„Obyś był zapisany na dobry rok” – życzenia na Rosz ha-Szana –
żydowski Nowy Rok 5783
Autor: Karolina Jędrysiak i Tadeusz Jędrysiak
W dniu 26 i 27 września 2022 r. Żydzi obchodzili początek 5783 Nowego Roku – Rosz ha-Szana. Rosz ha-Szana oznacza – „początek roku” lub dosłownie „głowa roku”, w Polsce zwane też Świętem Trąbek lub Trąbkami. Święto to upamiętnia stworzenie świata przez Boga i przypomina o sądzie Bożym. W tym dniu naród żydowski staje ze skruchą przed Bogiem, oczekując przebaczenia i miłosierdzia. Powinno się je obchodzić się z radością, gdyż w tym właśnie czasie tworzy się najbliższy rok i kształtują nadchodzące dni.
Nowy Rok żydowski różnił się od Nowego Roku chrześcijan nie tylko datą, ale przede wszystkim tym, że jest to dzień zadumy i skupienia, który ma rozbudzić w człowieku wierzącym świadomość jego grzeszności. Żydzi skupiają się na refleksji nad własnym życiem i uczynkami.
Kalendarz żydowski jest system rachuby czasu oparty na cyklu księżycowym i słonecznym, w którym rok składa się z dwunastu miesięcy liczących po 29 lub 30 dni, które rozpoczynają się od nowiu księżyca, a różnice w stosunku do kalendarza słonecznego są niwelowane za pomocą dodatkowego, trzynastego miesiąca.
Rok żydowski w ujęciu kalendarza słonecznego liczy 354 dni 8 godzin 48 minut i 45 sekund. Rok przestępny przypada siedem razy na przestrzeni dziewiętnastu lat, czyli co dwa lub trzy lata i składa się z trzynastu miesięcy. Trzynastym jest adar szeni. Rok świecki zaczyna się jesienią, a rok liturgiczny – wiosną. Doba rozpoczyna się i kończy o zachodzie słońca. Pora dzienna jest dzielona na 12 godzin, więc godzina hebrajska trwa nie 60 minut, ale 1/12 część czasu, jaki upływa pomiędzy wschodem słońca a jego zachodem. Ma to znaczenie w odniesieniu do porządku modlitewnego, bowiem określone modlitwy winny być odprawiane w konkretnych porach dnia.
Rosz ha-Szana, to jest „początek roku” (rosz znaczy głowa, wierzchołek, początek, szana zaś – rok), pierwsze ze świąt jesiennych, przypada pierwszego dnia siódmego miesiąca zwanego Tiszri i trwa dwa dni. Żydzi uważają święto to za pamiątkę stworzenia świata, mówiąc: „Dzień ten jest rozpoczęciem dzieła Twojego, wspomnieniem dnia pierwszego”, także — za dzień sądu (jom hadin) i za początek roku cywilnego; a wszystko to na podstawie Talmudu, gdyż ani jako Nowy Rok ani jako Dzień Sądu nie występuje on w Piśmie Świętym, które zowie go „świętem przypominania trąbą” i „dniem trąbienia”.
Tiszri – siódmy miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego – pierwszy miesiąc żydowskiego roku. Jego początek przypada na przełom września i października. W czasie tego miesiąca, obfitego w żydowskie życie duchowe, religijne, doświadcza szerokiego spektrum emocji – smutku, radości i wszystkiego, co pomiędzy nimi.
Nowy Rok 5783 i najważniejsze żydowskie święta w miesiącu tiszri
| Miesiąc | Długość (dni) | Wydarzenia/święta w Nowym Roku Żydowskim |
| Tiszri | 30 | 1, 2 tiszri 5783 (26.09.-27.09.2022) – Rosz ha-Szana 3 tiszri 5783 (28.09.2022) – Post Gedaliasza (Tzom Gedaliah ) 10 tiszri 5783 (05.10.2022) – Jom Kipur, 15-21 tiszri 5783 (20-26.10.2022) – 7 dni – Sukkot zakończone Szmini Aceret – 22 tiszri 5783 (17.10.2022) orazSimchat Tora – 23 tiszri 5783 (18.10.2022) |
Źródło: Opracowanie własne.
