Itinerarium

Tadeusz Jędrysiak

Szlakiem zabytków UNESCO starożytnej Persji (Iranu)

Iran - czyli starożytna Persja to kraj, który mimo swego azjatyckiego położenia, różni się bardzo od tych państw, z którymi sąsiaduje. Wciąż okryty jest tajemnicą i mitami, bogaty we wspaniałe zachowane zabytki starożytnej Persji. Jest krajem ogromnych przestrzeni gór, pustyń, morza, majestatycznych meczetów, orientalnej architektury.
Kultura perska jest jedną z najstarszych na świecie, do dziś pozostało wiele dowodów jej wielkości. Jednak to, co najbardziej ujmuje wszystkich turystów, to wyjątkowa gościnność Irańczyków - Persów, a nie Arabów - za takie określenie obrażają się śmiertelnie.
Kraj ten do niedawna był zamknięty dla turystów, obecnie otwiera przed światem swoje wspaniałe skarby i kulturę. Persja jest krainą historyczną w Azji Południowo-Zachodniej oraz państwem, które w 1935 r. zmieniło swą nazwę na Iran. Pierwsze historyczne wzmianki o Persji pochodzą z połowy IX w. p.n.e. ze źródeł asyryjskich. W tych czasach Persja zajmowała obszary na południe od jeziora Urmia. W VI w. p.n.e. błyskawicznie rozrosła się do wielkiego państwa obejmującego obszary od śródziemnomorskich wybrzeży Azji Mniejszej do granic Indii i od podnóży Kaukazu do Zatoki Perskiej. Persja stanowiła w historii łącznik pomiędzy Bliskim Wschodem, Kaukazem oraz Azją Środkową. To właśnie to położenie geograficzne sprawiło, że Iran, znany w przeszłości jako Persja, mógł stać się w starożytności jednym z największych mocarstw historii.

Według UNESCO, Iran jest na siódmym miejscu wśród krajów świata z największymi zasobami archeologicznymi obejmującymi pozostałości architektury starożytnej. Obecnie na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO znajduje się 19 zabytków (w 2015 roku dopisano do niej dwa obiekty). W obecnej sytuacji na Bliskim Wschodzie, Iran jest jedynym krajem, który cieszy się stosunkowo wysokim stopniem bezpieczeństwa i stabilności. Wyjazd do Iranu, czyli starożytnej Persji to jedna z najbardziej atrakcyjnych destynacji kulturowych. Poniżej przedstawiono najbardziej atrakcyjne zabytki, które znalazły się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, których nie można pominąć w czasie podróży po Iranie.
PASARGADY - PERSEPOLIS - SUZA - CZOGHA ZANBIL - ISFAHAN - BISOTUN - TEHERAN - PERSKIE OGRODY

 

PASARGADY (wpis na Listę UNESCO - 2004 r.)
Pasargady to pierwsza stolica dynastycznego Imperium Achemenidów, założona przez legendarnego władcę Cyrusa II Wielkiego w VI w. p.n.e. w Parsie, ojczyźnie Persów. Cyrus Wielki (ok. 590-529 r. p.n.e.), pierwszy przywódca, znany nie tylko z wielkich osiągnięć wojennych, lecz także z tolerancji i sprawiedliwości. W czasie niespełna 25 lat swojego panowania Cyrus podbił większość krajów Bliskiego Wschodu z wyjątkiem Egiptu i plemion Wyżyny Irańskiej. Podbiwszy Babilonię pozwolił Żydom na powrót z niewoli babilońskiej do rodzinnego kraju w 539 r. p.n.e. Gdyby nie jego interwencja, lud żydowski jako odrębna grupa etniczna, wyginąłby w V w. p.n.e. Jak na owe czasy Cyrus był wyjątkowo humanitarnym władcą, stworzony przez niego system władzy był tak doskonały, że nawet jego śmierć nie zahamowała dalszego rozwoju monarchii perskiej, która przetrwała przez około 200 lat, aż do podboju Aleksandra Macedońskiego 330 r. p.n.e.). Działania Cyrusa Wielkiego są niewątpliwie jednym z punktów zwrotnych w historii świata.
Obecnie znajdujący się w British Museum w Londynie tzw. Cylinder Cyrusa, zawierający spisany pismem klinowym dekret Cyrusa Wielkiego, władcy imperium perskiego jest jednym z najcenniejszych artefaktów w jego kolekcji. Jego nazwa pochodzi od charakterystycznego cylindrycznego kształtu (długości 22,5 cm), w który została uformowana glina, na której odciśnięto znaki klinowe. Dekret ogłoszony mieszkańcom Babilonu po zdobyciu miasta przez perską armię uważany jest za "pierwszą kartę praw człowieka". W 1971 r. irański szach Mohammad Reza Pahlavi z okazji 2500-lecia perskiej monarchii, sprezentował kopię Cylindra Cyrusa Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Pałace, ogrody i mauzoleum Cyrusa były znakomitymi przykładami pierwszego okresu rozwoju królewskiej sztuki i architektury Achemenidów oraz wyjątkowym świadectwem wysokiego poziomu perskiej cywilizacji. Na 160-hektarowym obszarze, szczególnie cenne pozostałości to: mauzoleum Cyrusa II, ufortyfikowany taras Tall-e Takht oraz zespół pałacowy, składający się z wartowni, sali audiencyjnej, pałacu mieszkalnego i ogrodów.

