX wieku;

12) zabudowa w Uściu Solnym: podobnie jak Szczepanów, Uście Solne w przeszłości posiadało prawa miejskie (ok. 1360-1933), co tłumaczy obecny układ urbanistyczny wsi z centralnie wytyczonym jeszcze w średniowieczu rynkiem. Drewniana zabudowa, którą dzisiaj można obejrzeć, wzniesiona została pod koniec XIX i na początku XX wieku. W przeważającej większości są to domy o konstrukcji zrębowej, składające się z dwóch lub trzech izb. Gdzieniegdzie zachowały się stodoły posiadające szkieletową konstrukcję z charakterystycznymi wiklinowymi ścianami i dachami pokrytymi strzechą;

13) XVIII-wieczny kościół p.w. św. Sebastiana Męczennika w Strzelcach Wielkich z późnobarokowym i rokokowym wyposażeniem oraz dzwonnica z izbicą o konstrukcji słupowej;

14) dzwonnica w Zaborowie: kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny jest trzecim z kolei, przy którym wznosi się ta budowla z 1830 roku (pierwszym była drewniana kaplica z 1814 roku, drugim – drewniany kościół z 1835 roku rozebrany w 1950 roku) [Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce].

 

Szlak Ceramiczny Regionu Tarnowskiego. Z uwagi na dużą liczbę obiektów, miejscowości powiatu brzeskiego stanowią atrakcyjną destynację podróży tematycznych ukierunkowanych na zapoznanie się z historią produkowanych w Łysej Górze (gm. Dębno) wielkoformatowych mozaik ceramicznych, które bezpośrednio po II wojnie światowej, jak i w latach późniejszych pojawiały się jako elementy ozdobne na elewacjach i we wnętrzach wielu budynków – zarówno publicznych, jak i prywatnych. Z niektórych bezpowrotnie zniknęły (np. Teatr im. L. Solskiego w Tarnowie), w innych zachowały się do dziś.

Początki przedsięwzięcia zwanego „eksperymentem łysogórskim” sięgają lat 40. XX wieku, kiedy to wywodzący się z tego terenu poseł na Sejm Franciszek Mleczko postanowił uruchomić duży zakład produkcyjny, gdzie mieli znaleźć pracę okoliczni mieszkańcy. Prowadzenie spółdzielni powierzył artyście-ceramikowi Bolesławowi Książkowi (1911-1994), dzięki któremu wyroby z Łysej Góry szybko zyskały uznanie odbiorców w kraju i za granicą. Przyszli pracownicy kształcili się w Technikum Ceramicznym. W „Kamionce” produkowano też naczynia, zastawy stołowe, talerze, figurki, które stanowiły elementy dekoracyjne w wielu domach. Spółdzielnia zakończyła swoją działalność w 1992 roku, w kolejnych latach zakład został sprywatyzowany i ostatecznie zamknięty na początku XXI wieku.

Obecnie produkty z łysogórskiej „Kamionki” zobaczyć można na zewnątrz jak i w pomieszczeniach budynków użyteczności publicznej (sala posiedzeń Urzędu Gminy w Dębnie, Bank Spółdzielczy w Brzesku, szkoła, internat, poczta, budynek OSP, ośrodek zdrowia, budynek Spółdzielni „Kamionka” w Łysej Górze, budynek OSP w Łoniowej) i świątyni (kaplica p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w Jastwi, kościół, grota i droga krzyżowa w Sanktuarium NMP z Lourdes w Porąbce Uszewskiej, kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Łysej Górze), jak również na domach prywatnych (np. w Tarnowie).

W 2016 roku w Łysej Górze otwarta została izba pamięci ze stałą wystawą „Skarby Łysej Góry”, na której obejrzeć można dzieła artystów i pracowników Spółdzielni Wyrobów Ceramicznych „Kamionka”. W pobliżu izby pamięci, przy amfiteatrze Krakus w Łysej Górze urządzona została Ceramiczna Ścieżka Historyczna – to plenerowa wystawa replik zabytków z regionu: zamku w Dębnie, kościoła św. Małgorzaty w Dębnie oraz wiejskiej chaty i budynków gospodarczych.

O atrakcyjności i wysokiej wartości artystycznej wyrobów z „Kamionki” świadczy fakt, iż dzieła Bolesława Książka osiągają bardzo wysokie ceny na aukcjach, wiele jego prac znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego (w Warszawie, Krakowie, Gdańsku i Wrocławiu) oraz w prywatnych kolekcjach. W ostatnich latach zorganizowano kilka wystaw, m.in. w tarnowskim BWA „Łysogórski eksperyment. Ceramika artystyczna” (2015 r.), warszawskiej Zachęcie „Eksperyment łysogórski 50 lat później” (2017 r.) i wrocławskim BWA „W niedalekiej przeszłości” (2018 r.). Na ostatniej wspomnianej wystawie artysta Paweł Olszczyński w ciekawy sposób pokazał upadek spółdzielni. Wykorzystując znalezione w zamkniętej fabryce odpady naczyń, uzupełnił je według własnej wizji, kończąc w ten sposób przerwany proces produkcyjny. W grudniu 2020 roku ukazała się monografia Bożeny Kostuch Czarodziej z Łysej Góry. Opowieść o Bolesławie Książku [Kostuch 2020], będąca biografią jednego z najwybitniejszych polskich ceramików. Wnuk Bolesława Książka – Marcin Sacha stworzył witrynę internetową z bogatą dokumentacją fotograficzną zrealizowanych prac, jak i projektów, a całość wzbogacają ilustrowane archiwalnymi fotografiami zapiski z pamiętnika Bolesława Książka – artysty uznanego i wielokrotnie nagradzanego (m.in. złotym medalem na VIII Międzynarodowym Konkursie Ceramiki Artystycznej „Gualdo Tadino” we Włoszech oraz Dyplomem Ministra Kultury i Sztuki za osiągnięcia w dziedzinie kultury).

 

Turystyka kulturowa obszarów wiejskich

W miejscowościach powiatu brzeskiego można łatwo odnaleźć większość elementów określonych przez Armina Mikosa von Rohrscheidta [2016, s. 140] jako punkty koncentrujące turystykę kulturową obszarów wiejskich (skanseny lub muzea regionalne, imprezy kulturalne o charakterze ludowym, lokalne sanktuaria religijne położone poza miastami).

