Zielona Góra i powiat zielonogórski jako obszar recepcji turystyki kulturowej
Autor: Armin Mikos von RohrscheidtJak wynika z przeprowadzonej analizy potencjału turystyczno-kulturowego mikroregionu, zlokalizowane tu zasoby antropogeniczne oraz zagospodarowane już walory mogą stanowić podstawę dla licznych form turystyki kulturowej. Większa koncentracja niektórych typów zasobów i funkcjonowanie szeregu obiektów, jak również systemów eksploatacji w formie szlaków i lokalnych tras turystycznych wskazują na duże szanse rozwinięcia oferty turystyki kulinarnej (w tym zwłaszcza enoturystyki), turystyki eventowej, kulturowej turystyki militarnej, turystyki tematycznej (w tym szczególnie biograficznej, ewentualnie literackiej) oraz miejskiej. Zauważalne i warte wykorzystania w strategii turystycznej i spójnej ofercie miasta oraz powiatu są również walory odpowiadające zainteresowaniom uczestników turystyki muzealnej, religijnej i kulturowo-przyrodniczej, aktualnie zagospodarowane i zorganizowane marketingowo w większym lub mniejszym stopniu. Poniżej przedstawiono bardziej szczegółowo odnoszące się do nich grupy walorów oraz ewentualne rekomendacje dotyczące możliwych sposobów ich wykorzystania.
Podstawą dla uprawiania turystyki kulinarnej są zarówno obiekty (w większej części skoncentrowane w samej Zielonej Górze, przebiegające przez miasto i powiat linearne systemy eksploatacji turystycznej oraz cykliczne wydarzenia, w tym jedno o dużej randze. Lubuski Szlak Wina i Miodu (system realny) swój główny lokalny komponent oferty (stację) ma właśnie w Zielonej Górze: poza oryginalną zagrodą winiarską w Parku Etnograficznym w Ochli tworzy go kilka innych obiektów, jak historyczne domy winiarskie, uzupełnione tematyczną wystawą (tzw. Dział Winiarski) w Muzeum Ziemi Lubuskiej. Walory i doświadczenia winiarskie Zielonej Góry organizuje miejska trasa tematyczna o nazwie Zielonogórski Szlak Winiarski. Stała ofertę podtrzymuje kilka specjalistycznych sklepów sprzedających miejscowe wina, stała propozycja kulinarna winiarni. Z kolei trwające ponad tydzień zielonogórskie Winobranie (mające status miejskiego święta, a jednocześnie unikatowej w skali kraju cyklicznej imprezy enoturystycznej) jest jednocześnie najważniejszym wydarzeniem kulturalnym i turystycznym roku w całym mikroregionie, i podczas każdej kolejnej edycji przyciąga tysiące turystów zainteresowanych enoturystyką czy ogólnie kulinarnym wymiarem dziedzictwa.
