Magiczny świat puszcz i bobrów
Autor: Beata Raszka i Krzysztof KasprzakŻyjemy dłużej,
ale mniej dokładnie
i krótszymi zdaniami.
Podróżujemy szybciej, częściej, dalej,
choć zamiast wspomnień przywozimy slajdy.
Wisława Szymborska
Tytuł: Moje życie z Simoną Kossak
Autor: Lech Wilczek
Wydawca: Wydawnictwo Marginesy, Warszawa
Rok wydania: 2023
Liczba stron: 335
ISBN: 978-83-67859-47-9
Książka o Simonie Gabrieli Kossak (1943-2007), profesorce nauk leśnych, szeroko znanej z bezkompromisowych poglądów i działań na rzecz ochrony przyrody, zwłaszcza Puszczy Białowieskiej, to nie tylko krótka historia odrzucenia młodej dziewczyny przez własną rodzinę. To przede wszystkim obraz życia fascynującej kobiety, dla której dzika przyroda stała się Jej najbliższym światem. Jej biografia wiele osób fascynuje, ale i poraża. Pozostawiła po sobie liczne publikacje, także własne fotografie i filmy, na których zarejestrowała życie zwierząt. Pochodziła ze znanej krakowskiej artystycznej rodziny. Była córką Jerzego Kossaka (1886-1955), malarza przedstawiciela realizmu, siostrą Glorii Kossak (1941-1991), malarki i poetki, wnuczką Wojciecha Kossaka (1856-1942) i prawnuczką Juliusza Kossaka (1824-1899), malarzy reprezentujących malarstwo historyczne i batalistyczne, bratanicą Magdaleny Samozwaniec (1894-1972), pisarki satyrycznej oraz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (1891-1945), poetki i dramatopisarki. Obciążona była nazwiskiem, które zobowiązywało. Od swoich potomków rodzina Kossaków wręcz wymagała, że będą artystami i to wybitnymi, głównie malarzami lub literatami. Takim oczekiwaniami obdarzona była również Simona Kossak, zanim jeszcze się urodziła. Stała się jednak ogromnym rozczarowaniem, bowiem nie była oczekiwanym synem, nie miała talentu artystycznego i do tego nie odziedziczyła urody po matce. W rodzinnym domu, w którym całe lata czuła się obco, traktowana była jak służąca własnych rodziców i siostry. Niechciana, nielubiana, odrzucana, poniżana na każdym kroku, uznana za kompletnie niezdolną. Chociaż skończyła studia na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego to w Krakowie nie była wolna. Wyjechała w poszukiwaniu nowego miejsca do życia do Białowieży. Rozpoczęła pracę w placówce PAN i zamieszkała Puszczy Białowieskiej w starej leśniczówce Dziedzinka koło Hajnówki. I wtedy przestała się czuć gorszą. To w Puszczy znalazła emocje, zaskoczenie, odkrycie i własną drogę na której znajdowała interesujące postacie ludzi, zwierząt, roślin i sytuacje. Także współlokatora, a później wieloletniego partnera Lecha Wilczka (1930-2018), związanego z Białowieżą artystę plastyka, fotografika i pisarza, autora książek i albumów fotograficznych o tematyce przyrodniczej.