Trzy wsie powiatu brzeskiego znajdują się na Małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej z uwagi na zachowaną dawną zabudowę. W Biesiadkach (gm. Gnojnik) wzdłuż głównej drogi stoją (w układzie szczytowym) wybudowane po wielkim pożarze w 1920 roku chaty o konstrukcji zrębowej. Warto przyjrzeć się charakterystycznym ozdobnym obramieniom okiennym i wykonanym z wycinanych we wzory deseczek dekoracjom ścian. Podobny układ (domy zwrócone szczytami do drogi) posiada zabudowa Mokrzysk (gm. Brzesko) – parterowe, jednotraktowe chałupy są typowymi przykładami chałup w stylu krakowskim. W elewacjach wyróżniają się białe pasy między belkami. Ciekawy układ urbanistyczny posiada Szczepanów (gm. Brzesko), który od 1761 do 1850 roku posiadał prawa miejskie (stąd obecność rynku). Zrębowe budynki kryte słomą, z bielonymi ścianami można było obejrzeć w Szczepanowie do połowy XX w., kiedy to dachówka zaczęła wypierać strzechę, zmieniając kształt dachów – z czterospadowych na dwuspadowe.

„Nadwiślańskim Soplicowem” nazywany jest modrzewiowy dwór w Dołędze (oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie) – wzniesiony w 1848 roku na miejscu pierwszego dworu z lat 20-tych XIX w., który został zniszczony w czasie rabacji galicyjskiej (1846 roku). Pozostawał on w rękach potomków pierwotnego właściciela – Juliana Pikuzińskiego (1788-1830) do 1973 roku, kiedy to jego prawnuczka, Jadwiga Wolska-Tumidajska (1890-1981) przekazała obiekt na cele muzealne. Budynek jest typowym przykładem staropolskiego dworku szlacheckiego. To również miejsce ważnych wydarzeń. Rodzina Pikuzińskich aktywnie angażowała się w życie polityczne i społeczne oraz w ruch narodowowyzwoleńczy. Oprócz wspomnianych powyżej tragicznych losów spowodowanych buntem chłopów pod wodzą Jakuba Szeli (1787-1860) opisanych w pamiętniku Marianny Pikuzińskiej (1829-1906) Rabacja na Powiślu. Dziennik Marianny Pikuzińskiej [Pikuzińska 2006], należy zaznaczyć, iż w czasie powstania styczniowego w 1863 roku dwór w Dołędze pełnił rolę lazaretu i – jak podają niektóre źródła – znalazł w nim schronienie dowódca powstania Marian Langiewicz (1827-1887). Vis-á-vis dworu stoi kaplica powstańców, pod którą ochotnicy mieli składać przysięgę wierności ojczyźnie. Przełom XIX i XX wieku to okres, w którym do dworu przybywało wielu artystów krakowskiej bohemy – m.in. Stanisław Wyspiański (1869-1907), Adam Asnyk (1838-1897), Jacek Malczewski (1854-1929), Lucjan Rydel (1870-1918) czy Tadeusz Boy-Żeleński (1874-1941), jak również przedstawiciele środowisk akademickich. Liczne zachowane pamiątki, stanowiące obecnie ekspozycję muzealną, pochodzą z tamtych czasów. Są wśród nich obrazy (m.in. „Rabacja chłopska” Jana Lorenowicza, „Portret Jana Bartosińskiego” i portret nieznanej dziewczyny autorstwa Stanisława Wyspiańskiego), biedermeierowskie i secesyjne meble, piece kaflowe, zegary, zastawy stołowe i wiele innych przedmiotów codziennego użytku, które ukazują upodobania i zwyczaje XIX-wiecznej szlachty. W pobliżu dworu stoi chata chłopska przeniesiona ze Skrzyszowa koło Tarnowa, w której wystawione są sprzęty domowe i narzędzia rzemieślnicze, typowe dla regionu malowane skrzynie, obrazy, tkaniny i wiele innych eksponatów związanych z życiem i zwyczajami dawnej małopolskiej wsi.

Na terenie powiatu brzeskiego działa kilka izb pamięci, w których turysta może zapoznać się nie tylko z historią danego miejsca, ale również obejrzeć zbiory związane z rolnictwem, rzemiosłem oraz dziejami jednostek ochotniczej straży pożarnej, które na przestrzeni lat odgrywały ważną rolę w społecznościach wiejskich. Placówki tego typu działają w Łoniowej (w budynku remizy OSP w Łoniowej można zwiedzić Izbę Pamięci Wsi – na wystawie prezentowane są dokumenty – najstarszy, z końca XVIII w. to Księga zapisów testamentowych, jak również przedmioty używane w dawnych czasach w domach, narzędzia rolnicze, stroje i instrumenty muzyczne, jak również egzemplarze broni z okresu I wojny światowej. Druga część ekspozycji dotyczy dziejów ochotniczej straży pożarnej – oprócz ksiąg strażackich i dyplomów, zwiedzający mają okazję zobaczyć sprzęt gaśniczy, elementy umundurowania oraz dawne fotografie. Większość zbiorów to pamiątki rodzinne przekazane przez mieszkańców Łoniowej. Istnieje możliwość udziału w warsztatach edukacyjnych „Zobaczyć, wysłuchać, by ocalić od zapomnienia”), Mokrzyskach (Izba Pamięci Ochotniczych Straży Pożarnych) oraz w Jadownikach (Izba Regionalna zorganizowana w 2002 roku przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Jadownickiej – przez dwa lata gromadzono przedmioty wykorzystywane na przełomie XIX i XX wieku w gospodarstwach domowych i warsztatach rzemieślniczych. Wystawę tworzy kilkaset przekazanych przez darczyńców). W 1966 roku z inicjatywy ks. Jana Piechoty (1909-1987) w Iwkowej powstało Muzeum Parafialne, które pierwotnie mieściło się w wieży kościoła Podwyższenia Krzyża, a po 30 latach zostało przeniesione do pomieszczeń plebanii. Oprócz figurek świętych wykonanych przez artystów ludowych i przedmiotów kultu religijnego, ekspozycja zawiera również stare fotografie ukazujące ważne wydarzenia z historii parafii, dokumenty, numizmaty, medale oraz wiele dawnych narzędzi domowych, rolniczych i rzemieślniczych. Placówka jest filią Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie.

