Spacer tematyczny

Izabela Wyszowska, Tadeusz Jędrysiak

Leżajsk - raz w roku dusza cadyka spełnia prośby wiernych

Dla wielu Żydów pielgrzymka do grobu cadyka w Leżajsku jest podróżą życia. Miasto odwiedza regularnie bardzo liczna grupa Żydów m.in. z Europy, Izraela, Stanów Zjednoczonych i Kanady. Najwięcej przyjeżdża starych chasydów¹, biegle władających językiem polskim. Obecnie w Europie wschodniej nie ma chasydów, ale związki współczesnych chasydów z ziemiami, na których w przeszłości mieszkali ich przodkowie, są bardzo silne. Tam znajdują się bowiem chasydzkie groby, niektóre do dziś odwiedzane, jako miejsca pielgrzymkowe.
Pielgrzymki Żydów do Leżajska organizowane są co roku, w rocznicę śmierci cadyka. Cadyk (po hebrajsku oznacza "sprawiedliwy"), zwykle sprawował urząd rabina, ale to wcale nie było konieczne. Musiał być przede wszystkim człowiekiem obdarzonym charyzmą, która czyniła go pośrednikiem między ludźmi i Bogiem. W swoim dziele Jakub Józef z Połonnego², jeden z pierwszych teoretyków chasydyzmu na temat cadyka pisał: "Cadyk jest ostoją świata, jest ośrodkiem, jego duszą i jego życiem. Reszta ludzi to tylko ciało, które czerpie swe soki żywotne, swe warunki życiowe, właśnie z tej duszy. Cadyk jest pośrednikiem między ludźmi a Bogiem […] Lud musi się tedy powiązać z cadykami, by mieć możność uzyskania odpowiedniej formy […} i zbliżenia się do Wiekuistego. Bo pomyśl sobie: ilekroć jesteś złączony z cadykiem, który zwie się światem, tylekroć jesteś złączony z życiem, to jest z Bogiem". I dalej: "Bogu należy służyć w radości, ale jednocześnie w głębokiej nabożności. Kto osiąga szczyty w religijnej, radosnej adoracji Boga, zbliża się ku najwyższej istocie, staje się cadykiem - "sprawiedliwym" - charyzmatycznym przywódcą predysponowanym do mistycznej jedności z Bogiem".
Pielgrzymki do grobu cadyka wiążą się z wiarą chasydów, że dusza człowieka w rocznicę śmierci zstępuje na miejsce swojego grobu. Podobnie jest w przypadku duszy cadyka. Dlatego chasydzi pielgrzymują do grobów swoich mistrzów, by w dzień rocznicy ich śmierci zostawić na grobie karteczkę z prośbą do Boga. Dusza cadyka może ją zanieść do nieba przed Jego oblicze i stać się pośrednikiem w rozmowie żyjących z Bogiem. W ten dzień modlitwy nad grobem cadyka prośby zostają łatwiej wysłuchane, ponieważ ten "sprawiedliwy mędrzec ma szczególne łaski u Boga". Chasydzi składają przy grobowcu cadyka, tzw. ohelu³ kartki zwane kwitłech⁴z prośbami np.: o zdrowie, pomyślność dla dzieci, wstawiennictwo cadyka w sprawach rodzinnych czy powodzeniu w interesach. Modlitwom towarzyszą tradycyjne tańce i śpiewy psalmów.
Ja wiadomo, pielgrzymka stanowi indywidualną lub grupową wędrówkę do miejsca uświęconego przez określoną tradycję ludową. Pielgrzymowanie do miejsc świętych i cudownych ma szczególnie znaczenie dla wiernych zarówno w judaizmie, islamie, chrześcijaństwie jak i w hinduizmie i buddyzmie. Niezależnie od wyznawanej religii, ludzie udają się do miejsc kultu nie tylko z poczucia wypełnienia obowiązku wobec Boga, ale często także z wewnętrznej potrzeby bliskiego z nim spotkania. Pielgrzymowanie jest manifestacją wiary. Wyznawca podejmujący podróż z powodów religijnych publicznie przyznaje się do danego systemu religijnego (Wyszowska, Jędrysiak 2016, s. 51).
