-> Historia, Miejsca i szlaki   kwiecień, 2023

Zarys dziejów powiatu nowodworskiego

Autor: Marcin Gorączko

Czasy najwcześniejsze i okres wpływów słowiańsko-pruskich

Żuławy stanowią jeden z najmłodszych regionów fizyczno-geograficznych w kraju. W szczególności dotyczy to obszaru przynależnego dziś do powiatu nowodworskiego, skoro jeszcze w XIII wieku jego większa część nie nadawała się do zasiedlenia na stałe stanowiąc trwale podmokłe tereny delty Wisły lub dno Zalewu Wiślanego, czyli niestabilną strefę przejściową pomiędzy wodą i lądem, ograniczona od północy znajdującą się jeszcze w fazie tworzenia Mierzeją Wiślaną. Pomimo tak niekorzystnych warunków najstarsze ślady pobytu ludzi na Żuławach Wiślanych pochodzą z okresu neolitu (od ok. 2500 do ok. 1700 r. p.n.e.), o czym świadczą znaleziska archeologiczne z Ostaszewa, Sztutowa, Stegny czy Kątów Rybackich, przy czym należy zakładać, że miały one charakter sezonowy związany z rybołówstwem, łowiectwem oraz obróbką bursztynu. Na ten ostatni kierunek działalności ludzkiej w tych czasach wskazuje fakt odkrycia w rejonie Niedźwiedziówki i Wybicka szeregu sezonowych osad bursztynników. Z dużą dozą prawdopodobieństwa rejon ten można więc traktować jako pierwsze ogniwo łańcucha dostaw tego surowca i wyrabianych z niego produktów na południe Europy w okresie rzymskim. We wczesnym średniowieczu, szczególnie w okresie od VIII do XI wieku, teren delty Wisły podlegał zmianom politycznym, gospodarczym i etnicznym, jakie zachodziły na obszarze basenu Morza Bałtyckiego. Miały one związek z obecnością na tych terenach lub w ich bezpośrednim otoczeniu Gotów, Estów, a pewnie i Duńczyków, Słowian pomorskich i Prusów. Występują przesłanki aby sądzić, że pod koniec tego okresu lokalnie zaczęto odważniej ingerować w  krajobrazu delty Wisły, np. poprzez budowę obwałowań i grobli oraz korygowanie przebiegu cieków i modyfikację linii brzegowej. Możemy jednak przyjąć, że zasadniczo okres ten, trwający do końca XIII wieku,  był ostatnim etapem naturalnych procesów deltotwórczych. Oprócz uwarunkowań geograficznych i przyrodniczych, niekorzystny wpływ na bardziej trwałe osadnictwo na obszarze obecnego powiatu nowodworskiego, miała siłowa akcja chrystianizacyjna, początkowo prowadzona przez książąt polskich i pomorskich, a następnie również zakon krzyżacki.     

