Miejsca z duszą

Kazimiera Orzechowska-Kowalska, AWF Kraków

Tykocin - dawna wspólnota polsko - żydowska 

W Kotlinie Biebrzańskiej, nad Narwią leży senne miasteczko Tykocin, w przeszłości ważne miasto Korony. Należy do jednych z najstarszych grodów kasztelańskich historycznej dzielnicy Mazowsze. Jego rozwój związany był prawdopodobnie z budową przeprawy przez Narew, która skracała drogę kupcom zdążającym z Rzeczypospolitej na Litwę. Chełmińskie prawo miejskie nadał Tykocinowi Janusz I Stary - książę mazowiecki. W 1426r. miasto zostało przyłączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego i w jego granicach pozostało do 1569r. W roku 1432 znalazło się we władaniu możnego litewskiego rodu Gasztołdów, którzy zbudowali tu swoją rezydencję. Ostatnim panem Tykocina z tego rodu był magnat Stanisław Gasztołd, wojewoda trocki i nowogrodzki, pierwszy mąż Barbary Radziwiłłówny. Po jego bezpotomnej śmierci Zygmunt Stary, w oparciu o prawo litewskie przejął w 1542r. majątek na rzecz Rzeczypospolitej. W 1544r. król przekazał tykocińską królewszczyznę we władanie Zygmunta Augusta, który rozbudował warownię Gosztołdów i poślubił Barbarę Radziwiłłówną. W okresie XVI-XVII w datuje się rozkwit miasta. Powstały gorzelnie, browary oraz młyny. W latach 1574 - 1594r. starostą Tykocina był wielki humanista Łukasz Górnicki, który kończył tu tłumaczenie dzieła Baldassare Castiglione "Il Cortegiano" (pol."Dworzanin polski") Na zamku tykocińskim bywali: król Stefan Batory i królowie z dynastii Wazów - Zygmunt III i Władysław IV. Jednak "złoty wiek" miasta przerwały wojny szwedzkie, w trakcie, których uległo ono zniszczeniu. W 1661r. Tykocin stał się miastem prywatnym hetmana Stefana Czarnieckiego. Decyzją Sejmu Polskiego otrzymał go na wieczystą własność w uznaniu zasług dla Rzeczypospolitej. Po śmierci Czarnieckiego, przez małżeństwo jego córki Aleksandry Katarzyny z Janem Klemensem Branickim - marszałkiem nadwornym koronnym, dobra tykocińskie przeszły w ręce rodu Branickich herbu Gryf. Rozbudowali miasto wznosząc okazałe barokowe budowle, w tym kościół parafialny i klasztor Bernardynów. W okresie zaborów Tykocin początkowo pozostawał w rękach Prus. Po decyzji traktatu pokojowego w Tylży, który zakończył wojnę Francji z Rosją i Prusami, znalazł się w granicach Królestwa Warszawskiego, a po 1815r. Królestwa Kongresowego pozostając w nim do 1918r. W okresie międzywojennym, był jedynym ośrodkiem miejskim w granicach powiatu mazowieckiego. W okresie II wojny światowej Tykocin uległ zniszczeniom, a większość ludności została wymordowana. Po wojnie opustoszałe miasto straciło prawa miejskie, które powtórnie odzyskało w 1993r. O chlubnej historii Tykocina przypomina dzisiaj zrekonstruowany zamek i położony na po drugiej stronie Narwi układ przestrzenny, który należy do najlepiej zachowanych na Podlasiu.