Kulturowa turystyka militarna swój naturalny punkt koncentracji zorganizowanych doświadczeń posiada w Lubuskim Muzeum Wojskowym w Drzonowie. Ekspozycja tej placówki (podzielona na część plenerowa i wewnątrz pawilonu muzealnego) jest bogata i zainteresuje zwłaszcza osoby zainteresowane sprzętem wojskowym z okresu II wojny światowej. Jednak jej słabością jest bardzo skromny wymiar interpretacji eksponatów (ograniczonej do prostych opisów, bez wykorzystania sfery kontekstowej) oraz kompletne zaniedbanie multimediów. Jeśli muzeum miałoby przyciągnąć młodsze kohorty turystów, niezbędna byłaby inwestycja właśnie w te obszary komunikacji świadectw dziedzictwa, jak również wprowadzenie kreatywnych form narracji wykorzystującej historyczny kontekst tworzenia, wykorzystywania i skuteczności uzbrojenia (najlepiej w konkretnych operacjach wojskowych). Kolejna dwa wartościowe komponenty oferty dla uczestników turystyki militarnej to Skanseny Fortyfikacyjne eksploatujące zachowane niemieckie schrony bojowe Linii Środkowej Odry (Oderstellung) okresu przed i podczas II wojny światowej. Są one elementami największej linii obronnej Niemiec na wschodniej granicy, budowanej w latach 20. i 30. XX wieku i rozciągającej się od rogatek Wrocławia do Krosna Odrzańskiego, które razem z Oder-Warthe-Bogen (Międzyrzecki Rejon Umocniony) oraz Wałem Pomorskim (Pommernstellung) stanowiły główną linię obrony kraju przez potencjalnym atakiem wojsk polskich. Pierwszy ze skansenów – w Czerwieńsku – tworzą schrony bojowe broniące promowej przeprawy na Odrze, umiejętnie wkomponowane w wały przeciwpowodziowe, z których aż siedem jest dostępnych do zwiedzania wewnątrz, wraz z zebraną kolekcją militariów. Drugi skansen, zlokalizowany na linii Cigacice – Pomorsko – Brody, obok samych budowli obronnych, również ciągnących się wzdłuż nadrzecznego wału prezentuje zróżnicowaną wystawę uzbrojenia z okresu uzbrojenia z okresu ostatniej wojny i czasów późniejszych. Atutami obu placówek są pasjonaci, pełniący jako wolontariusze funkcje opiekunów miejsc i zbiorów, którzy, posiadając imponującą wiedzę dzielą się nią na miejscu, prezentując sposoby wykorzystania fortyfikacji i ich historyczną (potencjalna) skuteczność. Obydwa skanseny wykazują zauważalną aktywność promocyjna, organizują także mikroeventy w postaci zorganizowanych zwiedzań w określone dni roku.
Ciekawym doświadczeniem innego (produkcyjnego) wymiaru dziedzictwa militarnego, dobrze obrazującego jego znaczenie i rozmach inwestycyjny może być zwiedzanie pozostałości wielkiej fabryki dynamitu w Krzystkowicach (obecnie część Nowogrodu Bobrzańskiego). Po zakładzie należącym pierwotnie do firmy słynnego Alfreda Nobla i podczas ostatniej wojny zaopatrującej wojska niemieckie pozostały m.in. relikty hali nitracyjnej i zbiorników alkoholu metylowego.
Z kolei miejsce historycznego starcia pod Sulechowem podczas XVIII-wiecznej wojny prusko-rosyjskiej, jak również zachowane fragmenty murów miejskich w Zielonej Górze i Sulechowie mogą (pod warunkiem zastosowania integralnej historycznej narracji) współtworzyć spójną opowieść o militarnym aspekcie dziejów południowej części Ziemi Lubuskiej, której przypadła rola permanentnego pogranicza.
