Itinerarium

Izabela Wyszowska, Tadeusz Jędrysiak  

Śladami Józefa Piłsudskiego na Litwie 
(Zułów – Powiewiórka – Pikieliszki – Druskienniki – Wilno)

 

Herb Litwy - przedstawia konnego rycerza ze wzniesionym nad głową mieczem i tarczą z herbem własnym Władysława Jagiełły, podwójnym złotym krzyżem w polu błękitnym.	Litewski Wielki Herb Wilna (od 1991 r.)- przedstawia w polu czerwonym, idącego przez fale św. Krzysztofa, niosącego na barkach Dzieciątko Jezus.	Symbol Litwy i Wilna - Sanktuarium Maryjne "Pod otwartym niebem" - Ostra Brama - "Litewska Częstochowa" - cudowny obraz Matki Bożej.	Kościesza - własny herb szlachecki rodziny	Marszałek Józef Klemens Piłsudski (1867-1935)

"Historię swoją piszcie sami, 
bo inaczej napiszą ją za was inni i źle" [Józef Piłsudski]

W dniu 11 listopada 2018 r. obchodziliśmy setną rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, rocznicę ponownego wpisania Polski na mapę świata. W całej Polsce, w wielu miejscach odbywały się uroczystości, akademie, pochody….
To wielkie święto obchodzono także na Litwie, a szczególnie w Wilnie, w mieście, gdzie na jednym z najważniejszych w historii Polski, Cmentarzu na Rossie, znajduje się grób matki, a w nim serce jej syna, najsłynniejszego Polaka - Marszałka Józefa Piłsudskiego.
Celem trzydniowego wyjazdu była trasa biograficzna "Śladami Józefa Piłsudskiego na Litwie". Tu przecież się urodził, tu był ochrzczony, tu znajdował się jego dom rodzinny, tu mieszkał, wypoczywał, a po śmierci spoczęło tu jego serce.
Nasz "Szlak Wileński" prowadził wiódł do miejsc związanych z dzieciństwem, wczesnymi latami edukacji i kształtowania się poglądów Józefa Piłsudskiego, do Druskiennik i Pikieliszek - miejsc, w których Naczelny Wódz lubił przebywać i wypoczywać.