Zamek tykociński był w przeszłości jedną z ważnych królewskich budowli i potężną twierdzą obronną. Jego początki związane są z rodem Gosztołdów, którzy wznieśli murowany zamek na miejscu wcześniejszych ziemnych założeń obronnych. Kiedy dobra tykocińskie dostały się we władanie Zygmunta Augusta nastąpiła jego rozbudowa w stylu renesansowym. Zamek otrzymał plan rombu z wewnętrznym dziedzińcem, na który prowadziła brama wjazdowa od strony południowej. Na narożach stały cztery cylindryczne wieże. Całość otaczały fosy i palisada. Zamek nie był rezydencją królewską, ale znajdował się tu prywatny skarbiec i biblioteka króla sprowadzona z Wilna oraz arsenał. Z tykocińskiego zamku w 1573r. wyruszył do Krakowa kondukt pogrzebowy z ciałem Zygmunta Augusta, którego zmarł w niedalekim Knyszynie w 1572r. Kolejna rozbudowa zamku pod okiem starosty Krzysztofa Wieszołowskiego wprowadziła fortyfikacje typu bastionowego. Twierdza została założona na zbliżonym do kwadratu czworobocznym poligonie, z czterema bastionami na narożach połączonych kurtynami. W trakcie wojen szwedzkich, zamek opanowały wojska Bogusława Radziwiłła, sprzymierzonego ze Szwedami. Po prawie dwuletnim oblężeniu został szturmem odbity przez wojska polskie pod wodzą Pawła Sapiehy. Z zamkiem tykocińskim związane jest ustanowienie w dniu 1.XI.1705r. Orderu Orła Białego, najstarszego i najważniejszego odznaczenia w Polsce. Była to decyzja Augusta II Mocnego, który chciał zjednać sobie część popierającej go szlachty w walkach o tron polski. W roku 1734 wybucha pożar, która niszczy zamek. Kilka lata później nastąpiła jego rozbiórka, a materiał wykorzystano do budowy tykocińskich domów, wznoszonego wówczas klasztoru bernardyńskiego, jak i budowy drogi w kierunku Knyszyna. W latach 90tych XX w. pozostałości ruin zakupił Jan Nazarko, który w oparciu o zachowane mury przyziemia oraz dawne plany zrekonstruował tykocińską twierdzę, wyznaczając jej nowe turystyczno-hotelowe funkcje.

W niedalekiej odległości od zamku, na przeciwległym zboczu rzeki znajduje się miasto Tykocin. W przeszłości dzieliło się na dwie części - wschodnią i zachodnią zwaną Kaczorowem. W pierwszej mieszkała ludność wyznania chrześcijańskiego, w drugiej Żydzi. Centrum miasta wyznacza rynek pochodzący z czasów lokacji, przekształcony po zniszczeniach wojen szwedzkich w barokową kompozycję urbanistyczno-architektoniczną. Na środku trapezowatego placu stoi pomnik Stefana Czarnieckiego, dzieło francuskiego rzeźbiarza Pierre`a de Coudray. Jego fundatorem był prawnuk hetmana Czarnieckiego - Jan Klemens Branicki. Pomnik powstały w latach 1761-63, uważany jest za jeden z najstarszych świeckich pomników w Polsce. Rozległy rynek z trzech stron otacza niska XVIII-wieczna zabudowa domów w typie dworku szlacheckiego ustawionych kalenicą do rynku. Czwartą pierzeję zamyka fasada kościoła parafialnego p.w. Trójcy Przenajświętszej. Autorami projektu świątyni byli: prawdopodobnie francuski architekt Coustou oraz nadworny architekt Branickiego Jan Henryk Klemm. Jest to budowla trzynawowa typu bazylikowego z monumentalna elewacją frontową typu parawanowego. Symetrycznie ustawiane czworoboczne wieże połączone są z korpusem świątyni półkolistymi arkadami. Wnętrze kościoła zdobi polichromia z ok.1749r. wykonana przez Sebastiana Ecksteina z Brna. Szczególnie interesujące są postacie 12 apostołów, trzymających w rękach narzędzia męczeńskiej śmierci. Święci zostali namalowani techniką grisaille, która tworzy monochromatyczne malowidło naśladujące płaskorzeźbę lub sztukaterię wykonane tylko kolorem szarym w różnych odcieniach. Ołtarz główny z roku 1750 jest bogato zdobiony. Znajduje się w nim obraz wyobrażenia Świętej Trójcy ujęty w złocone kolumny, którego autorem jest Szymon Czechowicz. Malarz ten wykonał także obrazy dla pozostałych sześciu ołtarzy znajdujących się w nawach bocznych. Szczególnym kultem w tykocińskiej świątyni cieszy się obraz Matki Bożej Szlacheckiej pochodzący prawdopodobnie z XV/XVI w.