Okres wpływów krzyżackich

W 1226 Konrad I mazowiecki sprowadził krzyżaków na swoje ziemie, przyznając im w dzierżawę ziemię chełmińską oraz ziemię michałowską, jako bazę wypadową do podboju terytorium Prusów. Energiczne dążenia zakonu do stworzenia na w tej części Europy państwa kościelnego, dyplomatyczne poparcie papieża dla tej sprawy oraz wsparcie militarne cesarza niemieckiego, jak również rycerstwa europejskiego, również polskiego, zachęconego nadaniem zmaganiom rangi krucjaty, to wszystko spowodowało, że eksterminacja plemion pruskich postępowała w dużym tempie. Działo się tak pomimo kilkukrotnych zrywów powstańczych rdzennej ludności, z których najbardziej niebezpiecznym dla zakonu krzyżackiego okazało się II powstanie Prusów w latach 1260-1283. Przełomowym dla dalszych losów Żuław wydarzeniem było zajęcie przez krzyżaków Pomorza Gdańskiego i włączenie go w struktury tworzonego państwa zakonnego. Już od 1280 roku przystąpiono do budowy zamku w Malborku, do którego w 1309 roku wielki mistrz Siegfried von Feuchtwangen przeniósł stolicę zakonu. Delta Wisły znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie tego dynamicznie rozwijającego się ośrodka, stając się obszarem aktywnej działalności osadniczej, połączonej z zagospodarowywaniem dotychczas niedostępnych terenów. Przy osuszaniu nieużytków i tworzeniu polderów udział mieli napływający osadnicy północnoniemieccy i niderlandzcy. Powstało wówczas szereg wsi lokowanych na prawie chełmińskim, takich jak Ostaszewo, Palczewo, Marynowo czy Żelichowo,  których mieszkańcom zagwarantowano posiadanie i dziedziczenia swego nadziału, oraz korzystną z punktu widzenia efektywnego zarządzania gospodarstwem regulowania zobowiązań pomiędzy właścicielem ziemi a chłopem w formie renty pieniężnej, przy założeniu kilkuletniego okresu  wolnizny. Przystąpiono do budowy systemu melioracyjnego, umożliwiającego pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę i rozwój hodowli oraz młynów wodnych i wałów przeciwpowodziowych. O odpowiedni stan utrzymania tych budowli dbały powoływane związki samorządowe. W takich miejscowościach jak Jeziernik, Lubieszewo, Ostaszewo, Niedźwiedzica czy Cyganek wzniesiono w połowie XIV wieku murowane z cegły kościoły parafialne. Na nowo zagospodarowanych ziemiach rozwijano sieć drogową z przeprawami promowymi lub mostowymi. Wzdłuż Mierzei Wiślanej, gdzie od wieków biegła od Gdańska ku Sambii droga handlowa, zlokalizowano szereg karczem obsługujących szlak pocztowy, które z czasem stały się zalążkiem rybackich osad. Krzyżacy zmonopolizowali zarówno wydobycie, jak i handel bursztynem. Eksportując ten surowiec do takich miast jak Lubeka czy Brugia, uzyskiwali znaczne dochody. Natomiast wydaje się wątpliwe aby ludność zamieszkująca obszar dzisiejszy powiat nowodworski osiągała w większym stopniu bezpośrednie korzyści wynikające z kontroli krzyżaków nad handlem wiślanym. Pomimo zainicjowanych przeobrażeń stosunków wodnych delta Wisły nadal była systematycznie nawiedzana przez powodzie.  Koniec rządów Zakonu Krzyżackiego na opisywanym terenie nastąpił w następstwie wojny trzynastoletniej. W 1465 roku w niezachowanym do dziś kościele w Stegnie przebywały delegacje, polska (w jej składzie zasiadał m.in. Jan Długosz) oraz krzyżacka, omawiające warunki II pokoju toruńskiego. Na jego mocy w roku 1466 Żuławy wraz z Pomorzem Gdańskim, ziemią chełmińską i michałowską znalazły się w granicach Królestwa Polskiego, co otworzyło nowy etap w dziejach tego regionu.