Zułów - miejsce urodzin Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego
Zułów jest wsią położoną nad rzeką Merą, w rejonie święciańskim, w gminie Podbrodzie, położony 60 km na północ od Wilna. Miejscowość po raz pierwszy w źródłach historycznych pojawiła się w XVII w., wielokrotnie zmieniała swoich właścicieli. Była m.in. w rękach Giedroyciów, Michałowskich i Billewiczów. W 1863 r. jako posag Marii Billewiczówny, która wyszła za mąż za Józefa Wincentego Piłsudskiego trafiła w posiadanie rodziny Piłsudskich. Zułów stanowił tylko fragment majątku Piłsudskich, którzy W Zułowie rodzina zamieszkała w pięknie zbudowanym dworze o dwunastu pokojach. Na ścianach wisiały portrety przodków. Dwór otoczony był budynkami folwarcznymi i mieszkaniami dla służby. Przed bramą wjazdową, gdzie wisiał herb rodowy "Kościesza", aż do samego dworu ciągnęła się droga wjazdowa wysadzana lipami. Wokół rozciągały się pagórki i rozliczne stawy. W Zułowie przyszło na świat siedmioro z dwunastu dzieci, jako czwarty z kolei w dniu 5 grudnia 1867 r. urodził się Józef Piłsudski.
W czasach Piłsudskich majątek w Zułowie należał do największych w okolicy, liczył 11 tys. hektarów ziemi, lasów i łąk. Ojciec Marszałka założył hodowlę bydła i koni, wybudował młyny, uruchomił fabrykę terpentyny i drożdży, wędzarnię, gorzelnię, cegielnie. Prowadził wzorcowy ośrodek rolniczo-przemysłowy oddziałujący na całą okolicę. Niestety wielki pożar latem 1875 r. zniszczył cały dwór wraz ze wszystkimi meblami i biblioteką. Piłsudscy chwilowo zamieszkali w ocalałej oficynie, następnie przenieśli się z dziećmi do Wilna. Przyjeżdżając do Zułowa jeszcze kilka razy na wakacje i święta, mieszkali zawsze we wspomnianej oficynie. Zadłużony majątek zułowski został sprzedany na licytacji w 1882 r.
W odrodzonej Polsce Józef Piłsudski był w Zułowie w 1919 r. i 1927 r. W 1919 r. oddał hołd sprofanowanym i powtórnie pochowanym szczątkom swojego pradziada Joachima Michałowskiego. Był to także rok po przegnaniu bolszewików z Wilna. W 1927 r. zajrzał tu podczas manewrów wojskowych. Te dwie wizyty Piłsudskiego w Zułowie były jedynymi od czasów dzieciństwa.
W 1934 r. Związek Rezerwistów uchwalił rezolucję o utworzeniu fundacji w Zułowie, której celem miało być zakupienie i doprowadzenie do stanu, w jakim się znajdował w okresie lat dziecięcych Marszałka. Miało to być miejsce przyszłych pielgrzymek z całej Polski. Wykupiono teren nad rzeką Merą i rozpoczęto prace nad odbudową domu Piłsudskich. Gdy dnia 12 maja 1935 r. Marszałek zmarł, jego żona nie wyraziła gotowości zamieszkania w Zułowie. Pełna więc odbudowa w Zułowie utraciła swój sens. W 1937 r. na tych terenach został otwarty rezerwat zułowski i dokonano symbolicznego aktu zasadzenia dębu w obrębie utrwalonych fundamentów dworu w miejscu, gdzie znajdował się pokój, w którym Józef Piłsudski przyszedł na świat. Dąb zasadził prezydent Ignacy Mościcki, drzewo otoczono metalowym płotkiem z bramką, na której widnieją duże inicjały "JP". Po wojnie podczas budowy sowchozu zniszczono granitowe obramowanie fundamentów dworu. Całkowitej degradacji uległ także starannie zaplanowany park, drzewa i krzewy. Obecnie rozległy teren o powierzchni ok. 4 ha jest własnością Związku Polaków na Litwie*. Jedną z głównych akcji realizowanych przez Związek jest przekształcenie Zułowa w miejsce pamięci narodowej.