Leżajsk jest miastem w północnej części województwa podkarpackiego, leżącym w dolinie Sanu, na skraju dawnej Puszczy Sandomierskiej. Przedwojenny Leżajsk był miastem wielokulturowym, wielowyznaniowym i wieloetnicznym. Różnice kulturowe i religijne nie doprowadzały do antagonizmów i konfliktów we wzajemnych relacjach. Być może wiązało się to z faktem, że Leżajsk był miejscem kultu religijnego zarówno dla ortodoksyjnych Żydów, jak i dla katolików (w związku z cudownym obrazem Matki Boskiej Leżajskiej, który znajduje się w klasztorze oo. Bernardynów - Malchrowicz-Mośko, Grzesiak 2013, s.36). Leżajsk jest miejscem wyjątkowym, każdego roku z całego świata pielgrzymuje tam ponad 10 tys. Żydów, z czego ponad połowa przybywa tu w rocznicę śmierci cadyka Elimelecha. Jest to najsłynniejszy i najczęściej odwiedzany grób cadyka w Polsce. Najwięcej osób przyjeżdża w rocznicę śmierci Elimelecha, która przypada 21 dnia hebrajskiego miesiąca adar, który zwykle przypada na miesiąc luty-marzec w kalendarzu gregoriańskim. Dzień ten rozpoczyna się o zachodzie słońca i trwa do zachodu słońca następnego dnia. Pobyt pielgrzymów w Leżajsku rozpoczyna się od obmycia w mykwie⁵ (rytualnej łaźni), następnie odbywa się modlitwa na cmentarzu żydowskim (kirkucie⁶) przy grobowcu cadyka. Po zakończeniu modlitwy pielgrzymi spożywają koszerny posiłek także na cmentarzu żydowskim. Elimelech (1717-1786), był jednym z pierwszych i największych propagatorów chasydyzmu w Galicji. Chasydyzm był żydowskim ruchem religijnym o charakterze mistycznym, który powstał a XVIII w. na ziemiach polskich, był on jednym z najważniejszych nurtów, jakie kiedykolwiek powstały w ramach judaizmu. Chasydyzm powstał jako reakcja na upadek obyczajów, zaniedbanie w życiu religijnym, nadużycia finansowe zarządów gmin, stronniczość sądów rabinackich, niesprawiedliwy rozdział podatków. Nie była to więc schizma ani secesja lecz ruch odnowicielski. Chasydzi zakładali własne synagogi, przeważnie przerabiane z domów mieszkalnych, przyjęli tradycyjny strój (czarne długie płaszcze, kapelusze lub futrzane czapki, charakterystyczne fryzury z pejsami).
Przed II wojną światową mieszkało w Leżajsku około 3000 Żydów, czynne były trzy szkołyżydowskie. Dwie synagogi spłonęły we wrześniu 1939 r. w żydowski wieczór noworoczny. Obecnie w Leżajsku mieszka 14 tys. mieszkańców. Zachowany dom cadyka został przebudowany na bank. Tradycja odwiedzania grobu cadyka Elimelecha odżyła ponownie w latach 70. XX w. Dzięki Fundacji Rodziny Nissenbaumów w latach 80. XX w. oczyszczono i ogrodzono teren cmentarza żydowskiego przy okazji remontując ohel cadyka. Został wykupiony dawny dom modlitwy, który zaczął pełnić swoje pierwotne funkcje, stanowiąc zarazem centrum obsługi pielgrzymów żydowskich. Znajduje się w nim sala modlitw, kuchnia, stołówka koszerna, pokoje gościnne dla pielgrzymów i mykwa. Inwestorem jest Fundacja Chasydów Leżajsk-Polska, a pieniądze pochodzą od darczyńców z całego świata. Na etapie planowania jest Muzeum Tradycji Chasydzkiej. Ekspozycja ma opowiadać o Elimelechu, a także o życiu Żydów przed wojną i w latach zagłady w czasie II wojny światowej. Warto dodać, że Leżajsk jest częścią Szlaku Chasydzkiego⁷ na Lubelszczyźnie i Podkarpaciu. Powstanie centrum może przyczynić się do promocji tego miejsca i większej popularności nie tylko wśród Żydów. Już teraz grób cadyka odwiedza bardzo wiele osób niebędących wyznawcami judaizmu.

