-> Historia, Miejsca i szlaki   grudzień, 2022

Zarys dziejów powiatu ostródzkiego

Autor: Agata Michalak

Powiat ostródzki położony jest w zachodniej część województwa warmińsko-mazurskiego. Obszar ten jest bogaty w zabytki architektury różnych epok. Mikroregion leży na ziemiach historycznych krain Pogezanii i Pomezanii, które zamieszkiwały plemiona Prusów. Śladami po dawnych mieszkańcach są nazwy niektórych miejscowości, np. Morąga (na co może wskazywać sufiks „-ąg”; wywodząca się od pruskiej nazwy Jeziora Morąskiego: Mawrin lub Morina) czy jezior – Skiertąg. Ziemie te zostały podbite przez Zakon Krzyżacki. W XIII wieku miały miejsce 3 powstania pruskie, które zakończyły się zwycięstwem najeźdźców. Szacuje się, że krwawe walki przetrwało ok. 100 tys. Prusów. Po zdławieniu powstań obszar stał się miejscem ożywionej działalności kolonizacyjnej zakonu. W kolejnych wiekach zasymilowali się oni z ludnością napływową, głównie z Niemiec i Polski

W 1329 roku komtur Luter z Brunszwiku nadał prawa lokacyjne osadzie i w taki oto sposób na mapach pojawiło się miasto Ostróda. Miasto rozwijało się jako ośrodek handlu i rzemiosła. W skład dzisiejszego powiatu ostródzkiego wchodzi Morąg, który ma nieco dłuższą historię. Morąg rozwinął się z osady położonej na podzamczu zamku krzyżackiego, a prawa miejskie otrzymał w 1327 roku. Dąbrówno powstało wokół zamku zbudowanego przez Krzyżaków w 1319 r. w miejscu, gdzie istniał zniszczony staropruski gród obronny. Osada w 1326 r. otrzymała prawa miejskie od komtura dzierzgońskiego. Kolejnym miastem wchodzącym w skład obecnego powiatu ostródzkiego jest Miłomłyn. Pierwsze wzmianki o tej osadzie pochodzą z 1315 roku, a prawa miejskie nadano mu w 1335 roku. Pierwotnie wybudowano tam zamek i młyn, następnie powstało tam osiedle targowe Liebemühle od którego pochodzi nazwa miasta. Jedną z gmin wchodzących w skład powiatu ostródzkiego są Małdyty, z zachowanych dokumentów wynika, że zostały założone około 1350 roku będąc początkowo osadą ziemiańską.

Jedną z najbardziej rozpoznawalnych nazw własnych z terenu powiatu jest Grunwald, to w pobliżu którego 15 lipca 1410 roku doszło do decydującej bitwy między wojskami polsko-litewskimi, dowodzonymi przez Władysława Jagiełłę, a armią krzyżacką. W 1440 roku Morąg i Ostróda przystąpiły do antykrzyżackiego Związku Pruskiego. W 1470 w morąskim zamku zmarł wielki mistrz zakonu krzyżackiego Heinrich Reuss von Plauen w czasie powrotu z Polski, gdzie w grudniu 1469 r. w Piotrkowie Trybunalskim złożył hołd lenny przed królem polskim.

Tereny obecnego powiatu ostródzkiego wielokrotnie były miejscem, które pustoszyły wojska walczących ze sobą armii. Tak było w czasie wojen polsko-szwedzkich w XVII wieku, wojny północnej w XVIII wieku, wojen napoleońskich w początkach XIX w, oraz w okresie I i II wojna światowej. Starosta jako urzędnik królewski pojawił się w Polsce na przełomie XIII i XIV stulecia.

W 1525 państwo krzyżackie zostało zsekularyzowane, czyli przekształcone w świeckie dziedziczne księstwo. Ostatni mistrz Zakonu, książę Albrecht von Hohenzollern, ustanowił trzy okręgi administracyjne: Sambię, Natangię i Oberland (Prusy Górne), które obejmowały 12 starostw zwykłych: z terenu obecnego powiatu: Morąg, Miłakowo, Przezmark, Miłomłyn, Ostróda, oraz trzy dziedziczne, m.in. Dąbrówno. Według Leksykonu Polactwa w Niemczech Prusy Górne dzieliły się na „Polnisch Oberland”, na terenie którego leżała Ostróda oraz „Deutsch Oberland”, czyli terytorium na zachód i północ od Ostródy.

