Dzieje powiatu golubsko-dobrzyńskiego
Autor: Marcin GorączkoNajwcześniejsze ślady bytności ludzkiej na obszarze dzisiejszego powiatu golubsko-dobrzyńskiego, w postaci obozowisk łowieckich, pochodzą sprzed 8 tys. lat. Zostały one odkryte w okolicach wsi Węgiersk, na południe od Golubia-Dobrzynia.
Z czasów wczesnośredniowiecznych zachowały się stosunkowo liczne grodziska plemienne m.in. w miejscowościach Piotrkowo, Napole, Nowogród, Płonko i Ruże, z których niektóre funkcjonowały jeszcze w ramach państwa Piastów. W X-XI w. obszary leżące na północ od Drwęcy weszły w skład kasztelanii chełmińskiej, zaś tereny położone na południe znalazły się częściowo w kasztelanii rypińskiej i słonskiej. W latach 1148-1250 biskupstwo włocławskie uzyskało w formie nadania klucz ciechociński oraz dobra ostrowicko-golubskie. Począwszy od II dekady XII wieku obszar dzisiejszego powiatu borykał się z najazdami Prusów. Podczas jednego z nich w 1220 roku, spalony został gród w Kowalewie. Nadanie ziemi chełmińskiej przez księcia Konrada I mazowieckiego zakonowi krzyżackiemu w 1228 roku rozpoczęło trwający ponad 200 lat okres konfliktów militarnych i politycznych Państwa Zakonnego z księstwami piastowskimi, a potem Królestwem Polskim, który jednak, przynajmniej początkowo sprzyjał organizacji i rozwojowi struktur społeczno-gospodarczych w regionie. I tak w roku 1275 Kowalewo, będące już od ponad 40 lat we władaniu Krzyżaków uzyskało prawa miejskie na prawie chełmińskim. Miasto zostało otoczone murami a w miejscu grodu w latach 1277–1303 wybudowano kamienno-ceglany zamek będący siedzibą komturii kowalewskiej. W podobny sposób Krzyżacy postąpili z przejętymi dobrami ostrowicko-golubskimi, należącymi wcześniej do biskupów włocławskich. Około 1293 r. w zakolu Drwęcy założone i obwarowane zostało pograniczne miasto Golub, a w latach 1301-1309 na przyległym do niego wzgórzu wzniesiono zamek. Równolegle trwało systematyczne zagospodarowanie nowopowstałych komturii. Powstały wsie do których sprowadzano kolonistów z terenów Niemiec i Śląska. Sytuacja na ziemi dobrzyńskiej była zdecydowanie mniej stabilna. Co prawda do roku 1310 władał nią zaprzyjaźniony z Krzyżakami książę Siemowit, później jednak przeszła ona w ręce Władysława Łokietka. W latach 1329-1343 ziemia dobrzyńska była okupowana przez Krzyżaków, następnie zastawiona i sprzedana im przez panującego tu od 1378 r. Władysława Opolczyka. W 1404 r. została ona wykupiona, ale już w 1409 r. ponownie utracono ją na rzecz Zakonu. W bitwie pod Grunwaldem śmierć ponieśli zarówno komtur kowalewski Nicolaus von Vitz, jak i komtur golubski Nicolaus Röder. Obydwa miasta, wraz zamkami zostały zajęte przez wojska sprzyjające królowi Jagielle. Po I pokoju toruńskim wróciły one do Krzyżaków. W 1422 roku na rozpatrywanym terenie prowadzone były działania wojenne w ramach tzw. wojny golubskiej toczonej pomiędzy Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim a zakonem krzyżackim. Zakończyła się ona zdobyciem zamku golubskiego przez wojska Jagiełły, a następnie podpisanie pokoju w Mełnie. W 1454 roku Golub i Kowalewo wymówiły posłuszeństwo Zakonowi i przeszły na stronę Związku Pruskiego i Polski. W czasie wojny trzynastoletniej Kowalewo i Golub wraz z okolicznymi wsiami zostały ponownie zniszczone, przechodząc z rąk do rąk. Ostatecznie na mocy II pokoju toruńskiego ziemie te znalazły się w granicach województwa chełmińskiego. Obydwa komturstwa zostały przemianowane na starostwa.