Ciekawostki związane z chasydami

• charakterystyczny strój chasydów (chałat) jest wzorowany na ubiorze chrześcijańskiej szlachty (kontuszach) z XV w. Polscy szlachcice nosili ubiory we wszystkich kolorach, a chasydzi na pamiątkę zburzenia Jerozolimy z reguły wybierają kolor czarny. Zadaniem noszonego ubioru jest wyróżnienie chasyda spośród pozostałych Żydów oraz wyznawców innych religii;

• mężczyzn wyróżniają czarne kapelusze (które w szabat są zastępowane wspaniałą lisią czapą), długie czarne chałaty, białe koszule noszone bez krawata, brody i krótkie włosy z pejsami. Niektóre grupy przyjęły współczesną wersję tego stroju, ale pozostają przy czarnej barwie ubrań. Obecnie wielu ortodoksów nosi stroje takie same, jak reszta społeczeństwa - zachowując przy tym wszystkie nakazy religijne;

• zgodnie z wymogami religii mężczyźni nie mogą słuchać kobiecego śpiewu, z wyjątkiem kołysanek mamy czy nucenia żony;

• chasyd nie może przebywać w jednym, zamkniętym pomieszczeniu z kobietą, która nie jest jego żoną, siostrą lub matką. W świecie biznesu ten problem rozwiązuje się łatwo. Kiedy ortodoksyjny Żyd musi na osobności omówić interes z kobietą, zostawia otwarte drzwi na korytarz lub klatkę schodową;

• do załatwiania wszelkich spraw z Bogiem są powołani mężczyźni. Podział według płci ma zapobiegać grzesznym myślom podczas modlitwy;

• chasydzkie kobiety modlą się w innym pomieszczeniu, z sali mężczyzn można je zobaczyć przez wąski otwór w ścianie. Religia nie stawia im żadnych nakazów modlitwy, to kwestia wyboru. Robią to, gdy mają ochotę;

• z tych samych powodów kobiecy strój musi zasłaniać szczelnie ciało. Panie mają na sobie długie spódnice i bluzki zakrywające ramiona. Mężatki noszą peruki, gdyż włosy są postrzegane jako coś kuszącego najbardziej.

• młodzi chłopcy i dziewczęta są separowane od siebie i chodzą do osobnych szkół;

• w społecznościach chasydzkich działa do dziś instytucja szadchana czyli swata. Są ludzie którzy pracują jako szadchan, ale wielu z nich, to po prostu członkowie rodziny lub dalsi krewni, którzy przejmują jego funkcję. Osoby, które korzystają z pomocy swata zazwyczaj płacą za jego pomoc, zwłaszcza jeśli propozycja zakończyła się ślubem;

• swat musi doskonale znać oczekiwania samotnych osób w stosunku do przyszłego małżonka, zarówno w kwestii charakteru, jak i zasobności kieszeni;

• w dniu ślubu mąż podpisuje kontrakt, który wręcza żonie. Zobowiązuje się w nim do opieki, zapewnienia wyżywienia i ubrania. Mężczyźni dbają o sprawy materialne, kobiety o dom i dzieci;

• chasydzi wierzą, że każde dziecko jest częścią Boga, a ich powoływanie na świat najważniejszym zadaniem. Z tego powodu rodziny żydowskie są bardzo duże;

• obecnie chasydzi są postrzegani jako konserwatyści żydowscy, kultywujący dawne tradycje i obyczaje.

1. Za twórcę chasydyzmu na terenach dawnej Rzeczypospolitej w XVIII w. uznaje się Izraela ben-Eliezera (1690-1760), zwanego Baal Szem Tow (w skrócie BeSzt), co można przetłumaczyć jako "Pan Dobrego Imienia" lub "Mistrz Świętego Imienia". Jego nauka był próba syntezy tradycjonalizmu żydowskiego z mistycyzmem. Za jego życia instytucka cadyka jeszcze nie była znana. Wykształciła się ona znacznie później wśród jego uczniów. Praktyki ekstatyczne, odgrywające w chasydyzmie istotną rolę, wymagały doskonałości wewnętrznej, niedostępnej dla zwykłych ludzi. Mogli oni zbliżyć się do tego stanu tylko dzięki kontaktowi z cadykiem. Wokół cadyka skupiało się życie religijne, jego dom stawał się miejscem odprawiania niektórych obrzędów.

2. Jakub Józef z Połonnego (zm. 1782?) - jeden z pierwszych teoretyków chasydyzmu. Od 1741 r. był uczniem założyciela chasydyzmu Baal Szem Towa. W swoim nauczaniu podkreślał konieczność transformacji zła w dobro i szczególną rolę jaką w tym odgrywa cadyk. W swoim głównym dziele zebrał homilie swoje i Baal Szem Towa i przedstawił w systematyczny sposób główne zasady chasydyzmu. Sporo miejsca poświęcił krytyce ówczesnych elit rabinackich, co wzbudziło opozycję przeciwko chasydyzmowi (http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Jakub-Jozef-z-Polonnego).

3. Ohel - budynek tradycyjnie stawiany nad miejscami pochówku znanych rabinów i cadyków. W jego wnętrzu pobożni Żydzi modlą się i zostawiają kartki (kwitlech).