Wiele miejscowości powiatu brzeskiego organizuje cykliczne festyny, które są okazją do poznania oferty (agro)turystycznej, ale też kulinarnej[1]. Przykładem jest Borzęckie Święto Grzyba (Dni Gminy Borzęcin – sierpień), w czasie którego organizowane są konkursy na kosz grzybów i potrawę z grzybów, połączone z degustacją potraw i występami lokalnych zespołów muzycznych. Imprezę kończą koncerty znanych krajowych artystów, przez co cieszy się ona dużym zainteresowaniem również poza regionem i jest ważnym elementem promocji gminy Borzęcin. Festynem promującym inny produkt lokalny oraz walory turystyczne jest Święto Suszonej Śliwki w Iwkowej (wrzesień). Organizatorzy, oprócz atrakcji rozrywkowych (konkursy, koncerty, zabawy i animacje dla dzieci) zapewniają możliwość degustacji oraz zwiedzanie suszarni owoców. Z kolei w Brzesku odbywa się Diecezjalne Święto Chleba (19 edycji do 2019 roku) – po uroczystym przemarszu, mszy świętej i części oficjalnej, uczestnicy mogą obejrzeć występy zespołów folklorystycznych z regionu oraz degustować produkty i potrawy przyrządzone przez gospodarstwa z regionu.

Długą tradycję (37 edycji do 2019 roku) ma organizowany od 1991 roku w Szczurowej (wcześniej w Tarnowie) Przegląd Zespołów Pieśni i Tańca, Kapel i Śpiewaków Ludowych „Krakowski Wianek” (maj). Każdego roku w konkursie bierze udział kilkuset artystów, którzy są oceniani przez komisję złożoną z uznanych autorytetów w dziedzinie etnografii, etnomuzykologii, etnochoreografii i folklorystyki. Podczas występów w malowniczym Parku Kępińskich zespoły (również młodzieżowe) prezentują tańce ludowe, obrzędy i zwyczaje oraz tradycyjną muzykę regionu krakowskiego.

W ostatnich tygodniach wakacji powiat brzeski i poszczególne jego gminy organizują święta plonów, podczas których różne grupy uczestniczą w konkursach na najbardziej okazałe wieńce dożynkowe, a ponadto odbywają się występy zespołów folklorystycznych, degustacje i koncerty z zabawami tanecznymi. Tego typu eventy są dobrą okazją do poznania lub zgłębienia wiedzy o tradycjach wiejskich i kulturze ludowej. Często dożynki stanowią część popularnych w ostatnich latach dni gminy, ale też mniejsze miejscowości przygotowują (zwłaszcza w okresie letnim) festyny – przykładem może być Święto Wsi Łoniowej „Łopołka” (czerwiec), którego nazwa pochodzi od koszyków wyplatanych z łupanych witek dębowych. Uczestnicy imprezy mogą spróbować samodzielnie wykonać łopołkę, a także obejrzeć i kupić wyroby garncarskie czy hafciarskie na kiermaszu sztuki ludowej. Organizatorem święta jest Stowarzyszenie Folklorystyczne „Łoniowiacy”, które w ten sposób przypomina o dawnych tradycjach i pielęgnuje pamięć o wymierających zawodach – niegdyś powszechnych w regionie, a obecnie wypartych przez technologię. Wydarzenie cieszy się dużą popularnością w okolicy i z roku na rok przyciąga coraz więcej turystów.

Ciekawym projektem jest zrealizowana w Bielczy (gm. Borzęcin) Aleja historii wsi – w celu zwiększenia atrakcyjności turystycznej i wiedzy historycznej w sąsiedztwie kościoła Matki Bożej Anielskiej ustawiono tablice zawierające opisy najważniejszych wydarzeń w historii miejscowości.

Dzieje polskiej wsi i zwyczaje ludowe są związane z życiem religijnym. W wymiarze materialnym potwierdzają ten fakt liczne krzyże przydrożne, kapliczki i figury świętych – takich obiektów jest na terenie powiatu brzeskiego kilkadziesiąt. Najczęściej przedstawiają wizerunek Matki Bożej, Chrystusa Frasobliwego, Chrystusa upadającego pod krzyżem oraz świętych, którzy mieli chronić miejscową ludność przed nieszczęściami, takimi jak pożar (św. Florian), powódź i susza (św. Jan Nepomucen – tzw. nepomuki spotkać można przy rzekach, mostach i w pobliżu pól uprawnych). Ciekawym przykładem jest kapliczka św. Rozalii w Łękach (gm. Borzęcin) – patronki chroniącej od zarazy i chorób zakaźnych, wzniesiona w 1888 roku. Większość datowana jest na przełom XIX i XX wieku, jednak są też starsze – w Dębnie dwie rzeźby pochodzą z I połowy XVIII wieku – wykonane na polecenie ówczesnej właścicielki wsi Anny Tarłowej. Jedna z nich ukazuje Chrystusa Frasobliwego (1747 r.), druga – w sąsiedztwie zamku – świętą Kingę (1725 r.). Podążanie szlakiem kapliczek, figur i krzyży przydrożnych może być elementem zarówno turystyki kulturowej obszarów wiejskich, podróży tematycznych, jak i turystyki pielgrzymkowej.