Turystyka eventowa w mikroregionie zielonogórskim buduje swoją ofertę głównie w samym mieście wojewódzkim. Jej najlepiej rozpoznawalny atraktor stanowi ośmiodniowe Winobranie, organizowane w celowej współpracy licznych podmiotów z sektora kultury i turystyki, konsekwentnie wspieranej przez władze miasta. Unikatowość tej cyklicznej imprezy tworzy jej dodatkowy atut i przekłada się na rzeczywiste przyciąganie turystów z innych regionów oraz zza zachodniej granicy państwa, co potwierdziło badanie rozproszonych ofert. Zielona Góra jest także miejscem odbywania się czterech innych cyklicznych imprez związanych z dziedzictwem winiarskim, które jednak albo towarzyszą Winobraniu, wzbogacając jego ofertę (jak Winobraniowe Spotkania Teatralne), albo mają raczej regionalny zasięg (jak Lubuski Festiwal Otwartych Piwnic i Winnic oraz pozostałe). Innymi imprezami o profilu kulturalnym dłuższymi niż jeden dzień są: Międzynarodowy Festiwal Folkloru Oblicza Tradycji, wędrowny Festiwal Sztuki Ulicznej Busker Tour (w Zielonej Górze dwudniowy) oraz Corno Brass Mucic Festival (którego program ma pięcio- lub sześciodniową strukturę). Ze względu na rzadkość eksploatowanej tematyki w zachodniej Polsce (powodowaną słabszymi tradycjami tego gatunku muzycznego) pewien potencjał przyciągania turystów ma także Jazz Crossing Festival w Zielonej Górze, jednak rozproszenie jego programu na dni z dużymi odstępami czasowymi uniemożliwia jego wykorzystanie jako kluczowego doświadczenia tematycznego produktu turystycznego turystyki eventowej. Poza Zielona Górą tylko Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie posiada rozpoznawalny poza regionem event tematyczny (jest nim piknik militarny), jednak jego oddziaływanie z wymiarze przyciągania turystów (a nie tylko odwiedzających) ogranicza jednodniowa struktura programu, nie wymagająca od uczestników korzystania z usług recepcji. Pozostałe cykliczne imprezy o profilu kulturowym w mikroregionie mają głównie charakter miejskich i gminnych festynów, bez ambicji (i działań) ukierunkowanych na realne przyciągnięcie turystów jako uczestników. Słabością całej oferty eventowej z punktu widzenia turystyki jest zupełny (poza Winobraniem, lecz tu są to pakiety jednoźródłowe, głównie hotelowe) brak pakietów okazjonalnych (eventowych) zapewniających uczestnikom wydarzeń usługi recepcji dopasowane do ich potrzeb tak czasowo jak i przestrzennie (w pobliżu miejsca realizacji programu). Przy zauważalnej różnorodności oferty eventowej w mieście gestorzy zielonogórskiej oferty noclegowej i gastronomicznej mogliby podjąć starania o stworzenie szeregu pakietów obsługujących w ten sposób kolejne edycje eventów tematycznych, które bez większych zabiegów można dostosowywać do innych imprez, wymieniając tylko czas i rdzeń produktu (którym jest każdorazowo zapewnienie wstępu na (biletowaną) imprezę lub informacja o jej programie w poszczególnych lokalizacjach miasta. Z kolei objęte informacją i promocją w wykonaniu sprawnego podmiotu, jakim jest miejska informacja turystyczna, pakiety takie stanowiłyby wiarygodną ofertę pełnowartościowego wyjazdu eventowego i zapewne zwiększyłyby frekwencję turystów preferujących tę formę kulturowy motywowanych wyjazdów.
Turystyka tematyczna buduje swój potencjał w mikroregionie głównie na ofercie zorganizowanych szlaków kulturowych i tras lokalnych. Systemy te (jak wspomniano wyżej), są jednak ograniczone swoim niewielkim zasięgiem lub mają status wirtualny, co aktualnie znacznie uszczupla ich siłę przyciągania turystów. Za słabo wykorzystane, choć posiadające zauważalny potencjał przynajmniej w skali regionu, należy uznać także zidentyfikowane zasoby turystyki biograficznej i literackiej. W tym pierwszym przypadku tworzą je zasoby związane z biografiami m.in. Olgi Tokarczuk, Maryli Rodowicz (domy rodzinne) oraz Mariana Szpakowskiego i Ireneusza Jagodzińskiego (miejsca pochówku). W drugim – literackim – odniesieniu należy wymienić znów zasoby związane z osobą Olgi Tokarczuk (bodaj najsilniejszy potencjalnie ze względu la liczne grono wielbicieli jej twórczości), Zofii Mąkosy (również ze względu na miejsce akcji znanego utworu) oraz Krzysztofa Fedorowicza (ze względu na fizyczną obecność pisarza). Dla wykorzystania tego potencjału niezbędne byłoby podjęcie profesjonalnych zabiegów marketingowych, co zakłada współdziałanie gospodarzy obiektów i władz samorządowych w kreacji doświadczeń oraz pracowników wyspecjalizowanych komórek (promocji i informacji turystycznej) w ich włączeniu do informacyjnego obiegu krajowej turystyki. Zidentyfikowany potencjał dla stworzenia oferty turystyki tematycznej posiadają ponadto historyczne rezydencje o znaczących walorach architektonicznych (pałace i dwory), zlokalizowane poza Zieloną Górą, m.in. w Kargowej, Zaborze, Bojadłach, Bogaczowie, Pomorsku, Klenicy. Jednak w wypadku części z nich, niebędących siedzibami muzeów lub lokalnych ośrodków kultury głównym warunkiem do jego wykorzystania jest doprowadzenie najpierw do stanu umożliwiającego zwiedzanie (m.in. Zatoń, Kargowa), a potem zapewnienie im dostępności z przynajmniej jednym stacjonarnym doświadczeniem, np. narracją na temat historii lub znaczenia obiektu albo ciekawych biografii związanych z nim właścicieli (Zatoń, Bojadła), mieszkańców (Klenica) lub architektów (Zatoń).