4. Kwitłech - na kartkach Żydzi udając się po poradę do cadyka wpisywali imię matki oraz własne, a także prośbę, z którą przybywali. Kwitłech przynoszone są m.in. na groby cadyków, a także pod Ścianę Płaczu w Jerozolimie (obecnie bywają to często prośby przekazywane telegraficznie lub faksem). Ściana Płaczu jest najświętszym miejscem judaizmu. Ortodoksyjni Żydzi przychodzą tu opłakiwać zagładę świątyni. W szczeliny muru dawnej świątyni pielgrzymi wkładają karteczki z prośbami i modlitwami. W Polsce współcześnie kwitłech są składane np. w Bobowej, na starym cmentarzu w Lublinie, w Górze Kalwarii, w Warszawie, Bochni, Łodzi. Czasami przy grobach cadyków zakłada się specjalne szkatuły lub pojemniki służące do składania kwitlech.

5. Mykwa - w judaizmie zbiornik z bieżącą wodą (niekiedy basen) służący do rytualnego oczyszczania i ablucji. Kąpiel w mykwie obowiązuje tych, którzy przechodzą na judaizm (z czego wziął swój początek chrzest). Żydówki-mężatki kapią się w mykwie po menstruacji. Chasydzi kąpią się w mykwie codziennie przed modłami. Przybory kuchenne zakupione u gojów również zanurza się w mykwie przed pierwszym użyciem.

6. Kirkut - kierkow, kierchol, kirchol (od dawnego niem. określenia cmentarza Kirchhof) - określenie cmentarza żydowskiego. Macewy są żydowskimi stelami nagrobnymi, najczęściej ustawianymi w formie pionowej. Górną część macewy wypełnia płaskorzeźba, dolna zaś inskrypcja (epitafium). Na żydowskich grobach (macewach) często widuje się ułożone kamyki. Geneza tego zwyczaju ma kilka znaczeń. Prawdopodobnie obyczaj pochodzi z dawnych czasów, gdy zwłoki grzebano na pustyni. Zabezpieczenie przed dzikimi zwierzętami miejsca pochówku poprzez ułożenie na nim kamieni, było wyrazem szacunku dla zmarłego. Na groby nie przynoszono kwiatów i zniczy, jednak przenikanie kultur zaciera obecnie tą różnicę.

7. Szlak Chasydzki to projekt, którego celem jest stworzenie międzynarodowego szlaku turystycznego, wykorzystującego dziedzictwo kultury i religii żydowskiej. Szlak przebiega przez atrakcyjne tereny południowo-wschodniej Polski, m.in. Roztocze czy Bieszczady, i łączy miejscowości, w których znajdują się zarówno imponujące synagogi, jaki cmentarze żydowskie, na których nierzadko znaleźć można nagrobki pochodzące z XVIII w., XVII w., a nawet XVI w. Wiele z tych cmentarzy jest wciąż odwiedzanych przez chasydów przybywających z całego świata. Głównym punktem "Szlaku Chasydzkiego" będzie Zamość. W renesansowej synagodze w tym mieście powstanie profesjonalne Centrum Informacji Turystycznej i Kulturalnej oraz multimedialne muzeum Żydów (http:// www.fodz.pl - fundacja ochrony dziedzictwa żydowskiego).

Bibliografia:
Malchrowicz-Mośko E., Grzesiak H. (2013), Turystyka religijna a ochrona dziedzictwa kultury żydowskiej na przykładzie Leżajska, "Peregrinius Cracoviensis" nr 24. Potocki A. (2008), Śladami chasydzkich cadyków w Podkarpackiem, Wydawnictwo Carpathia, Rzeszów. Szczerbowska K. (2016), Siostra Aleksandra od chasydów, http://podroze.onet.pl/ciekawe/grob-cadyka-elimelecha (data dostępu: 05.08.2017). Wodziński M. (2009), Świat chasydów, "Życie Duchowe" nr.60, http://mateusz.pl/wam/zd/60-02.htm (data dostępu: 03.08.2017).Wyszowska I., Jędrysiak T. (2016),Pielgrzymowanie w różnych religiach świata - cele i motywy, w: Kultura i turystyka - sacrum i profanum, J. Latosińska, J. Mokras- Grabowska (red.), Wydawnictwo Regionalnej Organizacji Turystycznej Województwa Łódzkiego, Łódź.

Źródło fotografii: Karolina Jędrysiak i Tadeusz Jędrysiak
 

Leżajsk – ohel, biały budynek mieszczący grób cadyka Elimelecha	Leżajsk – ohel z grobem Elimeleha	Leżajsk – wnętrze ohela cadyka Elimelecha
Leżajsk – macewy na cmentarzu żydowskim		Cmentarz żydowski – macewy
Cmentarz żydowski – składane kamienie na grobach	Cmentarz żydowski – chasydzi w czasie modlitwy na cmentarzu	Cmentarz żydowski – macewy
Chasydzi w swoich charakterystycznych ubiorach		Jerozolima – Ściana Płaczu - pozostałość po świątyni
	Jerozolima – składanie karteczek z prośbami w szczeliny muru zburzonej świątyni

Nasi Partnerzy