W 2005 r. obok dębu odsłonięto kamień pamiątkowy z napisem: "Dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek" oraz z cytatem z Piłsudskiego: "Są ludzie i są prace ludzkie tak silne i tak potężne, że śmierć przezwyciężają, że żyją i obcują między nami". Widnieje także napis: "Dąb, jako symbol wieczności, posadzony został 10 października 1937 roku przez Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego i Marszałkową Aleksandrę Piłsudską w miejscu kolebki pierwszego Marszałka Odrodzonej Polski JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO".
Po tragedii smoleńskiej w 2010 r. w Zułowie została założona Aleja Pamięci Narodowej, w której co roku pojawiają się nowe znaki pamięci - dąb oraz stela upamiętniająca ważną historyczną datę albo sylwetkę bohatera szczególnie zasłużonego dla Wileńszczyzny lub narodu polskiego. W Alei rosną dęby dedykowane papieżowi Janowi Pawłowi II, prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu i innym ofiarom katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem, dowódcy okręgu wileńskiego Armii Krajowej gen. Aleksandrowi Krzyżanowskiemu ps. "Wilk", marszałkowi Senatu RP i wieloletniemu prezesowi Stowarzyszenia "Wspólnota Polska" prof. Andrzejowi Stelmachowskiemu, jak również dęby posadzone w hołdzie ofiarom zbrodni nazistowskiej w Ponarach, zbrodni katyńskiej i katastrofy smoleńskiej, w hołdzie obrońcom Westerplatte, uczestnikom Powstania Warszawskiego i Bitwy pod Monte Cassino. Poniżej przedstawiono niektóre napisy widniejące na stelach obok dębów:
- Dąb ku czci dowódców i żołnierzy polskich, którzy w 1920 roku w Bitwie Warszawskiej obronili Polskę i Europę od bolszewickiej nawałnicy. W hołdzie Związek Polaków na Litwie A.D. 2012. Geniusz dowódców oraz ofiara ich krwi i życia zrodziły "Cud nad Wisłą".
- Dąb pamięci czynu powołanej przez Józefa Piłsudskiego I Brygady Legionów Polskich. Hołd Związku Polaków na Litwie w 100 rocznicę tego wydarzenia A.D. 2014. Krzyczeli żeśmy stumanieni. Nie wierząc nam, że chcieć - to móc, przelaliśmy krew osamotnieni. A z nami był nasz drogi wódz!
- Dąb pamięci generała Władysława Andersa i polskich żołnierzy poległych w walce "za wolność Waszą i naszą pod włoskim Monte Cassino" w hołdzie Związek Polaków na Litwie A.D. 2012. Nasze granice? … trzeba ich szukać w rytmie kaemów, w chrzęście pancerzy. My już to wiemy, stara nauka… polskich żołnierzy.
- Dąb pamięci Wielkiego Rodaka Ks. Karola Wojtyłły Jana Pawła II, który w roku 1978 wybrany na Stolicę Apostolską pełnił posługę do 2005 r. Hołd Związku Polaków na Litwie w dniu beatyfikacji A.D. 2011 r. Dzielnie nosił swój krzyż, cierpienie. Do Boga modliłeś się o nasze zbawienie. Za Tobą wielka miłość wędrowała. To dzięki Tobie Polska ocalała.
- Dąb pamięci szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, autora planu zwycięskiej Bitwy Warszawskiej, Generała, który umiał walczyć i zwyciężać Tadeusza Jordana Rozwadowskiego (1866-1928). W hołdzie Związek Polaków na Litwie A.D. 2017. "Grają dzwony wileńskie. W ich rytmie się mieści i hejnał upojenia i chorał boleści (…). Za wszystkich, co polegli, znani i nieznani, mordowani w katorgach, na Sybiry gnani". Artur Oppman.
- Dąb pamięci ku czci Konstytucji 3 Maja - ustawy zasadniczej pierwszej w Europie i drugiej w świecie, uchwalonej przez Sejm Czteroletni 3 Maja 1791 roku w szczerej chęci ratowania Ojczyzny. Związek Polaków na Litwie A.D. 2017. "Trzeci Maja !... Wielki boże dłonie bratnie złączmy wraz! Cóż się oprze, któż nas zmoże? Bóg nad nami! Polska w nas!" Józef Relidzyński.
- Dąb pamięci rotmistrza Witolda Pileckiego oraz tysięcy żołnierzy niezłomnych, przez wroga wyklętych, którzy walczyli o wolność Polski do ostatniej kropli krwi po zakończeniu II wojny światowej. Chwała i cześć ich pamięci! W hołdzie Związek Polaków na Litwie A.D. 2016.