Turystyka muzealna posiada w mieście wojewódzkim potencjał znaczący, a w powiecie zauważalny. Tworzą go zarówno liczba obiektów posiadających stały, profesjonalny personel, jak i poziom organizacji doświadczeń, w tym zwiedzania i stacjonarnych programów edukacyjnych. Głównymi obiektami mogącymi przyciągać turystów zainteresowanych tą formą turystyki lub traktujących wizytę w muzeum jako sposób na usystematyzowanie wiedzy albo ciekawe spędzenie czasu są: Muzeum Ziemi Lubuskiej, Muzeum Etnograficzne w Ochli, Muzeum Archeologiczne w Świdnicy oraz Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie. Jednak turystów preferujących usystematyzowane doświadczenia stacjonarne mogą zainteresować i przyciągnąć także kolekcje i doświadczenia zielonogórskiej Palmiarni (w stałej ofercie) oraz Lubuskiego Centrum Winiarstwa w Zaborze (po zgłoszeniu zapotrzebowania).
Pozostałe kolekcje i wystawy w mikroregionie funkcjonują albo nie spełniają formalnych warunków placówek realizujących badanie i opracowywanie zbiorów, albo (i) nie zapewniają dostępności zbiorów i zorganizowanych doświadczeń w regularnym czasie. Są to: Skansen Maszyn i Urządzeń Rolniczych i Izba Pamięci w Podmokłach Małych gm. Babimost, Izba Regionalna w Sulechowie, Muzeum Ilustracji Książkowej w Zielonej Górze, Muzeum PRL w Zatoniu oraz Muzeum Polskiej Wełny w Zielonej Górze. Atrakcyjność części z nich z punktu widzenia turysty muzealnego, poszukującego autentyków zmniejsza także brak merytorycznego opracowania zbiorów dostępnego na miejscu. Wzmocnienie personelu i zagwarantowanie stałej dostępności tych placówek (niekoniecznie przez kosztowne wprowadzenie etatowych pracowników, lecz choćby przez efektywne systemy zgłoszenia zainteresowania na miejscu, powodującego otwarcie) oraz zapewnienie aktualnych materiałów wychodzących poza prostą informację (np. o profilu narracyjnym) mogłoby przełożyć się na znaczące podniesienie potencjału mikroregionu w zakresie turystyki muzealnej.