PERSEPOLIS (wpis na Listę UNESCO - 1979 r.)
Ruiny miasta Persepolis znajdują się ok. 70 km na północ od Sziraz. Persepolis założone w 518 r. p.n.e. przez króla Dariusza I Wielkiego, było stolicą imperium Achemenidów i najprawdopodobniej najwspanialszym miastem swoich czasów. Stolica to główne miasto państwa, to siedziba władz i najczęściej największe skupisko ludzi oraz kulturalne centrum kraju. Od samego początku istnienia zorganizowanych jednostek, tworzących pierwowzory późniejszych i współczesnych nam państw, stolice pełniły bardzo ważną rolę. Ukazywały świetność i potęgę władcy i otaczającego go dworu,. W języku perskim nazwa "stolica" oznacza "przy tronie", co wskazuje na nierozerwalny związek pomiędzy władzą a miejscem, w którym się ona znajduje - tam jest "tron" - tam jest stolica. W historii Iranu miejsca stolic wielokrotnie się zmieniały. Było to związane z podbojami nowych terytoriów czy przegranymi wojnami. Persepolis - nowa stolica Persji było najwspanialszym przykładem architektury pałacowej. Dariusz kazał zasypać wąską dolinę pomiędzy jednym a drugim stokiem górskim, w wyniku czego powstał wysoki płaskowyż na wysokości około 1570 m n.p.m., na którym zaczęto wznosić pierwsze pałace. Król stworzył imponujący kompleks pałacowy inspirowany wzorami mezopotamskimi. Cały zespól pałacowy stanowi właściwie ufortyfikowaną twierdzę. Pałace zdobione licznymi reliefami, pełniącymi funkcje dekoracyjne i propagandowe. Płaskorzeźby przedstawiały bohaterskie czyny władców, pochody wojsk i poddanych, sceny składania darów. Portali strzegły figury skrzydlatych lwów z ludzkimi głowami. Ściany prywatnych apartamentów zdobiono scenami z życia codziennego dworu.
Persowie wnieśli do sztuki stosunkowo niewiele nowych elementów. Korzystali natomiast z dorobku ludów podbitych - zwłaszcza Babilonii, Asyrii i Egiptu. Sztuka perska była typową sztuką dworską. Jej zadaniem było szerzenie idei absolutnego władcy. Cechowała ją powaga i monumentalizm. Gloryfikacji władcy służyły przede wszystkim imponujące kompleksy pałacowe z reprezentacyjnymi bramami, schodami i olbrzymie sale wypełnione kolumnami. Nazwę miastu Persepolis nadali Grecy po zdobyciu i zniszczeniu go przez Aleksandra Macedońskiego w 330 r. p.n.e. W XIX w. miasto zostało odkopane przez archeologów. Mimo podbicia i zniszczenia przez Aleksandra Wielkiego, do dziś zachwyca i oddziałuje na wyobraźnię. W zachowanych kamiennych kolumnach, płaskorzeźbach i posągach widać resztki dawnej świetności pałaców, sal audiencyjnych czy skarbca. Ze względu na nadzwyczajny charakter monumentalnych ruin Persepolis jest ono jedynym w swoim rodzaju obszarem archeologicznym. Niedaleko Persepolis jest miejscowość Naksze Rostam, w której dolinie znajdują się groby skalne wielkich władców starożytnej Persji. Na stromym zboczu wykuto na wysokości 20 metrów w skalnej ścianie groby czterech władców perskich z dynastii Achemenidów (VI-V wiek p.n.e.): Dariusza I Wielkiego, Kserksesa I, Artakserksesa I Makrocheira i Dariusza II Notosa. Poniżej fasad grobowców znajduje się osiem skalnych reliefów sasanidzkich o treści historycznej (III w. n.e.). Grobowce zostały splądrowane w czasach Aleksandra Macedońskiego.