W 2017 roku w miejscu narodzin Marszałka Piłsudskiego oraz jego brata Bronisława, znanego etnografa, odsłonięto pomnik tych wybitnych postaci. Jest to pierwszy na Litwie pomnik braci Piłsudskich, wzniesiony z inicjatywy litewskiego rzeźbiarza V. Musteikisa stanął na prywatnej posesji w Zułowie.

Powiewiórka -kościół katolicki - miejsce chrztu Józefa Piłsudskiego
Miejscowość ta jest oddalona od Zułowa 8 km. Drewniany kościołek pw. św. Kazimierza w Powiewiórce został zbudowany w połowie XVIII w., a następnie gruntownie przebudowany w połowie XIX w. Fundatorami kościoła byli przedstawiciele rodu Soroków, którzy w XVIII w. byli właścicielami pobliskiego majątku Sorokpol, stąd też nazwa kościoła - sorokpolski. W kościele tym 15 grudnia 1867 r. zostało ochrzczone 10-dniowe niemowlę - przyszły Marszałek Polski - Józef Klemens Piłsudski. Oprócz Marszałka w kościele sorokpolskim ochrzczonych było siedmioro urodzonych w Zułowie, spośród dwanaściorga dzieci, Józefa i Marii z Billewiczów Piłsudskich. Byli to: Helena, Zofia, Bronisław, Józef, Adam, Kazimierz i Maria. Pozostałych pięciu potomków - Jan, Ludwik, Gaspar, Piotr i Teodor urodziło się już w Wilnie. W kościele znajduje się zabytkowa chrzcielnica oraz pamiątkowa tablica ufundowana w 1927 r. staraniem parafian z napisem: "Kościół Sorokpolski, miejsce chrztu Marszałka Józefa Piłsudskiego, Wodza Narodu, od synów tej ziemi".

Pikieliszki -dawny dwór i posiadłość rodziny Józefa Piłsudskiego
Pikieliszki były częstym miejscem "wywczasów" Marszałka Piłsudskiego i jego rodziny. Pikieliszki są niewielką miejscowością położoną około 20 km na północ od Wilna. Klasycystyczny dworek, który zachował się do dziś, został wybudowany na początku XIX w. Ważną część założenia stanowi park rozciągający się nad brzegiem jeziora Żałosa. Schody dworku prowadziły prosto z werandy na brzeg jeziora. W 1930 r. dworek został zakupiony przez Aleksandrę i Józefa Piłsudskich. Mimo że budynek dworski znajdował się wówczas w opłakanym stanie, zniszczony obiekt w ciągu tygodnia został naprawiony, zapuszczony ogród wyczyszczono. Pikieliszki stały się dla rodziny Piłsudskich cichą przystanią, w której co roku spędzali kilka letnich tygodni razem z żoną Aleksandrą oraz córkami Jadwigą i Wandą. Marszałek w dworku dużo czytał, spacerował i podziwiał piękno litewskiej przyrody. W Pikieliszkach Józef Piłsudski spędził swój ostatni letni urlop w 1934 r. Po jego śmierci Aleksandra Piłsudska nie przyjeżdżała już do ich letniej rezydencji, kupiła dwór znacznie bliżej Warszawy, w Wólce Pietkowskiej pod Białymstokiem i tam odpoczywała z córkami podczas wakacji. Obecnie w dworku funkcjonuje Centralna Biblioteka Samorządu Rejonu Wileńskiego. Kierowniczką placówki jest Leokadia Minginowicz. Pani Leokadia pracuje tu już 48 lat. Codziennie przychodzi do biblioteki z oddalonej o 2 km wsi Pietrucie.

Druskienniki - miejsce odpoczynku Marszałka Józefa Piłsudskiego
Druskienniki jest to popularne uzdrowisko położone na brzegu Niemna. Występują tu liczne źródła mineralne i pokłady borowiny. W 1794 r. na mocy dekretu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Druskienniki uzyskały status miejscowości leczniczej. Druskienniki są uważane za jedno z najlepszych uzdrowisk klimatycznych i balneologicznych w Europie. Od zawsze cieszyły się wielkim uznaniem Polaków spędzających tu cieplejsze miesiące. Był wśród nich Marszałek Józef Piłsudski, Stanisław Moniuszko oraz Eliza Orzeszkowa, której wizyty zaowocowały powieścią Nad Niemnem. Architektura dzisiejszych Druskiennik to mieszanina stylów. Drewnianą willową zabudowę połączono z betonowymi blokami epoki socrealizmu i współczesnymi centrami rozrywki typu SPA i Aquapark.
Marszałek Piłsudski pierwszy raz spędził swój urlop w druskiennickim uzdrowisku w czerwcu 1924 r. Przybył wtedy wraz z rodziną i zamieszkał w drewnianym domu przy ul. Jasnej 8, gdzie kończył książkę Rok 1920. Odpoczywał tu bardzo dobrze, chodząc na spacery wzdłuż Niemna lub patrząc na rzekę z ławki w parku. Przywoził ze sobą zawsze wiele książek i sporo wtedy czytał. Podczas swego pobytu w Druskiennikach w 1925 r. zachorował. Jego osobistym lekarzem została wówczas dr Eugenia Lewicka, z którą pozostawał w następnych latach w bardzo bliskiej zażyłości. Ponoć łączył ich wieloletni romans. W 1928 r. Józef Piłsudski został Honorowym Obywatelem Miasta. W Druskiennikach rośnie jeszcze stary dąb, przy którym stała słynna ławeczka Piłsudskiego. Ostatni dłuższy pobyt Marszałka w uzdrowisku miał miejsce w 1930 r., a gdy 11 i 12 sierpnia 1931 r. Piłsudski ponownie odwiedził Druskienniki, tym razem nocował w Hotelu Europejskim.