W regionie, oprócz sanktuarium św. Stanisława w Szczepanowie, istnieje kilka lokalnych sanktuariów religijnych położonych poza miastami. Jednym z nich jest sanktuarium Matki Bożej Gosprzydowskiej (XVII-wieczny drewniany kościół św. Urszuli w Gosprzydowej, gm. Gnojnik). Jak czytamy na stronie internetowej parafii, „Matka Boża w Gosprzydowej była czczona w przeszłości, nie tylko przez swoich parafian, lecz przez rzesze ludu okolicznego. Liczne pielgrzymki z różnych stron spieszyły do Gosprzydowej, szczególnie w czasie klęsk żywiołowych, długiej suszy, ulewnych deszczów, zarazy, aby uprosić za Jej przyczyną miłosierdzie karzącego Boga” [Parafia Gosprzydowa 2021]. Według miejscowej legendy, cudowny obraz przyniosły wody Uszwicy pod koniec XVII w. – od tego czasu otoczony jest kultem, o czym świadczy umieszczony pod nim napis: „OBRAS CUDOWNEY NAŚWIETSZEY PANNY MARYEY KTÓRY JEST W BOCHNI KOŁO KRAKOWA. TEN OBRAS WIELKIEMI CUDAMI Z DAWNA SŁYNIE Y PROSZĄCYM CZEŚĆ Y SŁAWE PRZYWRACAŁ, W ROSPACZY UCIECZKA, W CHOROBACH WYBAWIENIE ZA PRZYCZYNA PANNY NAYŚWIETSZEY POCIESZYCIELKI UMIERAJĄCYCH”. Na północy powiatu, w miejscowości Strzelce Wielkie (gm. Szczurowa) w parafii św. Sebastiana Męczennika znajduje się barokowy (z XVII lub XVIII w.) obraz Matki Bożej Strzeleckiej, który od wieków był celem pielgrzymek – w czasach przedrozbiorowych do sanktuarium przybywało wielu wiernych z bliska i z daleka, a odpusty odbywają się w niedziele po 16 lipca. Co ciekawe, kult przeniesiony został do Stanów Zjednoczonych przez emigrantów, którzy zabierali ze sobą ikony Matki Bożej Strzeleckiej (w Chicago działa polonijna fundacja Parafia Strzelce Wielkie). W kościele Najświętszej Marii Panny w Zaborowie (gm. Szczurowa) umieszczony został obraz Zaborowskiej Matki z Dzieciątkiem, przeniesiony z rozebranego w 1950 roku drewnianego kościoła. Wizerunek otoczony jest kultem miejscowej ludności, podobnie jak obraz Królowej Doliny Dunajca – Matki Bożej Domosławickiej (Domosławice, gm. Czchów), uznawanej za opiekunkę dzieci i młodych małżeństw, czczonej przez wieki, o czym świadczą liczne wota dziękczynne za otrzymane łaski.

Do uprawiania turystyki kulturowej obszarów wiejskich (z elementami turystyki kulinarnej) na terenie powiatu brzeskiego zachęcać może bogata oferta agroturystyczna. Większość gospodarstw położona jest na terenach zalesionych i oferuje wyżywienie, co stwarza okazję degustacji potraw i produktów lokalnych. Dwa z nich należą do Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych – jest to projekt mający na celu m.in. propagowanie dziedzictwa kultury materialnej wsi, tradycyjnych zawodów, rękodzieła i twórczości ludowej. „Artystyczna Zagroda” w Porębie Spytkowskiej realizuje następujące programy: „Z ziołami za pan brat”, „Artystyczne kombinacje – bibułkarstwo”, „Jak to dawniej bywało – tradycyjne kiszenie kapusty”, „Od owieczki do niteczki”, natomiast Bacówka „Biały Jeleń” w Iwkowej – „Od ziarenka do bochenka”.

 

Turystyka religijna i pielgrzymkowa

Powiat brzeski posiada duże możliwości rozwoju turystyki religijnej i pielgrzymkowej z uwagi na istnienie trzech ważnych sanktuariów – św. Stanisława w Szczepanowie, św. Jakuba Apostoła w Brzesku i Matki Bożej z Lourdes w Porąbce Uszewskiej.

Zgodnie z wielowiekową tradycją Szczepanów (gm. Brzesko) uznawany jest za miejsce narodzin pierwszego polskiego świętego – Stanisława biskupa męczennika (ok. 1030-1079). Kult św. Stanisława szerzył w XV wieku kronikarz Jan Długosz (1415-1480), który ufundował mały murowany kościół (wcześniej, od XI wieku stał w tym miejscu drewniany kościółek wybudowany przez rodziców św. Stanisława – Wielisława i Bognę, natomiast na początku XX wieku do kościoła „długoszowski” dobudowana została bazylika p.w. św. Marii Magdaleny). Do sanktuarium przez stulecia przybywało wielu pielgrzymów, którzy modląc się przed relikwiami św. Stanisława prosili o łaski za jego pośrednictwem. Często odwiedzał Szczepanów kard. Karol Wojtyła (1920-2005), który w 2003 roku jako papież Jan Paweł II podniósł kościół św. Marii Magdaleny i św. Stanisława do godności bazyliki mniejszej. W uroczystościach wziął udział legat papieski – kard. Joseph Ratzinger (ur. 1927), późniejszy papież Benedykt XVI. Jednym z ważniejszych wydarzeń w życiu diecezji tarnowskiej jest trwający 8 dni odpust (od niedzieli poprzedzającej liturgiczne wspomnienie świętego – 8 maja – do kolejnej niedzieli). Oprócz bazyliki, w Szczepanowie są jeszcze dwie kaplice poświęcone świętemu – kaplica p.w. Narodzenia św. Stanisława (jej ołtarz wsparty jest o dąb, pod którym według tradycji miał przyjść na świat przyszły biskup, a tuż obok znajduje się źródełko, w którym matka Stanisława – Bogna miała obmyć niemowlę) oraz kaplica cmentarna ufundowana w 1781 roku przez Stanisława Lubomirskiego (1722-1783) w miejscu, gdzie stał dom rodziców św. Stanisława.