Wspomnienia Lecha Wilczka, bogato ilustrowane różnymi amatorskimi i artystycznymi fotografiami, są książką z jednej strony biograficzną, literacką, a z drugiej w jakimś zakresie także popularyzatorską. Przedstawia ona trwały i znaczący zapis w środowisku ich życia, podgląda mieszkańców Dziedzinki i ich wzajemne relacje w kontekście przyrodniczym i społecznym. To dzięki jego fotografiom mamy wyobrażenie życia i pracy Simony Kossak. Poprzez kontakty ze zwierzętami jakby swoistej misji uczłowieczenia człowieka. Książka ta różni się jednak od typowych opracowań biograficznych. Są to bowiem wspomnienia osoby, która przez ponad 35 lat poznała Simonę Kossak jak nikt inny. Może nawet lepiej niż ona sama siebie. I właśnie to zachęca nas do odwiedzania miejsc związanych z życiem i pracą bohaterki książki. Nie tylko zobaczenia, ale zwłaszcza zrozumienia możliwości innego podejścia do Istot Nieludzkich, które zajmowały tak ważne miejsce w Jej życiu i może chociaż przez chwilę doznania podobnych wzruszeń jak Simona i Lech. Poprzez swoją działalność naukową i artystyczną oboje stali się aktywnymi propagatorami unikatowych walorów przyrodniczych Puszczy Białowieskiej.
Różne opisy w książce to nie tylko informacje biograficzne, czy krajoznawcze, ale pokazanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego naturalnego lasu europejskich nizin. Pobyt w Puszczy to swoista podróż do przeszłości., pokazująca jak wyglądały lasy zanim zmieniła je działalność człowieka. Puszcza Białowieska stanowi pozostałość dawnych kompleksów leśnych, które w przeszłości przeważały na nizinach środkowopolskich i północnopodlaskich. Przez ostatnie 300 lat uległa ona zmniejszeniu o około 45%. To jeden z ostatnich większych fragmentów naturalnego lasu nizin europejskich o charakterze najbardziej zbliżonym do lasu pierwotnego. Powstałego i utrzymującego się w wyniku naturalnych procesów i zaburzonym działalnością ludzką w niewielkim stopniu w porównaniu z innymi lasami Europy. Puszcza Białowieska stanowi wyjątkowy przykład procesów ekologicznych i biologicznych istotnych w ewolucji i rozwoju ekosystemów oraz zespołów zwierzęcych i roślinnych. Obejmuje siedliska naturalne najbardziej reprezentatywne i najważniejsze dla ochrony in situ różnorodności biologicznej, włączając te, w których występują zagrożone gatunki o wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki lub ochrony przyrody. Puszcza Białowieska to jedyny w Polsce obiekt przyrodniczy wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Obowiązkiem Polski jako strony Konwencji UNESCO z 1972 r. dotyczącej Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, jest jej ochrona przed zniszczeniem i zachowanie w niezmienionej postaci dla przyszłych pokoleń. Ponieważ w Europie nie ma już lasów pierwotnych, dlatego utrata Puszczy byłaby czymś już zupełnie nieodwracalnym. Jednak od 100 lat ten unikatowy ekosystem jest nadmiernie eksploatowany, a gospodarka leśna prowadzi do zaniku drzewostanów naturalnych na znacznej części Puszczy Białowieskiej i przekształcania ich w uproszczone lasy służące produkcji drewna. Przez wiele lat wycinka w Puszczy, prowadzona pod pretekstem walki z kornikiem drukarzem, miała miejsce mimo sprzeciwu środowisk naukowych, organizacji pozarządowych i opinii publicznej, przy ignorowaniu wezwań do jej zaprzestania ze strony Komisji Europejskiej, UNESCO i Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Wskazywały one, że wycinka była niezgodna z prawem unijnym i planem zarządzania obiektem światowego dziedzictwa. Wartość Puszczy Białówieskiej jako unikatowego lasu naturalnego i obszaru światowego dziedzictwa jest wielokrotnie wyższa niż wartość pozyskiwanego tu drewna, a jej ochrona gwarantuje rozwój turystyki i wzrost dochodów miejscowej społeczności.
Będąc w Puszczy Białowieskiej mamy jednak nie tylko oglądać lecz także krytycznie myśleć, analizować uzyskane informacje, szukać etycznych zachowań. Puszcza to nie iluzja autentyczności, czy folklorystyczne odtworzenie miejsc w lesie, ale realny ekosystem Istot Ludzkich i Nieludzkich. Książka pokazuje jak nie być w środowisku intruzem, jak podróżować świadomie i odpowiedzialnie. Świadomy wyjazd do Puszczy może być nową drogą dla naszych doznań, myśli, czy koncepcji na przyszłość.