Wilno - miasto młodości Józefa Piłsudskiego i grób matki i Jego serca
Po przeniesieniu do Wilna dziesięcioletni "Ziuk" wraz z bratem Bronisławem został uczniem 1 Gimnazjum Wileńskiego, mieszczącego się na terenie dawnego Uniwersytetu Wileńskiego i kościoła św. Jana. Zetknięcie z rosyjskim systemem szkolnym nawała we wspomnieniach "katorgą". Miał okazję dobrze poznać Wilno, między innymi za sprawą częstych przeprowadzek. Pierwszym wileńskim adresem rodziny Piłsudskich było mieszkanie przy ul. Trockiej 1, potem przy ul. Św. Anny 2, dalej przy ul. Bakszta, ul. Nadbrzeżnej 18, ponownie przy ul. Bakszta i w końcu w domu przy ul. Sawicz. Jak wynika z notatek starszego brata, dwunastoletni "Ziuk" był ulubieńcem rodziny, w domu był "wręcz rozpieszczany". Ponadto "Charakter miał silny, a dla otoczenia nie zawsze najmilszy. Lubił i umiał skupiać na sobie uwagę. W zabawach i imprezach towarzyskich grał najczęściej pierwsze skrzypce. Był bardzo ambitny, jego egocentryzm zaś przeradzał się często w egoizm" [Garlicki 1988, s. 11].
Józef wraz z Bronisławem przygotowali dla rodziny i przyjaciół ręcznie pisaną patriotyczną gazetkę "Gołąb Zułowski". Była to forma zabawy typowa dla ówczesnych młodzieńców i zdaniem Andrzeja Garlickiego "zupełnie nie należy przykładać do tego miar działalności konspiracyjnej".
Z dokumentów szkolnych nastoletniego Józefa Piłsudskiego wynika, że w czasie całej nauki trzykrotnie został ukarany aresztem szkolnym. Raz za rozmowę po polsku w szatni i dwa razy za nieoddanie honorów na ulicy generałowi-gubernatorowi i dyrektorowi gimnazjum. Były to drobne wykroczenia.
W "Poufnej charakterystyce Józefa Piłsudskiego" sporządzonej przez władze szkolne, stwierdzono natomiast, że "Józef Piłsudski przygotowywał lekcje nie zawsze starannie, zadania pisemne wykonywał zadowalająco, w klasie starał się być uważnym, ale szczególnych zainteresowań do nauk nie wykazywał". Gospodarz klasy dodawał: "Piłsudski posiada zdolności dobre, szczególnie do matematyki, ale do prac szkolnych ustosunkowuje się nieco lekkomyślnie, na lekcje uczęszczał nie zawsze akuratnie, pod pretekstem choroby albo okoliczności domowych, uwaga w klasie pozostawiała czasem dużo do życzenia […] Charakter posiada żywy, wykazujący dumę ze znaczną ilością miłości własnej" [Garlicki 1988, s. 11].
Po długiej chorobie w 1884 roku zmarła ukochana matka Józefa Piłsudskiego - Maria.
Rok później osiemnastoletni Józef przystąpił do egzaminów maturalnych. Najlepsze oceny uzyskał z historii i geografii, a najsłabsze z języka rosyjskiego i niemieckiego. Po wakacjach rozpoczął studia medyczne w Charkowie.

