Historia powiatu rypińskiego
Autor: Aleksandra Stępniewska i Przemysław CharzyńskiPowiat rypiński położony jest we wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego, na historycznych terenach Ziemi Dobrzyńskiej, pomiędzy Wisłą, Drwęcą, a Skrwą. W skład administracyjny powiatu wchodzą: miasto Rypin oraz gminy: Brzuze, Rogowo, Rypin, Skrwilno oraz Wąpielsk. Powiat Rypiński należy do najstarszych jednostek samorządowych w kraju. Pierwsze wzmianki o powiecie pochodzą już z 14. w., natomiast Kasztelania Rypińska datowana jest od 11. wieku. Prawa miejskie Rypin otrzymał w roku 1345. Od najdawniejszych czasów krzyżowały się tutaj różne szlaki handlowe, dzięki czemu Rypin stał się głównym ośrodkiem gospodarczym, społecznym i kulturalnym Ziemi Dobrzyńskiej.
Najstarsza wzmianka o Rypinie pochodzi z tzw. Przywileju Bolesława Śmiałego dla klasztoru Benedyktynów w Mogilnie. Dokument pochodzi z 11 kwietnia 1065 r. i dotyczy miejscowości określanej dzisiaj jako Starorypin. W 11. w. Rypin był już siedzibą okręgu grodowego, z czasem przekształconego w kasztelanię. Od 14. w. był siedzibą powiatu. W latach 1323–1326 miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim.
Gdy gród w 1329 r. uległ całkowitemu zniszczeniu, zdecydowano się na translokację miasta. Władysław, książę łęczycki i dobrzyński, w dokumencie wystawionym w Łęczycy 24 czerwca 1345 r., przeniósł ośrodek osadniczy i ulokował miasto w granicach obecnego Rypina, czyli ok 3 km na południe od pierwotnej lokacji. Zajęcie Ziemi Dobrzyńskiej w 1329 r. przez Krzyżaków przyczyniło się do rozwoju owego nowego Rypina. Bracia zakonni w latach 1329–1343 otoczyli miasto murem obronnym z dwiema bramami. Wznieśli zamek i kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy. W 1343 r. Ziemia Dobrzyńska wraz z Rypinem wróciła w granice Królestwa Polskiego.
Rypin pod koniec 16. w. liczył około 900 mieszkańców. Wojny polsko-szwedzkie z 18. w, a także wojna północna z lat 1700–1721 przyczyniły się do upadku miasta. Dopiero w końcu 18. w. miasto stopniowo zaczęło się odbudowywać i zyskiwać na znaczeniu. Mieli na to wpływ Żydzi osiedlający się w mieście, którzy zaczęli rozwijać miejscową gospodarkę. W 1793 r. naliczono 595 mieszkańców oraz 90 domów krytych słomą i gontem. Miasto miało nadal rolniczy charakter. Tylko 25 mieszkańców trudniło się rzemiosłem, a 12 – handlem. Reszta utrzymywała się z pracy na roli. Część z nich łączyła tę profesję z warzeniem piwa i gorzałki, handlem i rzemiosłem. W 18. w. pojawiło się także w okolicach Rypina osadnictwo holenderskie. Pierwsze informacje o Żydach na terenie powiatu rypińskiego pochodzą z 17. wieku. W 1776 r. mieszkało tu 36 Żydów. W 1781 r. w Rypinie doliczono się ich 69, w 1782 – 86, w 1817 r. już 541 osoby wyznania mojżeszowego. W kolejnych latach społeczność żydowska intensywnie się rozrastała, co doprowadziło w latach dziewięćdziesiątych 18. w. do powstania samodzielnego kahału rypińskiego, który uniezależnił się od gminy w Radzikach Wielkich. W 1779 r.
Do 1793 r. miasto pozostawało w Królestwie Polskim, w granicach Ziemi Dobrzyńskiej. Pełniło rolę stolicy powiatu. W wyniku 2. rozbioru miasto weszło w skład Prus, do prowincji Prusy Południowe. W 1797 r. objęły je granice Prus Nowowschodnich, departament płocki. W 1807 r. znalazło się w Księstwie Warszawskim. Od 1815 r. znalazło się w granicach podlegającego Rosji Królestwa Polskiego, w województwie płockim. Wchodziło najpierw w skład powiatu lipnowskiego, a w 1866 r. utworzono samodzielny powiat rypiński.