Książkę warto przeczytać przed zobaczeniem nowego fabularnego filmu biograficznego „Simona Kossak” (reżyseria scenariusz: Adam Panek; w postać Simony wcieliła się Sandra Drzymalska a Lecha Wilczka Jakub Gierształ). Film nominowany został do udziału w konkursie głównym 49 Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni (23-28.09.2024 r.); w kinach prezentowany będzie od 22 listopada 2024 roku. Warto poznać także biografię Simony Kossak [Kamińska 2015], film dokumentalny „Simona” (reżyseria i scenariusz: Natalia Koryncka-Guz), książkę dla dzieci z ilustracjami Marcina Bruchnalskiego [Ludwig-Słomczyńska 2021], a także liczne artykuły prasowe, audycje radiowe i wywiady.
W 2021 roku wybudowana w 1935 roku leśniczówka Dziedzinka razem z pochodzącymi z tego samego okresu stodołą i spichlerzem (tzw. osada Dziedzinka) została wpisana do rejestru zabytków. Leśniczówka charakteryzuje się oryginalną, zwartą, proporcjonalną i prostą bryłą, której wyrazistym akcentem jest wydatny dach naczółkowy. Stodoła ze spichlerzem, pomimo że jest obiektem typowo gospodarczym, to swoim wyrazem nawiązuje do architektury leśniczówki. Obiekty przetrwały do dziś w niezmienionej formie, co świadczy o zachowanym walorze autentyczności. Oba budynki są nośnikiem wartości naukowych i historycznych i stanowią źródło badań nad drewnianą architekturą związaną z terenami Puszczy Białowieskiej. Zlokalizowane na płaskim terenie, otoczone lasem i wykonana z naturalnego tradycyjnego budulca bardzo dobrze wpisują się w krajobraz Puszczy [Wieczeryńska 2021].
Tytuł: Puszcza domowa. Co kryje Kampinos
Autor: Adam Robiński
Wydawca: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec
Rok wydania: 2024
Liczba stron: 254
ISBN: 978-83-8191-904-3
Do poznania dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego określonego miejsca bardzo zachęcają reportaże, będące twórczością z pogranicza publicystyki i literatury faktu. Przedstawiając rzeczywiste zdarzenia i towarzyszące im okoliczności są one zarówno obiektywne, jak i subiektywne, dokumentując rzeczywistość i historię zawierają także oceny ich autora. Takim ujęciem są reportaże o Puszczy Kampinoskiej Adama Robińskiego, dziennikarza, piszącego o przyrodzie, ale i o tym co się dzieje na styku przyrody, sztuki i historii.
