Recenzje

Autor recenzji: Izabela Wyszowska

Kujawsko-pomorskie - przewodnik po zabytkach

     Kujawsko-pomorskie - przewodnik po zabytkach jest jedną z szeregu publikacji o charakterze przewodnikowym, wydanych przez Włodzimierza Bykowskiego - zamiłowanego regionalistę, popularyzatora walorów województwa kujawsko-pomorskiego, fotografa, a także malarza, grafika i designera. W kręgu jego zainteresowań znajduje się turystyka piesza, rowerowa i kajakowa rejonu Borów Tucholskich, Doliny Dolnej Wisły, Pojezierza Chełmińskiego i Brodnickiego, Kujaw, Pałuk, Krajny, wschodniej Wielkopolski. Wszystkie swoje przewodniki ilustruje własnymi zdjęciami wykonanymi podczas licznych podróży po regionie.
     Województwo kujawsko-pomorskie obfituje w zabytki wysokiej klasy, w tym wpisane na Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO (Stare Miasto w Toruniu) i Pomników Historii (Toruń, Chełmno, Biskupin). Celem omawianej publikacji jest prezentacja zarówno tych znanych i cenionych historycznych obiektów, jak i tych nie w pełni jeszcze dostrzeżonych i wyeksponowanych. Jak sam autor pisze "Żyjąc w szalonym tempie często zapominamy, że aby coś dobrze poznać trzeba się zatrzymać, spojrzeć dokładniej i otworzyć oczy oraz umysł na estetyczne doznania" (s. 6). Jego zamysłem było przedstawienie dziedzictwa regionu w kontekście historii kultury polskiej i europejskiej, co niewątpliwie wyróżnia tę publikację na tle innych podobnych opracowań. Zabytki zaprezentowane zostały w ujęciu chronologicznym, co obrazuje przemiany regionu od neolitu po współczesność. Pierwszy rozdział pt. Pradzieje - od neolitu do wczesnego średniowiecza ukazuje najwcześniejsze osiągnięcia mieszkańców omawianego obszaru od neolitycznych grobowców megalitycznych, osady w Biskupinie jako reliktu kultury łużyckiej, po grodziska wczesnośredniowieczne w Kałdusie i Grucznie. Drugi rozdział pt. Sztuka romańska - czas wiary i mistyki koncentruje się na zabytkach pierwszego średniowiecznego stylu - romanizmu, prezentując zachowane czołowe jego zabytki (wchodzące w skład Szlaku Piastowskiego) - kościoły w Mogilnie, Strzelnie, Kruszwicy, Inowrocławiu, Kościelcu Kujawskim, z uwzględnieniem rzeźby kamiennej tego czasu - kolumn czy tympanonów w Strzelnie. Kolejny rozdział pt. Gotyk - strzeliste kościoły, warowne zamki i bogate miasta, wydaje się najważniejszy ze względu na zachowane w regionie dziedzictwo. Okres kiedy styl ten dominował, był czasem największego rozwoju kulturalnego Pomorza i Kujaw. Obfitował w ceglaną architekturę sakralną i świecką - zamki (krzyżackie), przyniósł szczególny rozkwit miast. Najcenniejsze przykłady zabytków stylu gotyckiego zachowały się w m.in. Toruniu, Chełmnie i Włocławku. Wiele gotyckich kościółków wiejskich jest efektem fundacji Zakonu Krzyżackiego. Rozdział prezentuje także szeroko reprezentowaną w regionie spuściznę rzeźbiarską, w tym nagrobek biskupa Piotra z Bnina w katedrze we Włocławku - jedyne na tym obszarze dzieło największego rzeźbiarza późnego gotyku rodem z Norymbergii, a działającego w Polsce - Wita Stwosza. Autor przewodnika nie omieszkał także omówić zachowanego malarstwa tablicowego (np. "Madonna z Różą" w katedrze w Bydgoszczy, czy "Wniebowzięcie NMP" w katedrze we Włocławku, unikatowa "Pasja dominikańska" w kościele św. Jakuba w Toruniu), ściennego (Toruń, Chełmno, Grudziądz, Nowe, Mogilno, Żerniki) oraz witraży (jeden z najstarszych witraży w Polsce znajduje się kaplicy św. Barbary w katedrze włocławskiej). Spośród zamków z tego czasu wspomniane zostały obiekty w Radzyniu Chełmińskim, Brodnicy, Świeciu nad Wisłą, Kruszwicy, Rogóźnie-Zamku, Bierzgłowie, Nowem, Golubiu- Dobrzyniu, Toruniu, Chełmnie.
     Następny rozdział pt. Renesans i manieryzm - sztuka złotego wieku, ukazuje dorobek odrodzenia w regionie, który nie jest już tak imponujący jak stylu minionego. W centrum uwagi znalazł się ratusz w Chełmnie - jako wyjątkowa perła stylu renesansu na tym terenie. W dalszej kolejności - kaplica św. Barbary w Kościelcu Kujawskim przypisywana Janowi Baptyście Quadro - budowniczemu poznańskiego ratusza. Rzeźbę sepulkralną reprezentuje interesujący przykład nagrobka piętrowego upamiętniającego Jana i Janusza Kościeleckich w kościele św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim - dzieło przypisywane warsztatowi krakowskiemu (prawdopodobnie Janowi Padovano). Omówienia dopełniają przykłady nagrobków z konkatedry w Chełmży (bpa Piotra Kostki), czy katedry we Włocławku (chorążego brzeskiego Marcina Tolibowskiego) oraz manierystyczne ołtarze kościołów z Chełmży i Golubia-Dobrzynia.