SUZA (wpis na Listę UNESCO - 2015 r.)
Suza położona jest niedaleko granicy z Irakiem, na terenie starożytnej Mezopotamii. Jest to jedno z najstarszych miast świata. Pierwsze ślady pochodzą z okresu około 7000 lat p.n.e. Już 4000 lat p.n.e. kwitło tu życie miejskie. Przed 540 r. p.n.e. w Suzie pojawił się Cyrus Wielki, władca Persji, znajdowała się tu jego stolica. Suza przeżywała wtedy okres drugiej świetności. Tutaj perscy królowie przyjmowali na audiencjach posłów z Grecji, którzy byli zadziwieni bogactwami Persji. Suza była wielokrotnie podbijana i niszczona, m. in. przez Babilonię, Aleksandra Macedońskiego i Arabów. Znajduje się tutaj mauzoleum proroka Daniela, żyjącego ok. 600 lat przed Chrystusem. Prorok ten jest uważany za jednego z czterech wielkich proroków Starego Testamentu. Obecnie jego grób stanowi miejsce święte trzech monoteistycznych religii: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Dzisiaj, tylko stanowiska archeologiczne przypominają o świetności Suzy. Na przełomie lat 1901-1902 francuska ekspedycja archeologiczna odnalazła tutaj słynny "Kodeks Hammurabiego".

CZOGHA ZANBIL (wpis na Listę UNESCO - 1979 r.)
Czogha Zanbil w starożytności było stolicą królestwa Elam, obecnie jest to stanowisko archeologiczne oddalone około 50 km od Suzy. Znajdują się tu ruiny świętego miasta elamickiego, otoczone trzema wspaniałymi, koncentrycznymi pierścieniami murów. Miasto zostało założone około r. 1250 p.n.e., lecz - po najeździe Asurbanipala - jego budowa nie została ukończona, o czym świadczą tysiące niewykorzystanych cegieł. W centralnej części miasta zbudowany był ziggurat o podstawie o wymiarach 105 na 105 metrów. Ziggurat była to charakterystyczna dla architektury sakralnej Mezopotamii wieża świątynna o zmniejszających się schodkowo kolejnych tarasach. Ziggurat otoczony był trzema murami. Mur wewnętrzny, o średnicy ok. 400 metrów, zwany był Świętym Kręgiem. Miał siedem bram, a z każdej z nich biegła wąska ścieżka wyłożona cegłami. W obrębie tego muru znajdowały się również trzy inne świątynie dedykowane różnym bóstwom. Do naszych czasów dotrwały m.in. ruiny pałacu i murów miejskich oraz trzy dolne kondygnacje starożytnego zigguratu.