Kompleks leśny zwany Puszczą Kampinoską zajmuje fragment pradoliny Wisły na Nizinie Mazowieckiej ograniczony Wisłą, Bzurą oraz skarpą tarasu Równiny Łowicko-Błońskiej. Właściwy kompleks leśny położony jest na tarasie wydmowym, na którym występują naprzemiennie ułożone pasma wydm, bagien i torfowisk, zajmujące teren dawnych nurtów pra-Wisły. Zostały one odcięte w bezodpływowe jeziora, które z biegiem lat zarosły. Ten unikalny w skali Europy kompleks wydm śródlądowych, pomiędzy którymi znajdują się obszary bagienne od 1959 roku chroniony jest jako Kampinoski Park Narodowy
Reportaże wydane zostały w wydawniczej serii SULIMA, w której ukazują się pozycje historyczne i antropologiczne, proza podróżnicza, reportaże i eseje, szeroko pojęta literatura faktu. W reklamie tej niezwykle interesującej serii literackiej wydawca podkreśla, że autorzy tych książek przekraczają granice geograficzne, kulturowe i mentalne, prowadzą literackie śledztwa, odkrywające przed czytelnikiem nieznane strony fenomenu zwanego Europą. Całość poświęcona jest pamięci Jadwigi Kobendziny (Kobendzy) (1895-1989), geografki, geomorfolożki, badaczki Puszczy Kampinoskiej, autorki prac dotyczących genezy wydm i ochrony przyrody, m.in. popularnonaukowej monografii o Puszczy Kampinoskiej (1996 r., Wiedza Powszechna, seria: „Przyroda Polska” nr 12). Przedstawiona jest także działalność naukowa Romana Kobendzy (1886-1955), botanika, dendrologa, profesora Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, jednego z inicjatorów powołania Kampinoskiego Parku Narodowego. Już w 1937 roku doprowadził On do utworzenia na terenie Puszczy Kampinoskiej pierwszego rezerwatu Sieraków (obecnie obszar ochrony ścisłej Sieraków im. Romana Kobendzy). Ze względu na występowanie różnorodnych środowisk bagiennych przeplatanych parabolicznymi wydmami śródlądowymi obszar ten uznawany jest za najbardziej wartościową przyrodniczo część Puszczy. W książce znajdziemy informacje o różnych archiwalnych dokumentach i zachowanym zielniku Profesora, a także przypomnienie jego całkowicie nietrafionego pomysłu jakim był zamiar przekształcenie części bagien w zalew przeznaczony do uprawiania sportów wodnych razem z hotelem lub schroniskiem. Najlepiej miały się do tego nadawać kotliny południowego pasa bagiennego np. między Grabiną a Kampinosem na południu, a Koszówką, Nartem i Zamczyskiem na północy (obecnie to część obszaru ochrony ścisłej).
Chociaż zebrane w jedną całość reportaże są niepełne i nie oddają w całości istoty Puszczy Kampinoskiej, ale są interesujące i wciągające na tyle, że chce się zobaczyć opisywane miejsca. Puszcza do dzisiaj kryje różne tajemnice związane z okresem II wojny światowej, m.in. pozostałości dawnej infrastruktury wojskowej. Była m.in. miejscem walk Grupy „Kampinos”, zgrupowania partyzanckiego Armii Krajowej, walczącej na tym terenie w 1944 roku w okresie powstania warszawskiego. W sierpniu i wrześniu tego roku oddziały Grupy „Kampinos” wiązały znaczne siły niemieckie, odciążając tym samym powstańczą Warszawę. Jej oddziały stoczyły 47 bitew i potyczek oraz przejściowo wyzwoliły spod niemieckiej okupacji centralną i wschodnią część Puszczy, zamieszkaną wówczas przez kilka tysięcy osób.
Reportaże przedstawiają także różne informacje archeologiczne związane z Puszczą Kampinoską (dawny gród, pochówki, wytop żelaza), opisują opuszczone wsie oraz przytaczają interesujące wspomnienia ludzi żyjących i pracujących w Puszczy, w tym pracowników parku narodowego prowadzących zabiegi związane z zachowaniem wydm oraz ochroną i odnową lasu.
Tytuł: Pałace na wodzie. Tropem polskich bobrów
Autor: Adam Robiński
Wydawca: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec
Rok wydania: 2022
Liczba stron: 194
ISBN: 978-83-8191-446-8
Podobną książką jest wcześniejszy zbiór reportaży Adama Robińskiego o restytucji bobrów, ich wędrówkach oraz o ludziach, których praca związana była z ochroną tego gatunku. W średniowieczu bóbr europejski (Castor fiber) był gatunkiem bardzo rozpowszechnionym na ziemiach polskich. Od XIII wieku jego liczebność zaczęła wyraźnie się zmniejszać. W XIX wieku znane były już tylko wyspowe stanowiska w północno-wschodniej części kraju. Od początku lat 60. XX wieku w wyniku prowadzonej reintrodukcji liczebność bobrów zaczęła się wyraźnie zwiększać. Od około dziesięciu lat jednak wyraźnie się zmniejsza, a główną przyczyną jest ich zabijanie.