W 2019 roku biskup tarnowski poświęcił nowo wybudowany Panteon Świętych i Błogosławionych na placu przykościelnym w Szczepanowie – w niszach krużganków umieszczono figury m.in. św. Stanisława Biskupa, bł. Ks. Romana Sitki, św. Kingi, św. Maksymiliana Marii Kolbego, św. Urszuli Ledóchowskiej, bł. Krystyna Gondka, bł. Marii Teresy Ledóchowskiej, św. Szymona z Lipnicy, św. Benedykta Pustelnika, św. Świerada Pustelnika oraz św. Stanisława Kostki, bł. Ks. Stanisława Pyrtka i bł. Stanisława Kostki Starowieyskiego. Inicjator tego przedsięwzięcia, kustosz sanktuarium ks. prałat Władysław Pasiut podkreślał, iż zainspirowały go słowa wypowiedziane przez Jana Pawła II podczas uroczystości kanonizacyjnych św. Kingi w Starym Sączu (1999 r.): „Nie lękajcie się być świętymi” – taki napis widnienie na bramie prowadzącej do panteonu. Oprócz wspomnianych figur na placu znajduje się ołtarz polowy i stacje drogi krzyżowej.

Sanktuarium św. Jakuba Starszego Apostoła w Brzesku, oficjalnie ustanowione w 2018 roku, jest miejscem kultu od XV wieku. Jan Długosz w swoich kronikach wspominał o pierwszym, drewnianym kościele św. Jakuba (powstałym ok. 1400 roku) – w jego miejscu w 1447 roku wzniesiono pierwszą świątynię murowaną, którą na przestrzeni stuleci wielokrotnie trawił ogień. Ostatnia jego odbudowa miała miejsce na początku XX wieku (1905-1913), z zachowaniem architektury i detali neogotyckich oraz barokowego wyposażenia, natomiast w latach 1979-1984 dobudowano do niego większy kościół p.w. Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła. Ważną datą w historii sanktuarium jest rok 1921, w którym sprowadzono z Rzymu relikwie św. Jakuba, które na co dzień są wystawione w kościele, a podczas ważnych uroczystości noszone w procesji. W lutym 2014 roku zapoczątkowana została tradycja odprawiania mszy św. w intencji pielgrzymów, którzy docierają do Santiago de Compostela (każdego 25. dnia miesiąca). Postać św. Jakuba trwale wpisała się również w życie miasta (w 2010 roku papież Benedykt XVI ogłosił go patronem Brzeska), organizowane są cykliczne wydarzenia popularyzujące tradycje jakobiańskie, m.in. rodzinne pielgrzymowanie (zorganizowane wyjazdy do miejscowości położonych na szlaku Via Regia, poznawanie ich historii i udział w nabożeństwach), Przegląd Kolęd i Pastorałek „O muszlę świętego Jakuba”, Dni Kultury Chrześcijańskiej, a od 16 do 25 lipca Dni Jakubowe.

W ostatnich latach w Polsce wzrosło zainteresowanie Drogą św. Jakuba, coraz więcej osób pielgrzymuje do galicyjskiego sanktuarium, dokumentując przebieg wędrówki w publikacjach i na blogach. Szlak Jakubowy jest również tematem wielu opracowań naukowych, w których analizie poddawane są różne, również pozareligijne aspekty podróży do Santiago de Compostela [por. Plichta 2019]. Odrodzenie tradycji pielgrzymowania do grobu św. Jakuba jest niewątpliwie zasługą wielu osób i instytucji zainteresowanych właściwym oznakowaniem, utrzymaniem oraz promocją camino: wolontariuszy, opiekunów szlaku, bractw świętego Jakuba działających przy poszczególnych parafiach, fundacji i stowarzyszeń. To dzięki nim w wielu miejscowościach zobaczyć można charakterystyczne muszle – symbol szlaku. W 2016 roku we Wrocławiu powołany został Parlament Jakubowy, który przyjął „Deklarację o podstawach i celach współpracy na rzecz Drogi św. Jakuba w Polsce” (jako części Europejskiego Szlaku Kulturowego Camino de Santiago) i odbył 7 sesji, podczas których analizowano zrealizowane działania, formułowano wnioski i wytyczano kierunki dalszej działalności. Jedna z sesji została zorganizowana w Brzesku we wrześniu 2020 roku (jej uczestnicy pielgrzymowali też do sanktuarium św. Stanisława w Szczepanowie) i w dużej części poświęcona była przygotowaniom do obchodów Roku Świętego 2021[2]. Dekretem Penitencjarii Apostolskiej, z upoważnienia papieża Franciszka, kościół p.w. Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła i św. Jakuba Apostoła został ustanowiony kościołem stacyjnym, w którym w roku jubileuszowym można uzyskać odpust zupełny, co z pewnością wpłynie na zwiększenie liczby wiernych pielgrzymujących do tego miejsca.

Do Porąbki Uszewskiej (gm. Dębno) przybywają liczne grupy pielgrzymów, aby modlić się w sanktuarium Najświętszej Maryi Panny z Lourdes, które składa się z neogotyckiego kościoła p.w. św. Andrzeja Apostoła (wybudowanego w latach 1910-1918 według projektu Jana Sas-Zubrzyckiego) i repliki groty Massabielle, w której w 1858 roku Matka Boża objawiła się młodej pasterce – Bernadecie de Soubirous. Podczas jednego z objawień z groty wypłynęła woda uznawana przez wiernych za posiadającą cudowną moc uzdrawiania. Inicjatorem utworzenia sanktuarium w Porąbce Uszewskiej był ks. Jan Palka (1870-1938), który w 1900 roku odbył pielgrzymkę do położonego we francuskich Pirenejach Lourdes i zapragnął szerzyć kult maryjny w miejscowości, gdzie był wikarym. W grocie ukończonej cztery lata później mieści się ołtarz (ozdobiony mozaikami, po bokach tablice z wotami dziękczynnymi za otrzymane łaski), w niszach figury Matki Bożej i św. Bernadetty oraz źródło, z którego wypływa woda zmieszana z wodą ze źródła w Lourdes. Wokół placu przed grotą umieszczone zostały ołtarze z ceramicznymi obrazkami przedstawiającymi sceny z życia Chrystusa i Maryi, cztery kapliczki oraz pomnik – popiersie ks. Jana Palki, ufundowane przez parafian w stulecie powstania groty. W 2000 roku wybudowano nowe przejście od kościoła św. Andrzeja do groty – Alejkę Jubileuszową, wzdłuż której stoją figury Matki Bożej, św. Bernadetty i św. Maksymiliana Marii Kolbego. Teren jest zadbany, przystosowany do odprawiania nabożeństw dla pielgrzymów. Na uroczystości odpustowe 11 lutego (rocznica objawień i światowy dzień chorego) i w pierwszą niedzielę października przybywa wielu wiernych – sanktuarium w Porąbce Uszewskiej nazywane „polskim Lourdes” znane jest również poza granicami diecezji tarnowskiej.