Potencjał turystyki religijnej mikroregionu zielonogórskiego należy sklasyfikować jako średni. Jego głównym atutem jest kościół pw. Nawiedzenia NMP w Klępsku, (gmina Sulechów), który jednocześnie należy uznać nie tylko za najważniejszy obiekt (posiadający status Pomnika Historii) ale i bezsprzeczny główny atraktor (wirtualnego) Szlaku Kościołów Drewnianych Regionu Kozła. Świątynię wzniesiono w II połowie XIV wieku, co czyni ją jednym z kilku najstarszych zachowanych drewnianych kościołów w Polsce. Pierwotnie katolicki (z tego okresu pochodzi jego gotycki ołtarz), po Reformacji przez kilka stuleci służył ewangelikom, i wówczas wzbogacił się o bogatą (117 malowideł) dekorację malarską i snycerską, zachowaną do dziś w stanie niemal nienaruszonym oraz drewniane wyposażenie. Swoistym unikatem ze względu na aktualną przynależność kościoła (po 1945 roku znów katolickiego) jest figura przedstawiająca Marcina Lutra. Wysoka rozpoznawalność świątyni tworzy szanse na uczynienie z niej przynajmniej stacji na drodze przejeżdżających grup turystów zainteresowanych dziejami religii oraz sztuki sakralnej, z kolei zwiedzenie jej przez turystów zainteresowanych regionem mogłoby też stanowić zachętę do eksploatacji pozostałych świątyń na szlaku kościołów drewnianych: w Chlastawie i Kosieczynie. Jednak warunkiem do tego jest najpierw rozwiązanie kwestii dostępności obiektu bez uciążliwego zgłaszania oraz podjęcie aktywnego marketingu całego szlaku (z wykorzystaniem wzajemnej promocji obiektów). Pozostałymi obiektami potencjalnie interesującymi turystów religijnych są zielonogórska konkatedra Świętej Jadwigi Śląskiej (głównie jednak diecezjan przybywających tu na uroczystości religijne i inne adresowane do nich wydarzenia) oraz kościół Matki Bożej Częstochowskiej (ze względu na szachulcowa strukturę i dobrze rozpoznawalne typowe cechy świątyni ewangelickiej). W obu przypadkach atutem jest gwarantowana dostępność tych świątyń. W mikroregionie brak sanktuariów o ponadlokalnej randze, mogących przyciągać pielgrzymów), natomiast pozostałe świątynie o historycznej metryce albo prezentują typowe (więc nie wyróżniające się) walory (jak kościół pw. Podwyższenia Krzyża Św. w Sulechowie) albo (oraz) posiadają ograniczoną dostępność dla zwiedzania (jak kościół św. Wawrzyńca w Babimoście).
Turystyka miejska. Jej potencjał buduje szczególnie sama Zielona Góra, Miasto posiada nie tylko średniowieczną (śląską) metrykę i zespół historycznych zasobów, w tym dobrze zachowany blok śródrynkowy z ratuszem i dawną farą (dziś konkatedrą). Zorganizowane kolekcje i ekspozycje nawiązują do rozmaitych procesów historycznych i wątków lokalnego dziedzictwa (w tym wymiarze najważniejsze jest Muzeum Ziemi Lubuskiej, po części także Muzeum Archeologiczne, a w wyodrębnionych wątkach inne kolekcje, np. tzw. Muzeum Polskiej Wełny w odniesieniu industrialnym. Przebiegająca przez miasto trasa tematyczna (Zielonogórski Szlak Winiarski) jest udaną formą organizacji gotowej ścieżki eksploracyjnej wątku dziedzictwa uznanego za posiadający najwyższy (bo unikatowy w skali kraju) potencjał w zakresie turystyki kulturowej. Wszystko to, plus profesjonalne funkcjonowanie podmiotu marketingowego (Visit Zielona Góra) umożliwia wspierane planowanie i eksploatację (z perspektywy turystów) oraz spójny marketing (od strony twórców oferty) rozmaitych narracji składających się na spójną ale zróżnicowaną miejską opowieść.