Prezentowane reportaże poświęcone są pamięci zmarłego w 2020 roku Arkadiusza Szarańca, teatrologa, absolwenta Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie, dziennikarza prasowego, radiowego i telewizyjnego, podróżnika działającego na rzecz edukacji przyrodniczej oraz dokumentowania dziejów i tradycji „małych ojczyzn”. Potrafiącego łączyć – jak pisano we wspomnieniach o Nim – wiedzę o przyrodzie, przeobrażeniach krajobrazów, środowiska przyrodniczego i ludzkich społeczności z historią i literaturą.
Tytuł książki, chociaż atrakcyjny pod względem reportażowym, to jednak nie jest zbyt poprawny. Pałac to reprezentacyjna budowla mieszkaniowa pozbawiona cech obronnych. Bobry natomiast budują z gałęzi i mułu żeremie, będące konstrukcją ochronno-lęgową, a więc zamkiem. „Zamki na wodzie” i do tego bardzo często połączone z tamami, systemem korytarzy oraz pod- i nadwodnych przejść znacznie lepiej oddają istotę bobrowych budowli. W reportażach interesujące, a w wielu przypadkach mało znane miejsca, warte odwiedzenia, poznajemy poprzez żyjące tam bobry. Czytamy o ich środowisku życia i historii występowania, a także ludziach których działalność związana była z ich ochroną w Gdańsku (Potok Oliwski), na Warmii (Pasłęka), Mazurach (Blankowa Struga), Suwalszczyźnie (Marycha), Mazowsze (Mała), w Bieszczadach (dopływ Mszanki) i Wielkopolsce (m.in. Warta w Poznaniu). Uczestniczymy niejako w swoistym teatrze Przyrody, w którym spektakl trwa nieprzerwanie od lat. Szkoda, ze brak jest informacji o bobrach w Puszczy Zielonka, jak zwyczajowo nazywany jest kompleks lasów położony na północ od Poznania, związany z korytarzem ekologicznym doliny rzeki Warty [Bereszyński, Prange, Kasprzak 2011]. Znajdujemy natomiast wzmiankę o dawnej terenowej stacji w Stobnicy należącej przez wiele lat do Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, obecnie już nie istniejącej. To tutaj w 1973 roku zaczęła się historia odtworzenia populacji bobrów w Wielkopolsce. Stacja została zlikwidowane przez władze tej uczelni nie zainteresowane (!) badaniami związanymi z ochroną i restytucją gatunków zwierząt oraz prowadzeniem w Puszczy Noteckiej edukacji ekologicznej. W zamian mamy natomiast w Stobnicy „średniowieczny zamek” wybudowany przez prywatnego inwestora oferujący za sowitą opłatą prymitywną rozrywkę dla mas.
Bibliografia
Bereszyński A., Prange K., Kasprzak, 2011, Bóbr europejski (Castor fiber Linnaeus, 1758) w Puszczy Zielonka, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, nr PZITS 881/2010
Kamińska A., 2015, Opowieść o niezwyczajnym życiu Simony Kossak, Wydawnictwo Literackie, Kraków
Ludwig-Słomczyńska A., 2021, Simona Kossak. Mieszkanka dzikiej puszczy, Wydawnictwo Czarna Owca (seria „Oni zmienili świat”), Warszawa
Wieczeryńska S., 2021, Leśniczówka Dziedzinka wpisana do rejestru zabytków, Nauka w Polsce 20.05.2021, [online:]
https://naukawpolsace.pl/aktualnośźci/news%2C87848%2Cpodlaskie-lesniczowka.dziedzinka-wpisana-do-rejestru-zabytkow.html, dostęp: 29.09.2024