Wiek XVI nie zapisał się jakoś szczególnie w dziejach regionu, aczkolwiek od 1526 roku w Kowalewie odbywały się sejmiki szlacheckie woj. chełmińskiego. W latach 1611-1625 starostwo golubskie dzierżawiła Anna Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy. Zamek w Golubiu stanowił jej letnią siedzibę. W tym okresie rozpoczęto przebudowę gotyckiej warowni na rezydencję w duchu renesansu. Po śmierci Anny król nadał starostwo golubskie drugiej swojej żonie, królowej Konstancji, a potem swojej córce, królewnie Annie Katarzynie, wreszcie królowej Cecylii Renacie. Bardzo niekorzystny wpływ na gospodarkę regionu miały wojny szwedzkie z lat 1626-1629, 1655-1660 i 1703-1708. 5 października 1716 roku pod Kowalewem stoczona została bitwa pomiędzy wojskami konfederatów tarnogrodzkich a armią saską króla Augusta II Mocnego. Tereny dzisiejszego powiatu były ponownie pustoszone podczas bezkrólewia w latach 1733-35, wojny siedmioletniej i konfederacji barskiej kolejno przez wojska rosyjskie, pruskie i konfederatów. Mimo tych niestabilnych czasów w latach 1741–1753 w Oborach, przy kościele wzniesionym jeszcze w I poł. XVII w., karmelici zbudowali swój klasztor. Od końca XVII w. aż do zaboru w 1772 roku, starostwo golubskie dzierżawili członkowie rodzin szlacheckich takich jak Szczawińscy, Lubomirscy, Grudzińscy czy Denhofowie. Kowalewo nadal swoje znaczenie opierało na pełnieniu funkcji siedziby wojewody chełmińskiego, którym w 1772 roku był Franciszek Stanisław Czapski.
Po I rozbiorze Kowalewo i Golub znalazły się w zaborze pruskim w ramach powiatu chełmińskiego. W 1789 roku golubskie przedmieście znajdujące się na południe od Drwęcy Ignacy Działyński podniósł do rangi miasta. W okresie napoleońskim w regionie w ciągu zimy 1806/1807 stacjonowały wojska francuskie obciążając mieszkańców licznymi kontrybucjami oraz dokonując rekwizycji. Po pokoju w Tylży teren całego dzisiejszego powiatu wszedł w skład Księstwa Warszawskiego – obszar wokół Golubia i Kowalewa włączono do departamentu bydgoskiego, natomiast ziemia dobrzyńska znalazła się w granicach departamentu płockiego. Pośrednim efektem klęski wojsk francuskich na wschodzie była blisko dwuletnia okupacja regionu przez Rosjan. Po kongresie wiedeńskim na Drwęcy ustalona została granica pomiędzy terenami zaborów pruskiego i rosyjskiego, tym samym Golub i Dobrzyń stały się miastami granicznymi. Taka sytuacja okazała się być korzystna dla ich rozwoju. Natomiast zaznaczył się wyraźny upadek gospodarczy Kowalewa, które na czas od 1833 do 1873 roku wystąpiło ze Związku Miast Pruskich, tracąc prawa miejskie. Podczas powstania styczniowego w klasztorze w Oborach stawił się liczący 400 osób oddział, który następnie skierował się do Rypina wyzwalając to miasto. Pod koniec XIX i na początku XX wieku pojawiły się oznaki ożywienia gospodarczego. Przejawiały się one przede wszystkim w inwestycjach komunalnych oraz w rozwoju przedsiębiorstw rolno-spożywczych. W Kowalewie wybudowano cukrownię (1882), rzeźnię (1894), mleczarnię (1896), gazownię (1898), uruchomiono sieć telefoniczną (1899) i wodociągi (1911). Z kolei w Golubiu w 1880 roku obok kilkudziesięciu rzemieślników działały trzy garbarnie, fabryka świec i mydła, fabryka sukna i kapeluszy. W późniejszych latach wybudowano gmach sądu (1883), jeden z pierwszych na Pomorzu Banków Ludowych (1885), nowy most na Drwęcy (1897), elektrownię (1905) i rzeźnię (1913). W 1900 roku oddano do użytku linię kolejową Bydgoszcz – Chełmża – Kowalewo – Golub – Brodnica.