ISFAHAN (wpis na Listę UNESCO - 1979 r. oraz 2012 r.)
Isfahan jest starożytnym irańskim miastem, trzecim co do wielkości, liczącym ponad 1,6 mln mieszkańców. Miasto położone jest na wysokości 1524 metrów n.p.m., znajduje się na południe od Teheranu i jest ważnym punktem na szlaku wiodącym przez Iran. Jest ono uważane za jedno z piękniejszych miast Iranu, znajduje się tu kilka pałaców i meczetów, miasto jest pełne parków i zieleni. W historycznym centrum znajduje się największy na świecie Plac Imama Homeiniego (512x159 m), zbudowany w latach 1590-1595, po przeniesieniu stolicy państwa do Isfahanu w 1598 roku. Początkowo miał służyć jedynie jako miejsce ceremonii królewskich i boisko do gry w polo, jednak już w 1602 r. otoczono go dwupoziomowymi arkadami handlowymi. Plac ten jest uważany za najpiękniejszy i największym plac na świecie. Cały kompleks architektoniczny zajmuje powierzchnię ponad 80 tys. m². W centrum placu stoi Meczet Piątkowy, który razem z placem został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Meczet Piątkowy, którego budowę rozpoczęto w 841 r. jest znakomitą ilustracją ewolucji architektury muzułmańskiej na przestrzeni dwunastu stuleci. Ta najstarsza zachowana budowla tego typu w Iranie posłużyła za model dla wznoszonych później meczetów w Azji Środkowej. W południowej części placu znajduje się także Meczet Królewski (zbudowany w latach 1611-1630), który wyróżnia się wielkimi rozmiarami (100 × 130 m), wspaniałą mozaikową dekoracją głównego portalu oraz okładziną kopuły wznoszącej się nad salą modlitewną.
W Isfahanie warto ponadto zobaczyć: pałac Chehelsotoon (pałac 40 kolumn), który służył kilku kolejnym szachom jako salon recepcyjny - piękny przykład architektury pałacowo-ogrodowej z XVII w.; w dzielnicy Dżulfa - Katedrę Ormiańską Vank (XVII w.), dekorowaną malowidłami scen biblijnych oraz muzeum z bezcennymi zbiorami kultury Ormian.
Isfahan słynie z pięknych mostów, których jest jedenaście. Cztery z nich to historyczne obiekty o konstrukcji arkadowej. Najdłuższy to 298-metrowy most 33 Łuków. Zamknięty dla ruchu kołowego. Za najpiękniejszy uznaje się most Khaju. Zbudowano go około 1650 r. na polecenie szacha Abbasa II. Twórcy wzorowali się na moście 33 Łuków. Dwupiętrową arkadową konstrukcję oparli jednak na skalnej platformie podzielonej śluzami, przez które przepływa woda rzeki Zajande.

BISOTUN (wpis na Listę UNESCO - 2006 r.)
Położony w prowincji Kermanshah Bisotun (co oznacza "siedzibę bogów") był częścią starożytnego szlaku handlowego łączącego wyżynę Irańską z Mezopotamią. Głównym zabytkiem tego stanowiska archeologicznego jest monumentalny relief wykuty w skale oraz inskrypcje wykonane pismem klinowym na zlecenie Dariusza I Wielkiego po objęciu przez niego tronu Imperium Perskiego w 521 r. p.n.e. Płaskorzeźba przedstawia Dariusza trzymającego łuk, jako symbol suwerenności, depczącego postać leżącą przed nim na plecach. Poniżej i dookoła płaskorzeźby znajduje się około 1200 wersetów opowiadających historię walk, które Dariusz stoczył w latach 521-520 r. p.n.e. przeciwko namiestnikom, próbującym rozbić imperium założone przez Cyrusa. Napisy wykonano w trzech językach (elamickim, babilońskim i antycznym perskim).

TEHERAN (wpis na Listę UNESCO - 2013 r.)
Teheran jest stolicą od 1795 r., jest największym i najnowocześniejszym miastem Iranu. Liczy około 12 mln mieszkańców i jest uważane za największe miasto Bliskiego Wschodu. Leży u stóp i na zboczach masywu górskiego Elbrus, na wysokości 1000-1500 m. n.p.m.
Najciekawszym i najstarszym zabytkiem w Teheranie wpisanym na Listę UNESCO jest pałac szachów Iranu Golestan, będący kiedyś siedzibą władców Persji. W słynnej Sali Lustrzanej pałacu Golestan odbyła się konferencja w 1943 r. Wielkiej Trójki ustalająca porządek powojennej Europy. Otoczony murami pałac Golestan zlokalizowany jest na terenie zespołu pałacowo-parkowego, gdzie znajduje się 17 innych pałaców i liczne muzea. Pałace były najczęściej wykorzystywane jako miejsca ważnych uroczystości, między innymi koronacji. Pałac Golestan wzniesiono wokół ogrodów z basenami. Jego najbardziej charakterystyczne elementy i bogata ornamentyka pochodzą z XIX wieku. Pałac reprezentuje nowy styl, łączący tradycyjną perską sztukę i rękodzieło z elementami XVIII-wiecznej architektury i techniki. Największym i najpiękniej ozdobionym budynkiem jest Shams ol-Emaré (Gmach Słońca). Składa się z dwóch wież, z których szach Nasser-ol-Din Shah mógł obserwować miasto. Na marmurowej platformie stoi pięknie ozdobiony Marmurowy Tron składający się m.in. z 65 kawałków marmuru.
Wartym zwiedzania w Teheranie jest pałac Saad Abad - letnia rezydencja szacha Mohammada Pahlawiego. Jest to ogromny kompleks o pow. ok. 110 ha, w którego skład wchodzą m.in. Pałac Zielony, który był miejscem spotkań szacha z gośćmi i Pałac Narodu, gdzie znajdowała się królewska rezydencja. Na uwagę zasługuje również Muzeum Wojskowe, gdzie znajdują się bogate zbiory uzbrojenia od czasów starożytnych po współczesne.