W Talmudzie wyrażono pogląd, że właśnie wtedy, w miesiącu tiszri został stworzony świat, urodzili się wszyscy patriarchowie i tego miesiąca ma nadejść mesjańskie zbawienie. Pierwszy i drugi tiszri to Rosz ha-Szana (Nowy Rok), od tego momentu rozpoczyna się Dziesięć Dni Pokuty, podczas których, jak wierzą Żydzi, ważą się w Niebie losy każdego człowieka. W tym okresie w liturgii synagogalnej Bóg postrzegany jest jako Król-Sędzia sprawiedliwy. Dni postu poprzedzają Jom Kipur (Dzień Pojednania). Piętnastego dnia tego miesiąca rozpoczyna się następne święto żydowskie Sukkot, dwudziestego pierwszego ostatni dzień Sukkot (Hoszana Raba), a dzień później Ósmy Dzień Zgromadzenia (Szmiui Aceret). Tiszri to miesiąc największych świąt żydowskich.
Ale święto Rosz ha-Szana nie jest uroczystością bardzo radosną. Zgodnie z judaistyczną tradycją początek nowego roku to czas zadumy i pokuty za grzechy, jest zarazem świętem refleksyjnym, ponieważ przypomina nam o sądzie Bożym. Skruszony i pokorny lud prosi Boga o przebaczenie i miłosierdzie. Żydzi życzą sobie „dobrego zapisania na nowy rok”, wierząc, że Bóg posiada księgę, w której zapisane są wszystkie człowiecze czyny. W tym dniu synagogi są pełne wiernych i podniosłych melodii, odmawia się modlitwy oraz dmie w róg – szofar. Stąd nazwa „Święta Trąbek”. Dni Rosz ha-Szana są jednak dniami sądu nie wyłącznie nad Żydami. Bóg osądza wszystkie istoty i wszystkich ludzi na podstawie ich czynów. Decydują się ich przyszłe losy.
Szofar jest to jeden z najstarszych instrumentów muzycznych znanych człowiekowi. Wytwarza się go z rogu barana (nazywa się szofarem baraniego rogu). Słowo szofar występuje w Biblii ponad siedemdziesiąt razy. Gdy widzisz w Biblii słowo trąba lub róg, zwykle oznacza to szofar. Żydowski Nowy Rok znany jest także pod nazwą „Święto Trąbek”, a to z tego powodu, że w tych dniach, w czasie modłów, rozlega się głos trąb wykonanych na szofarze. Ten zwyczaj przypomina m.in. przekazanie Mojżeszowi przykazań, kiedy to także słyszano dźwięki rogu na górze Synaj. W Księdze Wyjścia jest napisane: Bóg zadął w szofar, gdy dał ludzkości swoje prawa – Dziesięć Przykazań. Szofar przypomina także o biblijnej ofierze Izaaka. Jest również sygnałem do walki ze złem tkwiącym w każdym człowieku – siłę szofaru pokazali starożytni Izraelici, którzy obalili z pomocą trąb mury Jerycha.
Święto Rosz ha-Szana trwa dwa dni w Izraelu i w diasporze. Jest to wydarzenie w kalendarzu żydowskim, które otwiera okres pokuty trwający do Jom Kipur.
W trakcie obu dni Rosz ha-Szana nie wykonuje się żadnej pracy (obowiązują zakazy, jak w Szabaty z wyjątkiem gotowania oraz przenoszenia rzeczy poza obręb zamieszkania).
Pomimo trwającej pokuty samo święto Rosz ha-Szana obchodzi się radośnie, w gronie rodzinnym. Potrawy podawane na stole w święto Rosz ha-Szana mają bogatą, ogromną symbolikę i znaczenie. Na Rosz ha-Szana tradycyjnie je się potrawy słodkie, które mają zapewnić, że nadchodzący rok będzie słodki i pomyślny. Symbolem święta są jabłka podawane z miodem, daktyle, granaty i wszystkie potrawy wykorzystujące te składniki. Co niezwykle istotne, nie powinno podawać się pod żadnym pozorem potraw kwaśnych ani gorzkich, ponieważ istnieje przekonanie, że nadchodzący rok będzie taki, jakie dania pojawią się na świątecznym stole, a nikt nie chce aby następny rok dla niego był pełen goryczy, smutku, kłótni i łez. Wystrzega się natomiast spożywania orzechów, gdyż liczba ich liter w języku hebrajskim egoz jest równa liczbie w słowie grzech – chet.