W omawianym regionie znajdują się również inne, mniej znane sanktuaria o znaczeniu lokalnym (Matki Bożej Szkaplerznej w Strzelcach Wielkich, Matki Bożej Gosprzydowskiej czy Matki Bożej Domosławickiej)[3], kościoły o dużej wartości artystycznej (Małopolski Szlak Architektury Drewnianej, gotyckie kościoły: p.w. św. Małgorzaty w Dębnie, p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Czchowie – z reliktami romańskimi) oraz niezliczone kapliczki, krzyże i figury przydrożne.

Oprócz obiektów sakralnych w powiecie brzeskim można zwiedzić izby pamięci związane z dziejami parafii, a tym samym poszczególnych wsi, w przypadku których księgi kościelne są największym, a nierzadko jedynym źródłem historycznym. Przykładem jest założone w 1966 roku przez ks. Jana Piechotę Muzeum Parafialne w Iwkowej czy Izba Muzealna w kościele parafialnym p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Borzęcinie Górnym (gm. Borzęcin) – ekspozycja prezentuje lokalne pamiątki zgromadzone w kościele (m.in. księgi, szaty liturgiczne, mszały) oraz przekazane przez mieszkańców (np. dawne przedmioty wykorzystywane w gospodarstwach i narzędzia rolnicze).

Stosunkowo nieduże odległości między opisanymi powyżej obiektami dają możliwość zwiedzenia większości z nich w ciągu jednego lub dwóch dni. Budowle sakralne powiatu brzeskiego mogą być zarówno samodzielnym celem, jak i częścią większego programu zwiedzania (np. Szlak Architektury Drewnianej, sanktuaria diecezji tarnowskiej/wschodniej Małopolski itp.).

Turystyka etniczna

Trzy miejscowości powiatu brzeskiego są ważnymi miejscami pamięci Romów, którzy przybywają do nich, aby uczcić przodków. Przed II wojną światową Cyganie obecni byli w Szczurowej, Borzęcinie Dolnym i Bielczy, pozostawiając trwały ślad w historii tych miejscowości.

W latach 20. XIX wieku społeczność romska utworzyła na krańcu Szczurowej osadę, w której przyszło im żyć do tragicznych wydarzeń 1943 roku Na utrzymanie rodzin kobiety zarabiały wróżąc, natomiast mężczyźni pomagali w pracy na roli, wykonywali i naprawiali narzędzia, pobielali kotły (co było ich specjalnością, a technika pobielania – pilnie strzeżoną tajemnicą), ale przede wszystkim byli najmowani jako muzykanci na różnego rodzaju przyjęcia. Asymilowali się z miejscową ludnością, o czym świadczy zawieranie małżeństw mieszanych. Wybuch II wojny światowej wzbudził silny niepokój i obawę o dalsze ich losy, gdyż Niemcy nie kryli swojej wrogości do Cyganów. W nocy z 2 na 3 lipca 1943 roku Engelbert Guzdek (1909-1943), hitlerowiec zwany „katem Powiśla”, nakazał wypędzić wszystkich mieszkańców romskiej osady z domów. Początkowo myśleli, że zostaną wywiezieni do obozu, dlatego w pośpiechu zabierali to, co mieli najcenniejsze, m.in. instrumenty muzyczne. W rozpaczy zaczęli na nich grać, błagając o litość. Kiedy padły pierwsze strzały, zdali sobie sprawę ze zbliżającej się nieuchronnie tragedii. Ciała zabitych na miejscu oraz pozostałych jeszcze przy życiu Romów zawieziono furmankami na cmentarz, gdzie doszło do krwawej masakry – zamordowano łącznie 93 osoby, w tym kobiety i dzieci. Po egzekucji Guzdek wydał miejscowym strażakom rozkaz zakopania zwłok i spalenia domów romskich. Jedną z 37 ocalałych z zagłady była pięcioletnia dziewczynka, Krysia Białoniówna, która po latach opowiadała, jak „mogiła podnosiła się i ruszała, słychać było głosy z ziemi”. Tragiczne wydarzenia opisał w swojej książce A jednak tak było Władysław Myśliński [Myśliński 1978], wątek rzezi w Szczurowej pojawia się również w powieści Tadeusza Nowaka Takie większe wesele [Nowak 1966]. W 1965 roku mieszkańcy Szczurowej postawili przy mogile głaz upamiętniający ofiary hitlerowskiej zbrodni, a w 2014 roku pojawiła się tablica z nazwiskami pomordowanych. Cmentarz w Szczurowej to jedno z najważniejszych miejsc martyrologii tej grupy etnicznej, był końcowym przystankiem organizowanego od 1996 roku przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie Międzynarodowego Taboru Pamięci Romów – imprezy, na którą przybywają Cyganie z całej Polski i z zagranicy, aby tradycyjnymi wozami przemierzać szlak martyrologii ich przodków. W 2020 roku zmieniona została formuła Taboru Pamięci. Od tej pory ma on charakter konferencji naukowej poświęconej tematyce romskiej. Przejazd wozów został ograniczony (kolorowy korowód wyrusza spod siedziby Muzeum Okręgowego w Tarnowie na Rynek i z powrotem), a uczestnicy dowożeni są autokarami do miejsc pamięci.