Okres wpływów polskich

Obszar Żuław został administracyjnie podzielony pomiędzy dwa duże ośrodki miejskie występujące na jego obrzeżach: Gdańsk i Elbląg. Tereny dzisiejszego powiatu nowodworskiego został włączony do patrymonium gdańskiego, za wyjątkiem okolic Szkarpawy, które król Kazimierz Jagiellończyk zastawił spółce kupców gdańskich. Hołd pruski z 1525 roku ostatecznie zlikwidował zagrożenie dla stabilnego rozwoju gospodarczego Żuław ze strony zakonu krzyżackiego. Międzynarodowa wymiana handlowa, w której uczestniczyła ludność regionu, sprzyjała przenikaniu nowych idei, co dotyczyło przede wszystkim przekonań religijne. Spowodowało to wyparcie katolicyzmu przez ruchy reformatorskie. W tych sprzyjających tolerancji religijnej warunkach, począwszy od lat 30. XVI wieku, na teren Żuław zaczęli się pojawić osadnicy wyznania menonickiego z Fryzji i Niderlandów, rozpoczynając tzw. kolonizację olenderską. Ludność ta, tworząca zwarte i hermetyczne gminy oraz kierująca się własnymi regułami w zakresie społecznym, ekonomicznym  i prawnym, wniosła swoje ogromne umiejętności w zagospodarowaniu obszarów podmokłych i zalewowych. Wprowadzili oni na obszar Żuław zaawansowaną technikę melioracji oraz wysokowydajną gospodarkę nabiałową, czym podnieśli gospodarkę regionu na dużo wyższy niż wcześniej poziom rozwoju. W 1548 roku na wyspie pomiędzy odnogami Tugi wzniesiony został przez gdańską rodzinę Loitzów dwór a w jego pobliżu stopniowo zaczęli lokować swoje siedziby napływający osadnicy, głównie menonici. W ten sposób powstał zalążek dzisiejszego Nowego Dworu Gdańskiego. Stabilizacja gospodarcza w okresie wpływów polskich trwała do początków XVII wieku. Od tego momentu co kilka dekad, a czasem częściej, w regionie pojawiały się obce wojska, rujnując go poprzez bezpośrednie zniszczenia, kontrybucje i rekwizycje. W 1626 roku wojska szwedzkie Gustawa Adolfa wylądowały na Mierzei Wiślanej, realizując plan opanowanie południowych wybrzeży Bałtyku. W 1655 roku wojska szwedzkie Karola Gustawa Wazy rozpoczęły inwazję na tereny Królestwa Polskiego, w pierwszej kolejności na tereny Pomorza i Żuław. W trackie wojny północnej, na obszar regionu wtargnęła kolejna fala wojsk szwedzkich. Po klęsce Szwedów pod Połtawą, stacjonowały na Żuławach wojska saskie, rosyjskie i polskie. Koniec działań wojennych i samowoli wojsk nastąpił  w 1717 roku. W następnych latach następowała odbudowa Żuław przerwana kolejną, tym razem wojną domową, pomiędzy zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa. Konsekwencją tego konfliktu były kolejne wysokie kontrybucje dla Żuław, tym razem narzucone przez wojska rosyjskie. Zachowanie przez Polskę neutralności podczas kolejnego konfliktu – wojny siedmioletniej (1756–1763), nie uchroniło Żuław przed stacjonowaniem na ich terenie wojsk pruskich i rosyjskich i kolejnych rekwizycji na ich rzecz. Omawiany okres kończą ostatecznie rozbiory Polski.