Odkąd Ostróda przestała być komturstwem, na zamku urzędował starosta. Pierwszym ostródzkim starostą został ostatni komtur Quirin Schlick. W latach 1633-1643 ostródzkie starostwo znajdowało się jako zastaw w rękach rodziny książąt legnicko–brzeskich. W roku 1723 starostwa książęce zostały zlikwidowane i zastąpione Kamerami Wojenno-Skarbowymi. W wyniku tych zmian Ostróda wraz z Pasłękiem, Miłomłynem, Miłakowem i Młynarami znalazła się w okręgu (kreis), ze stolicą w Morągu. Kolejna zmiana administracyjna nastąpiła w roku 1752 wraz z reformą sądownictwa, w Prusach utworzono 7 powiatów ziemskich, którymi zarządzali landraci. I po tych zmianach Ostróda znajdowała się w powiecie morąskim.

W latach 1807 i 1812 przez teren powiatu przemaszerowały wojska napoleońskie. W czasie tej kampanii przez kilka dni w końcu lutego 1807 na plebanii w Miłakowie, a od końca lutego do 1 kwietnia 1807 roku na ostródzkim zamku kwaterował cesarz Napoleon Bonaparte. W Morągu natomiast stacjonował marszałek Bernadotte, późniejszy król Szwecji i Norwegii. W 19. stuleciu  miastach mikroregionu kilkakrotnie miały miejsce niszczycielskie pożary.

Od 1777 roku tzw. Duży powiat morąski zarządzany był przez Andreasa Leonharda Koehne-Jaskiego, który założył Stowarzyszenie Przyrodniczo-Ekonomicznego w Morągu, a także zbudował pierwszą w Prusach gorzelnię spirytusu ziemniaczanego.

W 1809 roku zlikwidowano administrację stworzoną w 1752 roku, a w roku 1815 dokonano nowego podziału na powiaty. Powstały mniejsze jednostki administracyjne i ponownie utworzono powiat ostródzki Morąg pozostał centrum administracyjnym mniejszej jednostki. Na terenie ówczesnego powiatu ostródzkiego leżały 4 miasteczka: Ostróda, Miłomłyn, Dąbrówno i Olsztynek. W  roku 1852 wybudowano kanał ostródzko-elbląski, a w 1872 roku Ostróda uzyskała połączenie kolejowe na trasie Poznań-Toruń-Olsztyn-Wystruć, co wydatnie przyczyniło się do rozwoju ekonomicznego miasta. Pierwsze pociągi do Morąga dotarły dokładnie 10 lat później, gdy budowano linię z Elbląga do Olsztyna. W 1894 roku zakończono budowę linię do Ornety, a w 1909 do Ostródy przez Miłomłyn. Rolnictwo i gospodarka leśna były podstawą ekonomii mikroregionu. Na jego terenie istniał blisko 50 dużych, ponad 500 hektarowych majątków ziemskich. Niezbyt korzystne warunki glebowe sprawiały, że głównymi uprawami były mniej wymagające żyto i ziemniaki. Pod koniec XIX wieku ludność polskojęzyczna stanowiła ponad 60% mieszkańców powiatu. W sierpniu 1914 roku w okolicach Dąbrówna (Osiekowo-Stębark-Olsztynek) toczyła się I bitwa mazurska, która zakończyła się zwycięstwem wojsk niemieckich i doprowadziła do rozbicia armii carskiej. Po plebiscycie w 1920 Ostróda pozostała w granicach Niemiec.

Herb powiatu ostródzkiego ustanowiono w 1934 roku. Była to zielona jodła na czerwonym wzgórzu pośrodku herbu, z lewej strony czarny krzyż na białym polu, po prawej klucz w kolorze niebieskim, na tle wzgórza lilia w kolorze srebrnym. Autorem projektu był profesor Otto Hupp, który zaczerpnął poszczególne elementy z herbów miasteczek powiatu oraz wsi Tannenberg, która dała nazwę bitwie pod Grunwaldem w historiografii niemieckiej.