Ostra Brama i kościół św. Teresy (w kościele w urnie przechowywane było serce Marszałka)
Na wileńskiej starówce w kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej, której wizerunek jest symbolem Wilna, przed cudownym obrazem modlił się Józef Piłsudski. Wśród tabliczek wotywnych znajduje się także i ofiarowana przez niego w dowód wdzięczności Maryi za powrót miasta do macierzy. Napisał na niej: "Dzięki Ci Matko za Wilno".

Cmentarz Wojskowy na Antokolu
Cmentarz Wojskowy na Antokolu jest pięknie położony na wzgórzach porośniętych lasem, spoczywa na nim wielu żołnierzy, a obok nich litewscy politycy, naukowcy, artyści. Zazwyczaj ta nekropolia wieleńska jest pomijana przez polskie wycieczki odwiedzające miasto. Wizyta w Wilnie zwykle ogranicza się tylko do zwiedzania Cmentarza na Rossie. Tu podobnie jak na Rossie jest pochowanych wielu obrońców Wilna. W latach 1919-1920 miasto stało się areną walk polsko-bolszewickich. Z tego okresu pochodzi olbrzymia kwatera żołnierzy Wojska Polskiego, usytuowana po lewej stronie alei, niedaleko głównego wejścia na teren cmentarza. Mogił jest około 1600, zaznaczone są identycznymi kamiennymi krzyżami, a nad nimi na samym wzniesieniu stoi duży kamienny krzyż. Na tym cmentarzu znajduje się także mauzoleum ofiar poległych pod wileńską wieżą telewizyjną w 1991 r. Obok spoczywa siedmiu żołnierzy litewskiej straży granicznej zamordowanych przez rosyjskie oddziały specjalnego przeznaczenia na przejściu granicznym w Miednikach w lipcu 1991 r. Pieta litewskiego rzeźbiarza Stanislovasa Kuzmy upamiętnia tragiczną śmierć spoczywających tu osób.

Cmentarz na Rossie
Cmentarz na Rossie jest położony bardzo malowniczo na wzgórzach, znajduje się w wileńskiej dzielnicy Rossa i zajmuje powierzchnię prawie 11 ha. Został założony w 1769 r., a 200 lat później został wpisany do rejestru zabytków. Cmentarz ten jest najbardziej wymownym symbolem polskości tego miasta. Obowiązkiem każdego Polaka zwiedzającego Wilno jest jego odwiedzenie. Jest to zarazem jedna z najpiękniejszych naszych narodowych nekropolii. Spoczywa na niej wielu sławnych litewskich, polskich i białoruskich działaczy kultury, naukowców, poetów. Wiele nagrobków jest bardzo zniszczonych. Są tu groby m.in. brata Józefa Piłsudskiego - Adama, wiceprezydenta Wilna, a na krótko przed śmiercią także senatora RP, jego siostry Ludwiki Majewskiej i pierwszej żony Marii z Korpolewskich, Natomiast Teonia i Piotr, zmarli w niemowlęctwie oraz Gaspar Piłsudski. Pochowani są profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego, m.in. historyk Joachim Lelewel, nauczyciel Adama Mickiewicza. Są tu też groby poety Władysława Syrokomli, archeologa i pisarza Eustachego Tyszkiewicza, rzeźbiarza i architekta Antoniego Wiwulskiego. Na Rossie są pochowani ojciec Juliusza Słowackiego - Euzebiusz Słowacki, a także ojczym poety, profesor patologii August Becu.
Przy głównym wejściu na cmentarz na Rossie, na małym wojskowym cmentarzyku znajduje się mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego, w którym obok trumny ze szczątkami jego matki, spoczywa serce Naczelnika Państwa. Wokół mauzoleum znajdują się groby żołnierzy poległych w walkach o Wilno w latach 1918-1919 z bolszewikami oraz mogiły żołnierzy Armii Krajowej poległych w walkach o wyzwolenie Wilna w 1944 r. Po wojnie część tych nagrobków została rozmyślnie zniszczona. Do dzisiaj zachowały się 72 mogiły AK-owców. Co ciekawe, to sam Marszałek zadecydował, że jego serce ma zostać wyjęte z ciała i przewiezione w to właśnie miejsce, do Wilna, do matki. Ma spocząć obok matki i blisko żołnierzy, którzy umożliwili mu dojście do władzy. Jak sam powiedział:
"Nie wiem czy nie zechcą mnie pochować na Wawelu. Niech! Niech tylko moje serce wtedy zamknięte schowają w Wilnie, gdzie leżą moi żołnierze, co w kwietniu 1919 roku mnie jako wodzowi Wilno jako prezent pod nogi rzucili".