Okres wpływów niemieckich

Po II rozbiorze cały obszar dzisiejszego powiatu, wraz z Mierzeją Wiślaną, znalazł się w granicach Królestwa Prus. Dość szybko zaostrzono politykę państwa wobec pacyfistycznie nastawionych menonitów, zmuszając ich do odbywania służby wojskowej w pruskiej armii lub pobierając opłaty w zamian za odstąpienie od poboru. Skutkiem tego znaczna część olendrów o bardziej rygorystycznych poglądach opuściła Żuławy, przenosząc się na tereny dzisiejszej Ukrainy. Pozostała ludność ulegała szybkiej asymilacji, czemu sprzyjała zresztą wcześniejsza dominacja języka niemieckiego i wyznania ewangelickiego wśród mieszkańców regionu. Za wyjątkiem wojen napoleońskich kiedy na Żuławach stacjonowały wojska francuskie okres wpływów niemieckich dla obszaru dzisiejszego powiatu nowodworskiego zaznaczył się jako czasy systematycznie postępującego rozwoju gospodarczego i demograficznego. W 1880 roku Nowy Dwór Gdański (niem. Tiegenhof) otrzymał od cesarza Wilhelma I prawa miejskie. W miasteczku znajdowały się browary, wytwórnia tytoniu, garbarnia, tkalnia lnu, fabryka mydeł, cukrownia oraz gorzelnia, w której to od 1776 roku produkowana była przez rodzinę Stobbe znana wódka jałowcowa Stobbes Machandel. W 1886 roku Nowy Dwór Gdański uzyskał połączenie kolejowe z Szymankowem, skąd można było się udać do Berlina i Królewca. Niedługo po tym, otwarto linię kolei wąskotorowej, rozbudowywanej aż do lat dwudziestych XX wieku. W zupełnie innym i jakże współczesnym kierunku rozwijała się obecna Krynica morska (niem. Kahlberg). W roku 1828 na pokładzie parowca Coppernikus przybyli tu pierwsi turyści z Elbląga. Nieco później uruchomiono regularne połączenia z Elblągiem i Królewcem a w 1843 roku otworzono pierwszy kurort. Oczywiście ludność tych terenów pomimo znacznych osiągnięć w zakresie regulacji stosunków wodnych regularnie borykała się z powodziami, czy to na Wiśle, czy to na Nogacie, czy od strony morza, nierzadko ze wszystkich stron. O ile cały wiek XIX w sposób szczególny zaznaczył się w dziejach Żuław ze względu na częstość powodzi, dwie z nich miały szczególne znaczenie dla dzisiejszego obrazu delty Wisły. W 1840 roku w wyniku zatoru lodowego wody w korycie Wisły i przerwania wydmy Mierzei Wiślanej, powstało nowe ramię uchodzące do Bałtyku nazwane Wisłą Śmiałą. Fakt ten nie przyniósł spodziewanej poprawy jeśli chodzi o drożność delty Wisły podczas pochodu lodów. Świadczy o tym szczególnie katastrofalna powódź wiosną roku 1888, kiedy pod wodą znalazła się znaczna część Żuław.  Skłoniło to władze niemieckie do decyzji o połączeniu Wisły bezpośrednio z Zatoką Gdańską za pomocą przekopu, który ma dziś swoje ujście swoje pomiędzy Mikoszewem a Świbnem. Starcia zbrojne do których doszło podczas I wojny światowej na froncie wschodnim szczęśliwie ominęły Żuławy ale jej następstwem w myśl traktatu wersalskiego z 1920 roku Nowy Dwór został włączony do Wolnego Miasta Gdańska, stając się stolicą powiatu Żuławy Wielkie. W miasteczku otwarto polską placówkę celną kontrolującą odcinek granicy z Prusami Wschodnimi. Stan ten trwał aż do wybuchu II wojny światowej, kiedy obszar dzisiejszego powiatu nowodworskiego przyłączono do III Rzeszy. Okres wojny przez dłuższy czas dla mieszkańców regionu przebiegał spokojnie, mimo iż tuż obok nich od 2 września 1939 do 9 maja 1945 a więc łącznie 2077 dni, funkcjonował obóz koncentracyjny Stutthof (dzisiejsze Sztutowo), który jak się obecnie ocenia kosztował życie ponad 65 tys. istnień ludzkich (głównie z Polski, ZSRR, Niemiec i Węgier),  w wyniku chorób, ciężkiej pracy, fizycznego maltretowania oraz niedożywienia. Ostatnim akordem dla tej fazy dziejów opisywanego rejonu Żuław, była masowa i paniczna ewakuacja na zachód i północ wojsk niemieckich i cywilów przed siłami 3. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Wycofujący się Niemcy wysadzili szereg strategicznych elementów infrastruktury wodno-melioracyjnej, czym spowodowali celowe zalanie większej części Żuław i zamianę ich w rozległe grzęzawisko. Ostatnie oddziały Wermachtu skapitulowały na Mierzei Wiślanej dopiero w pierwszej dekadzie maja 1945 roku.  