W styczniu 1945 roku władzę w Ostródzie i całym powiecie objęła radziecka komendantura wojenna. W wyniku działań wojennych a przede wszystkim celowych podpaleń, ostrzału budynków i dewastacji przez żołnierzy sowieckich zniszczono centra miast mikroregionu. Całkowitej zagładzie uległa najstarsza zabudowa Ostródy, a zniszczenia w całym mieście oszacowano na 62%. Spalona została najstarsza część Morąga, w tym cała zabudowa rynku, ratusz i pałac Dohnów. Zniszczeniu uległo ok. 45% zabudowy miasta. W efekcie znacznych zniszczeń tkanki miejskiej w 1945 roku prawa miejskie utraciły: Dąbrówno, Miłomłyn i Miłakowo (zniszczone odpowiednio w 85, 90 i 75%). Dąbrówno do dziś nie odzyskało statusu miasta, Miłakowo i Miłomłyn odzyskały prawa miejskie w roku 1998. Wojna nie ominęła nawet mniejszych ośrodków. W Małdytach został zrujnowany okazały osiemnastowieczny pałac.

W 1945 roku, po włączeniu części dawnych Prus Wschodnich do Polski, zachowano przedwojenny podział administracyjny i granice powiatów. W wyniku powojennych migracji na terenach mikroregionu nastąpiła w zasadzie kompleksowa wymiana ludności. Ludność niemiecka, zamieszkująca mikroregion i inne tereny Prus Wschodnich została wysiedlona, na omawianym terenie pojawili się repatrianci, Polacy przesiedleni z terenów II RP, które po wojnie włączono do ZSRR oraz osiedleńcy przybywający na tzw. Ziemie Odzyskane w celu ich zasiedlenia z terenów głównie Mazowsza. Autochtoni, czyli polskojęzyczna ludność, zamieszkująca mikroregion przed 2. wojną światową zostali poddani tzw. weryfikacji narodowościowej. Wielu z nich wyemigrowało z Polski do Niemiec z przyczyn ekonomicznych w kolejnych dekadach. W wyniku akcja „Wisła” w latach 1947-1950 na omawianych terenach pojawiła się przymusowo przesiedlona ludność pochodzenia ukraińskiego, a także Bojkowie i Łemkowie.

W latach 1945-1950 kierownikiem administracji na terenie powiatu był starosta, który podlegał wojewodzie. W roku 1950 zniesiono samorząd terytorialny, zastępując go radami narodowymi. W roku 1975 wprowadzono reformę administracyjną znoszącą powiaty. Przywrócono je po blisko ćwierćwieczu. W październiku 1998 roku odbyły się wybory do samorządów gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Pierwszym  przewodniczącym rady powiatu został Bogusław Fijas. Z dniem 1 stycznia 1999 roku weszła w życie reforma samorządu terytorialnego wprowadzając dwa szczeble: powiatowy i wojewódzki. Po wielu latach przywrócony został powiat ostródzki, na który składa się 9 gmin: Ostróda, Morąg, Miłomłyn, Miłakowo, Dąbrówno, Grunwald, Łukta, Małdyty, Ostróda. W wyniku tej reformy powiat ostródzki zmniejszył się o terytorium gminy Olsztynek, natomiast zwiększył swój obszar o znaczną część dawnego powiatu morąskiego. Pomimo pojawienia się propozycji reformy administracyjnej, która obejmowałaby powstanie powiatu morąskiego, zawierającego gminy: Morąg, Łukta, Małdyty, Miłakowo (powiat ostródzki) oraz Zalewo (powiat iławski), nie wprowadzono jej w życie. 

Literatura:

Eberhardt P., 1995, Zagadnienia ludnościowe obszaru byłych Prus Wschodnich, „Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN”, nr 29

Kaczmarek J., 1973, Morąg z dziejów miasta i powiatu, Wyd. Pojezierze, Olsztyn

Kowalski R., 2009, Ostróda w Kalejdoskopie historycznym 680 lat Ostródy 1329-2009, Wyd. WPW Media- Partner

Kozłowski B., 2020, Dawna Ostróda w stu ilustrowanych opowieściach, Wyd. Oficyna RETMAN Dąbrówno

Źródło internetowe:

Encyklopedia Warmii i Mazur: www.encyklopedia.warmia.mazury.pl/index.php [10.10.2022]

Oficjalna strona powiat ostródzkiego: www.powiat.ostroda.pl/poznaj-powiat/rys-historyczny/historia-powiat-ostrodzki.html [10.10.2022]

Tagi: ,