Przy wejściu do prawej nawy znajduje się wizerunek magnata Jana Klemensa Branickiego przepasanego wstęgą z Orderem Orła Białego. Obraz przypomina o ustanowionym odznaczeniu oraz spotkaniu Augusta II Mocnego z carem Piotrem I w tykocińskim zamku. Po przeciwnej stronie wisi portret Izabeli z Poniatowskich Branickiej, trzeciej żony Jana Klemensa. Oba obrazy są dziełem Silvestra de Mirysa, nadwornego malarza, którego pracownia znajdowała się z białostockiej rezydencji Branickich. Ścianę zachodnią kościoła zamyka chór oparty na filarowych arkadach, gdzie znajdują się cenne rokokowe organy fundacji Jana Klemensa Branickiego.

Na rogu rynku, w miejscu dawnego XVI-wiecznego dworca królewskiego, stoi Alumnat. Ten parterowy budynek z wewnętrznym dziedzińcem pełnił w przeszłości funkcję przytułku/szpitala dla szlacheckich weteranów wojennych wyznania katolickiego. Ufundował go starosta Tykocina Krzysztof Wieszołowski w latach 30tych XVII w. Wewnątrz budynku mieściło się 12 cel oraz kaplica. Przytułek podlegał królowi, a na jego utrzymanie fundator zapisał swoje dobra w Dolistowie. Także późniejsi starostowie i właściciele miasta mieli obowiązek utrzymania Alumnatu. Weteranami wojennymi opiekowały się siostry zakonne z benedyktyńskiego klasztoru w Grodnie. Szpital funkcjonował do I wojny światowej. Alumnat jest jednym z najstarszych tego typu obiektów w Europie i jedynym zachowanym w Polsce. Obecnie w budynku tym mieści się restauracja i hotel.

Niedaleko od kościoła Św. Trójcy Przenajświętszej znajduje się klasztor bernardyński. Zakon został sprowadzony do Tykocina przez Marcina Gosztołda w XV w. Początkowo Bernardyni mieli swój klasztor i kościół p.w. św. Marka na kępie narwiańskiej, niedaleko zamku. W podziemiach kościoła został pochowany m.in. Łukasz Górnicki, dawny starosta tykociński. W XVIII w. zbocze podmyte przez rzekę zmusiło zakonników do przeniesienia się w inne miejsce. Nowy kompleks, w południowej części miasta, ufundował Jan Klemens Branicki w latach 1771-90. Wzniesiono jednak tylko zabudowania klasztorne, ponieważ śmierć fundatora przerwała budowę kościoła. Dlatego dla celów liturgicznych konsekrowano jednonawową kaplicę św. Elżbiety. Na mocy decyzji carskiej w XIX w. nastąpiła likwidacja zakonu. Obecnie zespół klasztoru pobernardyńskiego pełni rolę Domu Pomocy Społecznej. Zabytkowe wyposażenie pochodzące z dawnej świątyni m.in. Pasja Chrystusa przypisywana Wit Stwoszowi, relikwie Drzewa Świętego czy obraz Madonny znajdują się w kościele parafialnym Św. Trójcy.

W części zachodniej Tykocina, za rzeczką Motława mieszkała ludności żydowska. Wyznawcy judaizmu pojawili się tu w roku 1522. Z Grodna sprowadził ich Olbracht Gosztołd. Dziewięć rodzin otrzymało teren zwany Kaczorowem, gdzie pozwolono im na budowę synagogi, domów modlitewnych, mykwy i kramic. Powstał także kirkut - który jest najstarszym żydowskim cmentarzem nie tylko na Podlasiu, ale w Polsce. Zachowało się tu sporo macew, ale niestety cmentarz jest zaniedbany.