Sztafeta Niepodległości Zułów - Cmentarz na Rossie
W tym roku w dniach 9-11 listopada odbyła się już XXIV Sztafeta Niepodległości. Organizatorem sztafety jest Wileński Hufiec Maryi im. Pani Ostrobramskiej. Tradycyjnie bieg zaczynał się w Zułowie, gdzie urodził się Marszałek. W bieżącym roku ze względu na setną rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, sztafeta była zorganizowana na trasie Kowno - Zułów - Rossa. Uczestnicy mieli do pokonania ponad 300 km. Bieg rozpoczął się w piątek, a jego uroczyste zakończenia miało miejsce przy Mauzoleum Matki i Serca Syna na Cmentarzu na Rossie. Trzeci odcinek Sztafety Niepodległości w dniu 11 listopada liczył 67 km. Start nastąpił o godz. 6.45 spod dębu w Zułowie, miejsca urodzenia Marszałka. Sztafeta dotarła do mety o godz. 11.45 - do grobu Matki i Serca Syna. Wzruszający był ostatni etap, uczestnicy wbiegli na cmentarz trzymając ponad 100 metrową polską flagę, po czym odbyły się uroczystości, odśpiewanie hymnu Polski, przemówienia. Uczestnicy Sztafety otrzymali pamiątkowe medale. .
Warto na koniec przypomnieć słynne słowa Marszałka Józefa Piłsudskiego:
"Być zwyciężonym i nie ulec to zwycięstwo, zwyciężyć i spocząć na laurach to klęska".

^*Związek Polaków na Litwie - stowarzyszenie zostało założone w 1990 r. w Wilnie, liczy ok 6-11 tys. członków.
^** Bronisław Piłsudski (1866-1918) - ur. w Zułowie. Szkołę średnią ukończył w Wilnie, studiował zaledwie kilka miesięcy w Petersburgu. Zamieszany został w przygotowania do zamachu na życie cara Aleksandra III. Gdy spisek został wykryty, trafił do aresztu wraz z bratem Józefem. Bronisława skazano pierwotnie na karę śmierci, zamienioną potem na 15 lat katorgi. Józefa natomiast w trybie administracyjnym zesłano na 5 lat osiedlenia na terenie Syberii Wschodniej. Podczas miesięcy letnich 1887 r. Bronisław odbył podróż na katorżniczą wyspę Sachalin [Kuczyński 1991, s. 150-152]. Na wyspie śmierci - jak określił to miejsce Antoni Czechow - będąc pozbawiony wszelkich praw, stał się wybawcą rdzennych mieszkańców Sachalina - ludu Ajnów i zdobył ogromny szacunek rosyjskich agresorów. Zafascynowany kulturą tego plemienia zapisał na wałkach Edisona ich język i pieśni. W efekcie swoich prac stworzył wystawę w Paryżu. Bronisław Piłsudski przez swoje dokonania jako etnograf został wysoko oceniony przez rosyjskich naukowców, do tego stopnia, że został członkiem elitarnego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu i reprezentował Rosję na wystawie techniki w Paryżu w 1900 r. Rosja dostała złoty medal na tej wielkiej światowej wystawie, w której etnograficzne badawcze stanowisko, prezentujące całość badań i kolekcję Ajnów sachalińskich, było ozdobą rosyjskich osiągnięć naukowych. Bronisław Piłsudski jest uznanym bohaterem narodowym na rosyjskim Sachalinie oraz na japońskiej wyspie Hokkaido. Do Europy przybył w 1906 r. i zamieszkał w Krakowie. Pod koniec 1917 r. wyjechał do Paryża, gdzie w 1918 r. utonął w Sekwanie [Mokras-Grabowska, Wyszowska, Jędrysiak 2018, s. 223].