Okres ponownych wpływów polskich

Powódź z 1945 roku  spowodowała zalanie i zapiaszczenie około 100 tys. ha żyznych gruntów, zniszczenie większości urządzeń melioracyjnych i technicznych. Osuszenie tych terenów trwało prawie 4 lata. Kataklizm spowodował utratę lądu, totalne przekształcenie i prawie całkowity zanik wielu wcześniejszych form osadnictwa, które człowiek tworzył, utrzymywał i rozwijał przez wieki. Trzeba było wielu lat by został odbudowany polderowy system Żuław i na nowo zasiedlić obszar nowymi osadnikami. W wyniku migracji powstałą luka cywilizacyjna, której skutki widoczne są do dzisiaj. Faza następująca więc bezpośrednio po II wojnie światowej to w opisywanym regionie czas ogromnych wyzwań i ludzkiego poświęcenia, wynikających z rozmiaru szkód wojennych, którym stawić czoła przyszło zupełnie nowym i dość przypadkowym mieszkańcom. Jak wspomniano wcześniej większa część rdzennej ludności uciekła przed wojskami sowieckimi. Ci którzy pozostali podlegali wysiedleniu jako, że Żuławiaków traktowano najczęściej jako Niemców. Na ich miejsce zaczęła napływać ludność z zupełnie różnych regionów kulturowych i rolniczych dawnej II Rzeczpospolitej. W dodatku w 1947 roku na teren Żuław przymusowo przesiedlono w ramach akcji „Wisła” sporo Ukraińców i Łemków. Był to więc okres gruntownej przebudowy struktury demograficznej Żuław. Fakt ten, ówczesne realia polityczno-gospodarcze oraz to, że nowym osadnikom przyszło zamieszkać na ziemiach wymagających wyjątkowego trudu, umiejętności współpracy i wiedzy spowodował, że spora część gruntów w okresie PRL użytkowana była przez  Państwowe Gospodarstwa Rolne i spółdzielnie produkcyjne. W 1954 roku w ramach województwa gdańskiego utworzono powiat nowodworsko-gdański, obejmujący takie samo terytorium co dzisiejszy powiat nowodworski. Siedzibą ówczesnego powiatu był Nowy Dwór Gdański. W chwili utworzenia składał się z 1 miasta i 8 gmin: miasto Nowy Dwór Gdański, 6 gmin przeniesionych z powiatu gdańskiego – Drewnica, Marzęcino, Nowy Dwór, Ostaszewo, Stegna i Sztutowo oraz 2 gminy nowe – Lubieszewo (wydzielone głównie z malborskich obrębów katastralnych) oraz Kmiecin (wydzielony głównie z obszarów gminy Nowy Dwór). Powiat przestał istnieć w wyniku kolejnej reformy administracyjnej z 1975 roku, a jego obszar włączono do województwa elbląskiego. W 1999 roku wprowadzono nową reformę administracyjną, w ramach której zlikwidowano między innymi województwo elbląskie oraz włączono znaczną część Żuław do województwa pomorskiego. Przywrócono również powiaty jako jednostki średniego szczebla administracji samorządowej, a więc również powiat nowodworski. W 1991 roku nadano prawa miejskie Krynicy Morskiej. Współcześnie pod względem kierunków rozwoju gospodarczego, utrwalił się podział na dwie zasadnicze strefy: Mierzeja Wiślana z wyraźną dominacją funkcji turystyczno-wypoczynkowych oraz część żuławska, rolnicza. W 2010 roku przyjęto do realizacji Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, który jest dokumentem strategicznym, którego nadrzędnym celem jest zwiększenie skuteczności ochrony przeciwpowodziowej stymuluj¹cej wzrost potencjału dla zrównoważonego rozwoju Żuław – regionu o wyjątkowych walorach dziedzictwa kulturowego, krajobrazowego i przyrodniczego, z dużym potencjałem gospodarczym i turystycznym, jednakże uznanego za jeden z najbardziej zagrożonych powodziami obszarów kraju. W 2022 roku na zachód od Krynicy Morskiej ukończono kanał żeglugowy przez Mierzeję Wiślaną, łączący drogą morską Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską w obrębie terytorium Polski, dużą inwestycję hydrotechniczną mającą na celu skrócenie, pogłębienie i uproszczenie morskiego szlaku na Bałtyk.

Wykorzystane źródła:

Augustowski B. (red) 1976, Żuławy Wiślane, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk

Długokęcki W. 1992, Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV w., Muzeum Zamkowe, Malbork

Ebelt M., Staszek W. 2010, Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

Gąsiorowski A., Hochleitner J. (red) 2017, Żuławy w 1945 roku: źródła z niedalekiej przeszłości, Muzeum Stutthof (Sztutowo)

Hochleitner J. (red) 2014, Bursztyn i żuławskie konteksty kulturowe, Muzeum Zamkowe, Malbork

Hochleitner J. (red) 2016, Mniejszości narodowe i religijne na Żuławach,  Muzeum Zamkowe, Malbork

Iwicki I, 1988, Rozwój osadnictwa turystyczno-wypoczynkowego na tle warunków fizjograficznych Mierzei Wiślanej, Acta Universitatis Lodziensis, Turyzm_IV, 127-135

Klim R.  1994, Śladami Mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk

Kowalik P. 2001, Polderowa gospodarka wodna na Żuławach delty Wisły, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa

Makowski J., 1995, Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 1895-1995, Instytut Budownictwa Wodnego, Gdańsk

Makowski J., 1997, Wały przeciwpowodziowe dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań, Instytut Budownictwa Wodnego, Gdańsk

Mazurowski R.F. 2014, Prahistoryczne bursztyniarstwo na Żuławach Wiślanych : późnoneolityczne centrum pozyskiwania i obróbki bursztynu na niedźwiedzióweckim mikroregionie osadniczym (3300-2400 l. p.n.e.), Muzeum Zamkowe, Malbork

Opitz M. 2001, Tiegenhof = Nowy Dwór Gdański, Nowy Dwór Gdański

Praca zbiorowa 2005, Audyt turystyczny powiatu nowodworskiego, Business Mobility International Spółka z o.o., Słupsk

Witkowski R. 2009, Koleje wąskotorowe na Żuławach, Kolpress, Poznań

www.klubnowodworski.pl

www.mennoniciwpolsce.pl

www.stutthof.org

www.zph.org.pl

www.zulawy.infopl.info

Tagi: ,