Pierwszym rabinem gminy został Dawid, określany w przywileju Gosztołda, jako "doktór" W późniejszym czasie rozrastający się kahał żydowski otrzymał prawo rządzenia się i sądzenia wg własnych obyczajów. Prawa te zostały potwierdzone przez króla Stefana Batorego w roku 1576, Władysława IV w 1633r. i w 1639r. oraz Jana Kazimierza w 1650r. Pojawienie się Żydów w Tykocinie znacznie wpłynęło na rozwój miasta i ożywienie wolnego handlu we wsiach i miastach królewskich. Importowali towary zagraniczne - przyprawy korzenne, śledzie czy sukna, handlowali solą, tkaninami, wódką, prowadzili operacje finansowe. Działały bractwa-cechy dbające o interesy rzemieślników i kupców. Utrzymywali ożywione kontakty z innymi gminami żydowskimi m.in. w Grodnie, Wilnie, Królewcu Gdańsku, Wrocławie i Krakowie. W XVII w. kahał tykociński stał się stolicą podlaskiego okręgu (Galil Titkin), a jego zwierzchność uznały inne skupiska żydowskie m.in. w Siemiatyczach, Choroszczy czy Gródku. O jego wysokiej pozycji świadczy też fakt, iż wysyłał on swoich przedstawicieli na obrady Waad Arba Arcot - Sejmu 4 Ziem Korony. Była to centralna instytucja społeczności żydowskiej w dawnej Rzeczpospolitej mająca autorytet w sprawach prawnych i sądowych.

Od XVII w. Tykocin był też znanym ośrodkiem nauki talmudycznej. Mieszkało tu wielu sławnych znawców Tory, Talmudu i rabinów (m.in. Mordachaj Titkiner, Szmuel Eliezer Eidels, Menachem Dawid Ben Icchak). Stąd pochodziła wyjątkowa jak na owe czasy Riwka Titkiner, która znała język hebrajski, studiowała Torę, pisała wiersze. W języku jidysz napisała "Meneket Riwka" - dzieło o obowiązkach kobiet i wychowaniu dzieci, które wydano drukiem w Krakowie na początku XVII w. Z końcem XVIII w. ludność żydowska stanowiła ponad połowę mieszkańców miasta. W okresie rozbiorów znaczenie handlowe i gospodarcze Tykocina podupadło na rzecz prężnie rozwijającego się Białegostoku. Kiedy Tykocin znalazł się w zaborze rosyjskim, władze ograniczyły posiadaną przez Żydów autonomię. W poszukiwaniu lepszych warunków życia i pracy nastąpiła ich masowa emigracja głównie do Ameryki Północnej, a w okresie międzywojennym także do Palestyny. W czasie II wojny światowej hitlerowcy w bestialski sposób wymordowali ok.2500 Żydów żyjących jeszcze w Tykocinie. Egzekucja miała miejsce w dniach 25-26.08.1941r w lasach niedaleko Łopuchowa.

O dawnych mieszkańcach Kaczorowa świadczy zachowany budynek Synagogi Wielkiej przy ulicy Koziej. Została wzniesiona w roku 1642r. na miejscu wcześniejszej drewnianej pochodzącej z XVI w. Tykocińska synagoga była drugą, co do znaczenia i wielkości po synagodze krakowskiej. Jest to budynek murowany na planie kwadratu, który przykrywa dach łamany, o dwóch kondygnacjach połaci oddzielonych od siebie załamaniem, zwany też dachem polskim. Od północnej strony jest przedsionek, przez który wchodzi się do sali modlitewnej przeznaczonej wyłącznie dla dorosłych mężczyzn. Za takich uważa się osoby, które osiągnęły pełnoletniość (bar micwa), czyli ukończyły 13 rok życia. Sala modlitewna jest obniżona w stosunku do przedsionka synagogi, w nawiązujące do słów "z głębokości wołam do ciebie Panie"(Psalm130,1) Na środku stoi bima wsparta na czterech filarach zakończonych baldachimem. Jest to podwyższenie, z którego czytana jest Tora - Pięcioksiąg Mojżeszowy. Zgodnie z zasadami budowy synagogi, na ścianie mizrach skierowanej ku Jerozolimie (zazwyczaj ku wschodowi) znajduje się bogato rzeźbiony, polichromowany aron-ha-kodesz - wnęka, w której przechowywane są zwoje Tory. Jest zakryta parochetem - haftowaną tkaniną z wizerunkiem Tablic Dekalogu trzymanym przez lwy, korona oraz gwiazdą Dawida. Parochet symbolizuję zasłonę, jaka znajdowała się w świątyni jerozolimskiej. Oddzielała Święto Świętych - miejsce, gdzie była Arka Przymierza od Miejsca Świętego, w którym stał 7-ramienny świecznik (menora), stół chlebowy i stół kadzielny. Nad parochetem zawieszony jest lambrekin - kaporet, symbolizujący wieko Arki Przymierza. Ściany tykocińskiej bóżnicy pokrywają XVII - XVIII w. polichromie z motywami roślinno - zwierzęcymi, teksty modlitewne oraz cytaty biblijne w języku aramejskim i hebrajskim. Od strony południowej i zachodniej do sali modlitewnej przylega "babiniec" miejsce, w którym przebywały kobiety. Przez zakratowane okna mogły przyglądać się modlitwom mężczyzn.