Zarówno sama Zielona Góra, jak i Babimost, Sulechów oraz Nowogród Bobrzański w swych najstarszych częściach prezentują układy urbanistyczne posiadające średniowieczną genezę. Jest ona powiązana z dolnośląską odnogą dynastii piastowskiej (Zielona Góra, Sulechów, i częściowo Nowogród) względnie z wielkopolską linią tego samego rodu panującego (Babimost). W zabobrzańskiej części dzisiejszego Nowogrodu funkcjonowało jednak także miasto politycznie należące do czeskich wówczas Łużyc. Późniejszą zaś – niemiecką – metrykę ma Czerwieńsk, pierwotnie osada należąca do rodziny rycerskiej o takim właśnie nazwisku, a później (w 1690 r.) lokowany jako miasto przez elektora brandenburskiego. Tak więc terytorium mikroregionu zielonogórskiego nadaje się, by na podstawie zagospodarowania zarówno najstarszych reliktów substancji miejskiej (ratusze, świątynie, budowle publiczne, fortyfikacje), zestawienia i prezentacji dostępnych dokumentów oraz ożywienia najdawniejszych i bliższych współczesności przekazów historycznych (w formule narracyjnej, grywalnej i eventowej) stworzyć tu produkt, który na kanwie turystycznej eksploatacji miast w pigułce odbijał zmienne dzieje i mieszane dziedzictwo całego przygranicznego regionu lubuskiego, z jego przynależnością do różnych organizmów państwowych, współżyciem różnych grup etnicznych (a od XVI wieku także religijnych) oraz ze współistnieniem i konkurowaniem rozmaitych form gospodarowania i rozwiązań prawnych regulujących życie dawnych miejskich społeczności.
Wyżej napisane wskazuje, że połączenie oferty stolicy regionu z propozycjami zwiedzania pozostałych miast powiatu może zaoferować zainteresowanym turystom miejskim ciekawe doświadczenie. Tworzy je bardzo odmienna geneza poszczególnych ośrodków miejskich: śląska (Sulechów), śląsko-łużycka (Nowogród), polska, a dokładniej wielkopolska (Kargowa i Babimost) i brandenbursko-niemiecka (Czerwieńsk), wraz ze zmiennymi, nierzadko dramatycznymi (jak m.in. w Kargowej) zwrotami politycznymi. Podczas turystycznej eksploatacji namacalnie unaoczniają zabytki: budowle publiczne, świątynie (proweniencji zarówno katolickiej, jak i ewangelickiej), relikty dawniejszych i nowszych fortyfikacji i kompleksów industrialnych. Miasta mikroregionu oferują również rzadko spotykany na tak niewielkim obszarze kontrast krajobrazów: podczas gdy panoramę historycznego centrum stolicy województwa można obserwować od góry (jako że jest ona położona u stóp kilku wzgórz), to Sulechów, Kargowa i Babimost oferują „kompaktowe” horyzontalne pejzaże, a Nowogród ukazuje się jako miniaturowy miejski ośrodek z relatywnie dużą rzeką (Bóbr) przecinającą jego dwie historycznie odrębne części posiadające różną genezę. Jednak przygotowanie spójnej mikroregionalnej oferty owej miejskiej różnorodności (pod np. roboczym hasłem: „miasta dawnego pogranicza”) wymagałoby rozwinięcia turystycznych tras miejskich (które poza Babimostem, o ile w ogóle istnieją, posiadają tylko status wirtualny) i stworzenia stałych miejskich kolekcji które systematycznie ukazując dzieje każdego z tych ośrodków uzupełniałyby i porządkowały doświadczenie zwiedzania albo (w zależności od preferencji turysty) stanowiły systematyzujący wstęp do niego. Opiekunowie tych kolekcji mogliby także oferować lokalne propozycje samodzielnej eksploracji, jak własne gry miejskie, których komplet składałby się na (możliwie certyfikowaną po osiągnięciu wskazanego pułapu osiągnięć) propozycję eksploracji dziedzictwa miast.