Bibliografia
Garlicki A., [1988], Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa.
Kuczyński A. [1991], Bronisława Piłsudskiego droga do etnografii, "Lud" t.74
Malinowski L. [1997], Miłości Marszałka Piłsudskiego, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa.
Mokras-Grabowska J., Wyszowska I., Jędrysiak T. [2018], Dziedzictwo etnograficzne Polski, Wydawnictwo: Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.
Urbankowski B. [2017], Marzyciel i strateg, Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

Zułów – model dworku Piłsudskich (źródło: pilsudskiinfo.pl)	Zułów – widok miejsca, na którym stał dwór rodziny Piłsudskich	Zułów – litewski pomnik Bronisława i Józefa Piłsudskich	Zułów – dąb w miejscu, w którym znajdował się pokój – miejsce urodzenia Marszałka
Zułów – kamień pamiątkowy w miejscu gdzie stał dworek Piłsudskich	Zułów – Aleja Pamięci Narodowej	Zułów – dąb pamięci Józefa Piłsudskiego i I Brygady Legionów Polskich	Zułów – dąb pamięci rotmistrza Witolda Pileckiego
Powiewiórka – zabytkowy kościół parafialny	Powiewiórka – zabytkowa chrzcielnica w kościele	Powiewiórka – wnętrze kościoła pw. św. Kazimierza	Powiewiórka – pamiątkowa tablica w kościele
Pikieliszki	Pikieliszki – Pani Leokadia – gospodyni w dworku, opowiadająca ciekawostki związane z Marszałkiem	Pikieliszki – wystawa książek o Józefie Piłsudskim w Centralnej Bibliotece Samorządu Regonu Wileńskiego	Druskienniki – drewniana cerkiew pw. Ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radości” z XIX w.
Druskienniki – centrum miasta, drewniana zabudowa willowa z przełomu XIX i XX w.	Druskienniki – Park Zdrojowy	Druskienniki – Park Zdrojowy i widok na Niemen	Druskienniki – Park zdrojowy - pomnik pary królewskiej Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny
Wilno – Ostra Brama i cudowny obraz	Wilno – wnętrze kościoła pw. św. Teresy obok kaplicy w Ostrej Bramie		Wilno – Cmentarz na Rossie – widok na groby
Wilno – Cmentarz na Rossie – widok na groby	Nagrobek pierwszej zony Marszałka – Marii Piłsudskiej z Koplewskich primo voto Juszkiewiczowa (1865-1921)	„Anioł Śmierci” – najbardziej znany pomnik na wileńskiej Rossie - nagrobek Izabeli Salmonawiczówny z 1903 r.	Wilno – Cmentarz na Rossie – kwatery poległych żołnierzy
Wilno – Cmentarz na Rossie – widok na główne wejście i grób Matki z Sercem Syna	Wilno – Cmentarz na Rossie – zakończenie Sztafety Niepodległości	Wilno – uczestnicy uroczystości	Wilno - Grób Matki i Serca Syna
Litewska harcerka – uczestniczka Sztafety Niepodległości z pamiątkowym medalem	Wilno – Cmentarz Wojskowy na Antokolu – w dolinie pochowano wielu żołnierzy Wojska Polskiego – obrońców Wilna	Wilno – Cmentarz Wojskowy na Antokolu – kwatera żołnierzy Wojska Polskiego z lat 1919-1920	Wilno – Cmentarz Wojskowy – kwatera poległych w walkach o niepodległość Litwy z 1991 r. z rzeźbą Piety