Poniżej wymieniono symbolikę potraw podawanych w Nowy Rok:
- jabłka i miód – jabłko maczane w miodzie, ma oznaczać słodki i szczęśliwy rok;
- nowe owoce – czyli sezonowe produkty.Owoce symbolizują wdzięczność za to, że żyjemy i że możemy skosztować wszystkich pysznych owoców, które świat ma nam do zaoferowania. Najbardziej typowym nowym owocem jest granat ze względu na jego biblijne znaczenie. Owoc granatu – symbolizujący obfitość. Przed jego zjedzeniem należy powiedzieć „Niech będzie Twoją wolą, aby nasze zasługi były tak liczne, jak pestki granatu”. Nadto owoc granatu w Torze to symbol wypełnienia Boskiej woli. Podobno 613 ziaren granatu odpowiada liczbie przykazań z Tory, których Żydzi mają przestrzegać;
- chałka – po błogosławieństwie wina chałkę macza się w miodzie. Spożywana podczas kolacji noworocznej jest okrągła, w odróżnieniu od tej szabasowej. Okrągłą chałkę stawia się na środku stołu, oznacza ona pełnię, pomyślność oraz kolisty cykl żydowskiego życia;
- ciasto miodowe – symbolizuje pragnienie słodkiego, nadchodzącego roku.Większość rodzin ma swoje pokoleniowe przepisy, ale zazwyczaj zawierają one przyprawy, takie jak goździki, cynamon i ziele angielskie, a niektóre odmiany zawierają kawę, herbatę lub rum, wymieszane w celu uzyskania lepszego smaku;
- ryby razem z zachowaną głową – Rosz ha-Szana oznacza „głowę roku”, dlatego w menu pojawia się głowa ryby.Ryby symbolizują płodność i obfitość. Czujne, wiecznie pływające ryby promują nowy rok świadomości i ciężkiej pracy. Wierzy się, że ci, którzy będą jeść głowę w Nowym Roku, będą głowami, a nie ogonami;
- kuskus z siedmioma warzywami – mnogość perełek kuskusu reprezentuje liczbę błogosławieństw, na które masz nadzieję. Natomiast liczba siedem jest uważana za fortunną, ponieważ świat został stworzony w siedem dni;
- słodkie daktyle – zgodnie z ich hebrajska nazwą (tamar) w czasie, który nadchodzi, „skończy się gorycz”.
Stół zastawiony na Rosz ha-Szana 5782, w domu Belli Szwarcman-Czarnoty i Kazimierza Czarnoty, Warszawa , 2021 (Muzeum Historii Żydów Polskich) 
Maca – chleb przaśny, spożywany przez Żydów, nawiązuje on do chleba, który spożywali Izraelici przed wyruszeniem z Egiptu (przyrządzany z maki bez użycia zakwasu) 
Chałka – w kuchni żydowskiej lekko słone, puszyste, drożdzowe pieczywo pszenne w postaci zaplecionego warkocza. Jest to typ rytualnego pieczywa u Żydów, którzy zwyczajowo spożywają ją w czasie szabatu i świąt.
W noworoczne popołudnie Żydzi idą nad rzekę czy jezioro i z kieszeni wyrzucają do wody okruchy chleba – symbolicznie oczyszczają się z grzechów.
Zgodnie z wierzeniami w Rosz ha-Szana Bóg otwiera księgi, w których zapisuje przyszłe losy ludzi. Do dnia Jom Kipur podejmie decyzję czy wpisać ich do księgi sprawiedliwych czy złoczyńców. Dlatego Żydzi życzą „obyś był zapisany na dobry rok”.
Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak
Bibliografia
Cała A., Węgrzynek H. , Zalewska G. [2000],Historia i kultura Żydów polskich.
Słownik, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
Degutiene N. [2016], Smaki Izraela, Wydawca Buchmann, Warszawa
Gal-Ed E. [2005], Księga świąt żydowskich, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa
Goldstein M., Dresdner K. [1991], Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach
polskich, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa
Kameraz-Kos N. [2000], Święta i obyczaje żydowskie, Wydawnictwo Cyklady,
Warszawa