„Nie było życia dla Cyganów w mieście i na wsi zabijali, zabijali nas. Co robić? Szły z dziećmi Cyganki w las, daleko w las, by nie znalazły nas niemieckie psy” – ten fragment wiersza Smutna pieśń Bronisławy Wajs – Papuszy (1908-1987) został umieszczony na Pomniku Pamięci o Zagładzie Romów w Borzęcinie Dolnym, symbolicznej mogile (po ekshumacji przeprowadzonej w 1959 roku ich szczątki zostały pochowane na cmentarzu parafialnym) 29 osób (w tym 21 dzieci), których w lipcu 1942 roku zatrzymali niemieccy żandarmi, gdy przemieszczali się wozami w okolicach miejscowości Wał Ruda, a następnie rozstrzelali w pobliskim lesie. Pomnik odsłonięty w 2011 roku, pięć lat później został zdewastowany, a następnie zrekonstruowany. Autorką rzeźby przedstawiającej upadającą kobietę i klęczące za nią dziecko jest Małgorzata Mirga-Tas (ur. 1978), romska artystka, absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Romowie zapisali się również na kartach dziejów wsi Bielcza (gm. Borzęcin), choć nie byli jej stałymi mieszkańcami – przybywali każdego roku, rozbijając obóz na kilka tygodni (za zgodą miejscowych władz). W księgach metrykalnych Bielczy rejestrowane były narodziny, śluby i zgony, a Cyganie zaprzyjaźniali się z miejscową ludnością, świadczyli też różne usługi, np. kowalskie i kotlarskie. W czasie okupacji każdy musiał mieć stałe miejsce pobytu, stąd grupa ponad 40 Romów osiedliła się we wsi, którą znali od wielu dziesiątek lat. Latem 1942 roku ze Szczurowej przybył do Bielczy niemiecki żandarm, który rozkazał sołtysowi, aby pojechał z nim do domu zajmowanego przez Cyganów i sprowadził czterech mężczyzn z łopatami – mieli oni wykopać dół na ciała. Jako pierwszy zamordowany został dowódca Romów, druga była jego żona. Zaniepokojeni odgłosami strzałów i krzykami pozostali Cyganie wyszli na zewnątrz i wszyscy zostali rozstrzelani – łącznie 41 osób. W 1958 roku ich szczątki zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz parafialny w Bielczy do zbiorowego grobu. Granitowa tablica informuje, że ofiary miały od 5 miesięcy do 69 lat [Pilch 2007].

Opisane powyżej wydarzenia były częścią porrajmos (z romskiego „pochłonięcie”) – prowadzonej w krajach okupowanych przez III Rzeszę eksterminacji Cyganów w czasie II wojny światowej, którzy byli masowo mordowani – uznani przez nazistowską ideologię (podobnie jak Żydzi) za „zagrożenie dla czystości rasy”. Wielu z nich zginęło w Auschwitz-Birkenau, inni zostali rozstrzelani w lasach lub na terenie obozów, w których mieszkali, na oczach polskich sąsiadów, pod groźbą utraty życia zmuszanych do zakopywania zwłok swoich znajomych, a nierzadko przyjaciół.

Drugą grupą etniczną, której losy w znaczący sposób przeplatają się z dziejami regionu, są Żydzi. Ślady ich obecności zauważalne są w tkance miejskiej Brzeska. Najprawdopodobniej zaczęli się osiedlać zaraz po lokacji w 1385 roku, tworząc coraz liczniejszą grupę – kulminacja nastąpiła na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to Żydzi stanowili dwie trzecie mieszkańców Brzeska. Na przestrzeni stuleci zajmowali się przede wszystkim handlem, wyszynkiem oraz rzemiosłem, ale też byli wśród nich lekarze, prawnicy i urzędnicy – inteligencja angażowała się w życie społeczne, kulturalne i polityczne, zasiadali w Radzie Miasta, natomiast w latach 1894-1906 funkcję burmistrza pełnił Henoch Klapholz (1849-1926) – właściciel kamienicy, w której obecnie mieści się Muzeum Regionalne. Świadczy to o ugruntowanej pozycji Żydów w lokalnej społeczności – czuli się oni i byli uważani za pełnoprawnych obywateli miasta, aż do czasu wybuchu II wojny światowej. Okupacyjne władze od początku września 1939 roku systematycznie wprowadzały kolejne restrykcje wobec brzeskich Żydów – od wykluczenia ich przedstawicieli z Rady Miasta, przez przymusowe wykonywanie prac porządkowych, do zamknięcia wiosną 1941 roku w getcie, które zostało zlikwidowane 17 i 18 września 1942 roku – ponad cztery tysiące osób zostały wywiezione do obozów w Bełżcu, Auschwitz i Majdanku, a kilkaset rozstrzelano na ulicach miasta i na cmentarzu przy ul. Czarnowiejskiej – ofiary największej egzekucji (przeprowadzonej 18 czerwca 1942 roku) upamiętnia obelisk umieszczony po wojnie na zbiorowej mogile. Ponadto na cmentarzu zobaczyć można wiele symbolicznych grobów ofiar holokaustu, ustawionych przez ocalałych członków ich rodzin.

Od 2015 roku Gmina Brzesko, Miejski Ośrodek Kultury w Brzesku oraz Stowarzyszenie „Pamięć i Dialog. Wspólna Historia” w Młodziejowicach organizują obchody rocznicy likwidacji brzeskiego getta, na które składa się Marsz Pamięci (wspomnienia ofiar zagłady na pl. Kazimierza, modlitwa ekumeniczna przy budynku dawnej bożnicy przy ul. Puszkina, zapalenie zniczy na masowych grobach ofiar II wojny światowej – cmentarz żydowski przy ul. Czarnowiejskiej) oraz wieczór kultury żydowskiej: m.in. degustacja potraw kuchni żydowskiej, wystawy plenerowe, koncerty muzyki klezmerskiej, pokazy filmowe, prelekcje [Stowarzyszenie „Pamięć i Dialog. Wspólna historia” 2021].

Oprócz wspomnianej już kamienicy Henocha Klapholza w Brzesku zachowało się kilka budynków, które w przeszłości służyły społeczności żydowskiej: dawna mykwa i synagoga przy ul. Puszkina 2, dawny dom modlitwy i cheder (szkoła elementarna dla chłopców) przy ul. Głowackiego 13 (w pobliżu zachowany mur z bramą – pozostałość pierwszego XVII-wiecznego cmentarza żydowskiego zdewastowanego w czasie II wojny światowej). W 1790 roku hrabia Kryspin Żeleński, któremu spłonął dwór, rozpoczął budowę nowej willi, tuż obok cmentarza żydowskiego. Chciał zlikwidować nekropolię, aby poszerzyć swoją posesję, na co nie zgodził się ówczesny przywódca społeczności żydowskiej Izaak Brandstaetter, rzucając klątwę na hrabiego, gdy tylko ten przystąpił do realizacji swoich planów. Izaak zmarł tego samego dnia, a hrabia Żeleński krótko po nim. Historia ta stała się kanwą opowiadania Romana Brandstaettera (prapraprawnuka Izaaka) Śmierć rozwiązała wszystkie sprzeczności [Brandstaetter 1994].