OGRODY PERSKIE (wpis na Listę UNESCO - 2011 r.)
Wpis na Listę UNESCO obejmuje dziewięć ogrodów położonych w różnych częściach Iranu. Są one przykładem różnorodności ogrodów krajobrazowych, które podlegały ewolucji, przystosowując się do różnych warunków klimatycznych przy zachowaniu zasad pierwotnej koncepcji sięgającej czasów panującego w VI w. p. n. e. Cyrusa Wielkiego. Ogród perski był odpowiedzią na jałowość lokalnego klimatu. Zakładano je głównie przy rezydencjach możnowładców. Były to rozległe, otoczone wysokim murem kompleksy złożone z pomieszczeń mieszkalnych, dużych sal i rozległych tarasów, na które prowadziły monumentalne schody. Otoczenie pałaców wzbogacały ogrody zwane rajskimi. Ogród był regularny, podzielony na cztery kwatery poprzez osie kompozycyjne, krzyżujące się pod kątem prostym. Miejsce przecięcia osi podkreślano pawilonem ogrodowym, basenem lub fontanną. Podstawą istnienia ogrodu, jak i samego życia, było źródło wody. Baseny i kanały wyłożone były kolorową mozaiką. Bogactwa ogrodu dopełniała roślinność. Szczególnie ceniono gatunki o pięknych pachnących kwiatach. Drzewo zapewnia cień, woda życie roślinom, a kwiaty są ucieleśnieniem subtelnych boskich energii. W czasach Persów wierzono bowiem, że człowiek może nawiązać kontakt z bóstwami dzięki troskliwej, pełnej uwagi i oddania pielęgnacji kwiatów. Islam przejął tę miłość do kwitnących roślin. Muzułmańskie ogrody wypełnione są cyprysami, granatowcami, krzewami pigwy, drzewami pomarańczy, słodko pachnącym jaśminem, mirtem i henną.

Przypisy:

1. Daniel (VII/Vi w. p.n.e.) - prorok izraelski, pochodzący ze szlachetnego rodu, uprowadzony jako dziecko (ok. 605 p.n.e.) do niewoli babilońskiej. Obok proroków Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela jest zaliczany do czterech wielkich żydowskich proroków Starego Testamentu. Warto wiedzieć, że prorokiem jest osoba będąca w kontakcie z Bogiem, będąca jego "ustami" na ziemi, nierzadko założyciel jakiejś religii. O życiu proroka Daniela opowiada starotestamentalna Księga Daniela, która jest jedną z najbardziej poruszających i fascynujących ksiąg Pisma Świętego. Ze względu na zawartość wielu treści proroczych zaliczana jest do ksiąg prorockich. Już prawie 600 lat przed narodzinami Jezusa prorok Daniel prorokował dokładny czas przyjścia Mesjasza na Ziemię.

2. Zoroastryzm (zaratustryzm) - jest to tradycyjna religia irańska (perska), która liczy ponad 2500 lat. Jest ona jedną z najstarszych istniejących obecnie religii ludzkości. Jej wierzenia mają charakter dualistyczny, polegający na rozróżnieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz przepisów o charakterze wewnętrznym. W wierzeniach religii dualistycznych występują dwaj przeciwstawni bogowie: jeden dobry, drugi zły. Bóg dobry łączony jest ze światłem, a zły, przeciwnie z ciemnością. Często występują jako niezależni od siebie, choć bywa, że bóg zła jest zbuntowanym synem dobrego boga, walczącym z własnym ojcem. Wyznawcy religii dualistycznych oddają cześć tylko dobremu bogu i jego przodkom. Religia zaratustriańska początek swojej historii wiąże nierozerwalnie z królestwem perskim. Za okres świetności tej religii uznaje się panowanie rodu Sasanidów (III-VII w. n.e.). Kapłani tej religii mieli bardzo duży wpływ na politykę królów perskich. W VII w. najazd Arabów zniszczył królestwo Persów, kapłani zaczęli wprowadzać w Iranie swoją religię - islam. Od tego momentu nastąpił schyłek zoroastryzmu.

Nasi Partnerzy