     Rozdział pt. Barok i rokoko - sztuka zmysłów prezentuje przykłady barokowego wystroju modernizowanych w XVII w. wnętrz kościołów gotyckich (Skępe, Toruń, Chełmno, Chełmża, Koronowo, Bydgoszcz, Grudziądz, Markowice) oraz oryginalne świątynie drewniane tego czasu (w Gąsawie, Młyńcu). W rozważaniach dotyczących dziedzictwa doby baroku nie mogło zabraknąć wspomnienia o malarstwie olejnym i jego wybitnym przedstawicielu - Bartłomieju Stroblu - artyście związanym z Toruniem, znaczącym portreciście i malarzu religijnym.
     Ostatni rozdział pt. Od klasycyzmu do postmodernizmu - sztuka nowych idei prezentuje w pierwszej kolejności zachowany w regionie zespół pałaców w stylu klasycystycznym. Najciekawszym przykładem jest rezydencja Skórzewskich w Lubostroniu projektu Stanisława Zawadzkiego, wzorowana na słynnej włoskiej Villi Rotonda proj. A. Palladia, z płaskorzeźbami we wnętrzu obrazującymi ważne dla regionu wydarzenia historyczne ("Bitwa pod Płowcami", "Królowa Jadwiga przyjmująca Krzyżaków w Inowrocławiu", "Bitwa pod Koronowem", "Zatwierdzenie planów budowy Kanału Noteckiego przez Fryderyka Wielkiego"). Inne budowle epoki stanisławowskiej województwa to: ratusz w Brześciu Kujawskim, pałac w Ostromecku czy pałac biskupi we Włocławku. Historyzm i eklektyzm także pozostawiły na tym terenie znaczące ślady. Te XIX-wieczne nurty w architekturze reprezentują m.in. pałac w Kobylnikach, Tucznie, Wojnowie i Szafarni. Zachowało się ponadto wiele interesujących kamienic z końca XIX, początku XX wieku m.in. w Bydgoszczy. Reprezentowana jest także architektura sakralna tego czasu. Spośród budowli neostylowych znacząco wyróżniają się: kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu oraz neoklasycystyczna monumentalna świątynia św. Wincentego a Paulo w Bydgoszczy wzorowana na rzymskim Panteonie.
     Po części opisowej w publikacji zamieszczony został indeks miejscowości z krótką informacją o każdej z nich. Następnie "mini słownik pojęć", w którym czytelnik znajdzie terminologię architektoniczną (w tym dość osobliwe pojęcie "żalka" oznaczające grobowiec kujawski). Bogata bibliografia na końcu książki inspiruje do pogłębiania wiedzy z zakresu historii architektury i sztuki, a tym samym utwierdza w przekonaniu, że autor opracował przewodnik rzetelnie w oparciu o naukową i monograficzną literaturę przedmiotu.
     Niewątpliwym atutem przewodnika jest uwzględnienie na początku każdego rozdziału obszernego wprowadzenia historyczno-artystycznego przybliżającego omawianą epokę i styl w sztuce jaki wówczas się rozwinął. Mniej zorientowani w tej problematyce czytelnicy otrzymują więc w pigułce podstawowy zasób wiedzy dotyczący charakterystycznych cech poszczególnych stylów historycznych. Dołączona na wstępie mapka pozwala zorientować się w rozmieszczeniu omawianych w tekście miejscowości i obiektów, a ogromna galeria zdjęć autora z obszernymi komentarzami wzbogaca i poszerza narrację przewodnika. W moim przekonaniu opracowanie pozostawia pewien niedosyt, gdyż brakuje w nim przykładów architektury współczesnej. Autor odniósł się do sztuki XX w. zbyt skrótowo, a aktualny wiek pominął zupełnie, a szkoda! Ponadto niektóre omówione w publikacji obiekty zabytkowe poszczególnych epok zostały potraktowane szerzej, inne natomiast zaskakująco zbyt powierzchownie. Być może Autor rozwinie w przyszłości pewne wątki w kolejnych wydaniach, po pogłębieniu swych badań nad regionem.
     Omawianą publikację polecić można miłośnikom dziedzictwa kulturowego regionu kujawsko-pomorskiego, przewodnikom terenowym i pilotom, którzy zamierzają uzupełnić i uporządkować swoją wiedzę w zakresie zachowanego dziedzictwa architektury i sztuki w przekroju dziejowym. Warto jednak by połączyli lekturę tegoż przewodnika z tradycyjnym (np. Włodzimierza i Wieńczysława Bykowskich, Kujawsko-pomorskie dla każdego. Przewodnik turystyczny po najciekawszych miejscach województwa, wyd. Apeiron, Bydgoszcz 2011). By odwiedzić opisane zabytki dobrze jest skorzystać z zaproponowanych przez autorów w drugiej publikacji szlaków i tras tematycznych. Pozwoli to z pewnością lepiej poznać ten niewątpliwie atrakcyjny turystycznie region Polski, obfitujący w zabytki reprezentujące wszystkie kolejno występujące w dziejach style historyczne. Książka W. Bykowskiego stanowi udaną próbę usytuowania ich w szerszym kontekście - dziedzictwa polskiego i europejskiego, co jest niewątpliwym jej walorem zachęcającym do lektury.