Głównymi zasobami tworzącymi (rozproszoną) ofertę turystyki kulturowo-przyrodniczej w mikroregionie są zielonogórska Palmiarnia (z bogatą kolekcją roślin) i funkcjonujący w tymże mieście Ogród Botaniczny Uniwersytetu Zielonogórskiego. Pewien potencjał mają także krajobrazowe walory Wzgórz Zielonogórskich i Doliny Gęśnika, dobrze zagospodarowanych za pomocą ścieżek rekreacyjnych, a także kilka parków miejskich (w tym w Zielonej Górze i Sulechowie) i parków przy dawnych rezydencjach, jak w Zatoniu i Starym Kisielinie. Jednak poza Palmiarnią i Ogrodem Botanicznym systematyzującymi gatunki roślinne poznawczo, pozostałe zasoby, ze względu na brak infrastruktury edukacyjnej lub interpretacyjnej mogą spełniać tylko rolę uzupełniającą w danych miejscach ofertę innych form turystyki, a funkcjonujące w powiecie rezerwaty przyrody spełniają głównie funkcje ochronne, a nie organizacyjne dla eksploracji.
Turystyka formalnie uznanego dziedzictwa kulturowego może koncentrować się w Klępsku (posiadającym status Pomnika Historii) oraz (dzięki zabiegom certyfikacji tradycyjnych wyrobów winiarskich), również w obiektach Lubuskiego Szlaku Wina i Miodu położonych w Zielonej Górze i pozostałych miejscowościach mikroregionu.
Ze względu na przeszłość historyczną i materialne dziedzictwo mikroregion posiada pewien potencjał z punktu widzenia turystyki etnicznej. Dotyczy to głównie turystów niemieckich. Taka oferta mogłaby być ukierunkowana przede wszystkim biograficznie i eksploatować za pomocą ekspozycji tematycznych lub wirtualnych tras lokalnych wątki związane z osobą Fryderyka II Pruskiego (w Sulechowie i na historycznym polu bitwy), Herminy von Reuss (drugiej żony cesarza Wilhelma II – w Zaborze) Wilhelma Foerstera (astronoma) czy ewentualnie rozpoznawalnych pionierów działalności przemysłowej, jak zielonogórskiej rodziny Beucheltów albo Johanny Brand.
Bibliografia:
Burda B., Chodorowska A. (red.), 2019, Sulechów na przestrzeni wieków, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra.
Charzyński P., Nowak A., Podgórski Z., 2013, Turystyka winiarska na Ziemi Lubuskiej – historycznie uwarunkowana konieczność czy nowatorskie rozwiązanie?, „Journal of Health Sciences” 3(15) s. 198-216.
Garbacz K., Przewodnik po zabytkach województwa lubuskiego, Tom I (powiaty: zielonogórski, świebodziński, krośnieński), PDN, Zielona Góra, 2014.
Mikos von Rohrscheidt A., 2010, Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał, organizacja, Proksenia, Kraków.
Mikos von Rohrscheidt A., 2016, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy,
(wyd. 3), KulTour.pl, Poznań.
Mikos v. Rohrscheidt A., 2017, Zarys problematyki zarządzania w turystyce kulturowej, „Turystyka Kulturowa” t. 1/2017, s. 8-55.
Strzyżewski W. (red.), 2011, Historia Zielonej Góry, t. I: Dzieje miasta do końca XVIII wieku, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra.
Strzyżewski W. (red)., 2012, Historia Zielonej Góry, t. II: Dzieje miasta w XIX i XX wieku, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra.
Szczegóła H. (red.), 1996, Znani Zielonogórzanie XIX i XX wieku, Część pierwsza, Verbum, Zielona Góra.
Szczegóła H. (red.), 1999, Znani Zielonogórzanie XIX i XX wieku, Część druga, Verbum, Zielona Góra.
Ziemianin M. (red.), 2005, Nowogród Bobrzański: zarys dziejów od XII do XX wieku, Wyd. prywatne, Nowogród Bobrzański.
Tagi: 2025-01, powiat zielonogórski