Po I wojnie światowej zbudowana została synagoga reformowana przy ul. Asnyka 4 (nieistniejąca), a przy ul. Długiej 3 działał dom modlitwy (obecnie budynek jest w stanie ruiny). W jednym z pomieszczeń Muzeum Regionalnego w Brzesku wystawione są pamiątki po Żydach mieszkających w Brzesku. Można w nim również obejrzeć wykonane w 1929 roku przez Schaje Weissa (1894-1992) fotografie, będące cennym źródłem wiedzy o mieście i jego mieszkańcach w latach międzywojennych.

W kontekście turystyki etnicznej warto wymienić jeszcze jedną grupę – Węgrów, którzy przy okazji wizyt w tej części Małopolski[4] chętnie odwiedzają zamek w Dębnie jako miejsce częstych pobytów i pracy twórczej ich rodaka, renesansowego poety Bálinta Balassiego (1554-1594). To jeden z pierwszych autorów piszący utwory w języku ojczystym – postać bardzo ważna w historii literatury węgierskiej.

Podsumowanie

Reasumując, powiat brzeski można określić jako atrakcyjną destynację turystyki kulturowej, przede wszystkim: podróży tematycznych, turystyki kulturowej obszarów wiejskich, turystyki religijnej i pielgrzymkowej oraz turystyki etnicznej. Wskazanie tych czterech rodzajów turystyki kulturowej stanowi konkluzję z przeprowadzonej waloryzacji regionu, którego zabytki i dziedzictwo (materialne i pozamaterialne) w znacznej mierze korespondują z elementami określonymi w definicjach poszczególnych jej obszarów. Należy jednak zwrócić uwagę, iż region może być również celem innych rodzajów turystyki kulturowej, choć zapewne w mniejszym zakresie, np. turystyki dziedzictwa kulturowego (ciekawym zabytkiem jest znajdująca się na europejskim Szlaku Romańskim XIII-wieczna baszta, romański posąg lwa na rynku czy gotycki kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Czchowie). Celami turystyki historycznej mogą być zamki w Dębnie (organizowany co roku Międzynarodowy Turniej „O Złoty Warkocz Tarłówny” jest ważnym w regionie elementem turystyki żywej historii) i Wytrzyszczce, jak również stanowisko archeologiczne kultury przeworskiej we Wrzępi (gm. Szczurowa), gdzie odkryto około 130 pieców garncarskich i fragmenty naczyń sprzed ponad 1700 lat [Archeologia Żywa 2021]. W regionie jest też wiele innych miejsc historycznych, jak cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej (w Bielczy, Borzęcinie, Brzesku, Brzesku-Okocimiu, Dębnie, Domosławicach, Jadownikach, Szczurowej i Tymowej) czy miejsca upamiętniające tragiczne wydarzenia II wojny światowej (oprócz omówionych powyżej należy zwrócić uwagę na wydarzenie, które miało miejsce w sierpniu 1944 roku w Łysej Górze – gm. Dębno. Doszło wówczas do zestrzelenia alianckiego bombowca Liberator, który wracał do Włoch po udanym zrzucie broni dla powstańców warszawskich. W wyniku ostrzału dwóch niemieckich myśliwców śmierć ponieśli wszyscy członkowie załogi. Po wojnie zostali pochowani na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, a miejscowa ludność uczciła ich pamięć, wznosząc w miejscu katastrofy symboliczne mogiły). Browar Okocim w Brzesku powinien znaleźć się na trasach związanych z turystyką obiektów przemysłowych i technicznych (zwiedzanie obiektu organizuje Stowarzyszenie Miłośników Browaru Okocim, przewodnikami są przeszkoleni pracownicy – byli i obecni, którzy doskonale znają jego historię oraz technologię warzenia piwa), podobnie jak Elektrownia wodna Czchów, będąca częścią zbudowanej w latach 1936-1949 zapory na Dunajcu. W regionie znajdują się również miejsca odpowiadające definicji celów turystyki kulturowo-przyrodniczej, wśród nich Park Jana Albina Goetza w Brzesku (rośnie w nich kilkadziesiąt gatunków drzew i krzewów, również egzotycznych), zespół dworsko-parkowy w Szczurowej czy wieś Niedzieliska (gm. Szczurowa), promująca się jako „bociania wioska” z uwagi na występowanie dużej liczby bocianów białych na tym terenie, w zakolu Raby i Wisły.

 

[1] W 2020 roku imprezy nie odbywały się z uwagi na pandemię wirusa SARS-CoV-2.

[2] Año Santo Compostelano – Święty Rok Compostelański obchodzony jest w latach, kiedy liturgiczne wspomnienie św. Jakuba Starszego Apostoła (25 lipca) przypada w niedzielę. Po raz pierwszy został ogłoszony w roku 1122 r. (niektóre źródła podają rok 1120 lub 1126) przez papieża Kaliksta II, a na mocy bulli papieża Aleksandra III „Regis aeterni” potwierdzone zostało jego obowiązywanie na zawsze. Po spełnieniu określonych warunków (nawiedzenie grobu św. Jakuba Apostoła, sakrament pokuty i przyjęcie Komunii św., modlitwa) wierni mogą uzyskać odpust jubileuszowy. Z uwagi na pandemię po raz pierwszy wydłużono obchody do roku 2022. https://anosantocompostelano.org/pl/

[3] Wymienione sanktuaria zostały omówione w części dotyczącej turystyki kulturowej obszarów wiejskich.

[4] Związki polsko-węgierskie zostały szerzej opisane w Raporcie z analizy potencjału turystyczno-kulturowego Tarnowa i powiatu tarnowskiego.

Tagi: ,