Po zakończeniu I wojny światowej, na mocy postanowień traktatu wersalskiego, tereny obecnego powiatu golubsko-dobrzyńskiego znalazły się w granicach II Rzeczpospolitej. W okresie międzywojennym Golub (podobnie jak Kowalewo) należał do powiatu wąbrzeskiego w województwie pomorskim, a Dobrzyń do powiatu rypińskiego w woj. warszawskim. Już wówczas wyraźnie zaznaczała się dysproporcja pomiędzy dużym Dobrzyniem a zdecydowanie mniejszym, nawiązującym do średniowiecznych rozgraniczeń Golubiem. Odnosiła się do ona również do struktury wyznaniowej – w przeciwieństwie do Golubia, Dobrzyń cechował się przeważającym udziałem ludności żydowskiej. Ze względu na bliskość obydwu miast, sprawa ich połączenia w jeden ośrodek administracyjny kilkakrotnie stawała na posiedzeniach obydwu Rad Miejskich, ale bez powodzenia. W 1938 roku tereny ówczesnego powiatu rypińskiego zostały włączone do woj. pomorskiego.
Po wybuchu II wojny światowej, z 6 na 7 września 1939 roku, tereny obecnego powiatu golubsko-dobrzyńskiego zostały zajęte przez wojska niemieckie. Zostały one inkorporowane przez III Rzeszę w granicach prowincji Gdańsk – Prusy Zachodnie (rejencja kwidzyńska, powiat wąbrzeski). Okres okupacji hitlerowskiej zaznaczył się w regionie eksterminacją polskich elit społecznych, brutalną polityką germanizacyjną oraz unicestwieniem niemal całej przedwojennej społeczności żydowskiej, skoncentrowanej przede wszystkim w Dobrzyniu. W styczniu 1945 roku nastąpiła ofensywa Armii Czerwonej, w wyniku której 23 i 24 stycznia zostały wyzwolone Golub i Kowalewo. Początkowo po II wojnie światowej, tereny na północ od Drwęcy należały do powiatu wąbrzeskiego, a na południe – do powiatu rypińskiego. Jednak w 1951 roku z połączenia dwóch odrębnych dotąd miast powstał Golub-Dobrzyń. Dało to podstawy do utworzenia nowego powiatu golubsko-dobrzyńskiego w 1956 roku, w ramach woj. bydgoskiego. W latach 1959-1969 dokonano odbudowy zrujnowanego zamku golubskiego. W 1977 odbył się na nim pierwszy w Polsce turniej rycerski. Jeszcze w 1949 roku w Szafarni powstała izba pamięci związana z kilkukrotnym pobytem w tej miejscowości Fryderyka Chopina. Stała się ona zalążkiem dzisiejszego Ośrodka Kultury im. Fryderyka Chopina w Szafarni, utworzonego w 1988 roku. W wyniki reformy administracyjnej z 1975 roku powiat golubsko-dobrzyński został zlikwidowany. Jego obszar znalazł się w nowoutworzonym woj. toruńskim, za wyjątkiem gminy Zbójno, która została włączona do woj. włocławskiego. Powiat golubsko-dobrzyński został reaktywowany w 1999 roku w wyniku kolejnej reformy administracyjnej kraju w ramach woj. kujawsko-pomorskiego. W 1 dekadzie XXI w. nad Drwęcą w Elgiszewie powstał kompleks hotelowy „Osada Karbówko”, będący obecnie, obok zamku w Golubiu-Dobrzyniu, głównym celem wizyt turystycznych w powiecie. Od 2012 roku należy on do Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego
Źródło:
www.kowalewopomorskie.pl
www.serwis.bip.golub-dobrzyn.com.pl
www.sztetl.org.pl
Tagi: 2023-04, powiat golubsko-dobrzyński