W XVIII w do korpusu synagogi dobudowano od strony północno-zachodniej niską wieżę, w której znajdowało się więzienie rabinackie. Wynikało to z faktu, że tykocińscy Żydzi posiadali przywilej posiadania własnego sądu. Mnie więcej w tym samym czasie, z fundacji Izabeli Branickiej wzniesiono przed bóżnicą parterowe kramy. Mieściły się tam żydowskie sklepy i warsztaty, w których wykonywano słynne w tykocińskie tałesy. Do dnia dzisiejszego pozostały tylko fundamenty tych budowli. W osobnym budynku przy synagodze (tzw. Mała Synagoga) działała szkoła kahalna - cheder oraz szkoła talmudyczna - bejt midrasz.

Synagoga obecnie pełni rolę muzeum, w którym prezentowane są ocalałe judaica. W sali modlitewnej można oglądać zabytkowe zwoje Tory; tasy (tasim) - srebrne tarcze zakładane na Pięcioksiąg z informacją, od którego miejsca ma być czytany tekst w danym dniu; korony zdobiące Torę w święto Sichmat Tora (Radości Tory), menory, tality (tałesy) - żydowskie szale modlitewne zakładane przez mężczyzn oraz tefiliny - rzemienie z niewielkimi dwoma pudełeczkami, w którym znajdują się wersety z Pisma. Są umieszczane na ręce i czole modlącego się Żyda. Poza przedmiotami używanymi podczas modlitwy, można oglądać przedmioty powiązane ze świętami żydowskimi - 8-ramienne lampy i świeczniki chanukowe czy besaminy - pojemniczki na wonności używane na zakończenie szabatu. W pokojach wieży odtworzone zostało: wnętrze pokoju rabina oraz w drugim pomieszczeniu stół zastawiony do wieczerzy sederowej, która odbywa się w święto Pesach.

W "Małej Synagodze" znajduje się druga część muzeum. Znajdujące się tu eksponaty prezentują historię miasta i okolic, działalność historyczną i etnograficzną Stanisława Glogera z Jeżewa/Tykocina oraz zrekonstruowane wnętrze dawnej apteki. W podziemiach mieści się restauracja "Tejsza" (hebr. koza) serwująca przysmaki kuchni żydowskiej (koszerne??)

Muzeum zaprasza chętnych, którzy chcieliby poznać bliżej tykociński sztetl (sztetł) i jego kulturę na inscenizacje związane ze świętami żydowskimi. Warto zobaczyć jak buduje się kuczki (szałasy) w Sukot, co to jest lulaw i jak się nim potrząsa; w Purim wysłuchać opowieści z Księgi Estery o okrutnym wezyrze Hamanie i spróbować pysznych hamantasze (makowych ciasteczek); w Chanuka zapalić chanukija, poczuć dreszcz emocji przy grach hazardowych i zjeść placki ziemniaczane smażone na oleju.
 

Nasi Partnerzy