W 19. wieku w Rypinie i okolicach miało miejsce wiele zdarzeń, znanych w skali historii Polski: wyjście wojsk polskich generała Macieja Rybińskiego po upadku powstania listopadowego, początki tzw. partyzantki Zaliwskiego w 1833 roku czy też wydarzenia powstania styczniowego (potyczki Kotowy – 06.06.1863 r. oraz Łapinóżek – 29.02.1864 r.) i ostatnie tygodnie życia jednego z jego przywódców – gen. Zygmunta Padlewskiego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. odrodziły się polskie władze lokalne, a od stycznia 1919 r. Rypin ponownie stał się stolicą powiatu. Okres II Rzeczypospolitej był czasem rozwoju miasta. Rozbudowano infrastrukturę, sieć szkolną, zbudowano szpital i stadion. Rozwijała się gospodarka, powstały: Spółdzielnia Mleczarska ROTR, Bank Spółdzielczy, Spółdzielczy Młyn Rolniczy. W rozwoju miasta istotny udział miała ludność żydowska. 1928 r. Żydzi byli właścicielami co najmniej 12% zakładów przemysłowych, 58% placówek handlowych oraz połowy banków. Rypińska gmina żydowska należała do zamożnych. Jej majątek w 1938 r. szacowano na 10 000 zł w ruchomościach i 60 000 zł w nieruchomościach. Synagoga w stylu secesyjnym została wybudowana w 1900 r. przy ulicy Targowej 18. Sąsiadowała z bet midraszem – „domem nauki”, wybudowanym w końcu 18. wieku. Przy ulicy Tylnej działała łaźnia rytualna, rzeźnia i znajdowało się mieszkanie rabina. Istniały także dwa cmentarze. Stary, z końca 18. w., mieścił się przy elektrowni. Nowy, z przełomu 19. i 20. w., znajdował się przy ulicy Spokojnej.
II wojna światowa, a szczególnie jej początek i koniec, to okres bardzo dramatyczny dla miasta i jego mieszkańców. Już we wrześniu 1939 roku na Rypin spadły bomby, ale najgorsze wydarzyło się później, gdy setki mieszkańców miasta i powiatu poddano akcji eksterminacyjnej. Po wybuchu 2. Wojny światowej już w dniu 8 września 1939 r. w mieszkaniach żydowskich przeprowadzono rewizje. Szukano także rabina, który zdążył opuścić miasto. Od 10 września 1939 r. wprowadzono przymus pracy. Grupy Żydów pracowały przy nieukończonym gmachu gimnazjum, usuwaniu zwłok z rypińskiego więzienia, gdzie mordowano Polaków i Żydów, grzebaniu ofiar, pracach porządkowych i rozbiórkowych. W dniu 17 września 1939 r. podpalono synagogę i bet midrasz. Synagogę zburzono ostatecznie 27 października 1939 roku. Następnie zniszczono żydowskie cmentarze. Macewy posłużyły jako materiał budowlany. W październiku 1939 r. formacje SS, policji niemieckiej i Selbstschutzu rozstrzelały kolejno grupy Polaków i Żydów – na ul. Warszawskiej 1000 osób, na cmentarzu żydowskim 48 osób, w lasku Rusinowo 22 osoby, oraz na boisku sportowym 22 osoby. Rypiński „Dom Kaźni” stał się miejscem śmierci nauczycieli, księży, urzędników, ziemian, Żydów, a lasek w Rusinowie k/Rypina i las w Raku k/Skrwilna – ich zbiorową mogiłą.
Mimo represji, od wiosny 1940 roku działał w Rypinie i okolicach ruch oporu Polskiego Państwa Podziemnego i jego formacji zbrojnych: Związku Walki Zbrojnej, a później Armii Krajowej. 21 stycznia 1945 roku Pierwszy Samodzielny Korpus Pancerny gen. mjra Michaiła Panowa zbliżył się do Rypina, wyzwalając miasto spod okupacji hitlerowskiej (jednocześnie kradnąc mienie i mordując mieszkańców). W Rypinie powstały struktury przyszłej władzy komunistycznej. Wielu mieszkańców, związanych z ruchem oporu, zostało wywiezionych na wschód lub osadzonych w specjalnych obozach.
Po wojnie pierwsi Żydzi pojawili się w Rypinie wiosną 1945 r. W maju 1945 stanowili grupę 28 osobową, od jesieni 1946 do połowy 1947 było ich od 45 do 68 osób. Natomiast w 1960 r. w Rypinie mieszkało już tylko 2 Żydów. W Alfabetycznym wykazie Żydów polskich ocalonych z II wojny światowej. Lista nr 3, opracowanym w 1947 roku, figuruje 66 osób pochodzących z Rypina (w tym 23 powróciły do miasta, w którym przebywały w 1939 roku).
Po II wojnie światowej stopniowo rozbudowywano istniejące wcześniej niewielkie zakłady przemysłowe. Okres PRL to dla Rypina czas, gdy miasto do 1975 roku było stolicą powiatu i wtedy lokowano w nim ważne inwestycje, np. Fabrykę Akcesoriów Meblowych, Zespół Szkół Ekonomicznych oraz rozbudowano Szpital Powiatowy. Po likwidacji powiatów Rypin stracił na znaczeniu.
Powstało też Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej oraz Oddział Dobrzyński Włocławskiego Towarzystwa Naukowego. Współcześnie miasto pełni rolę lokalnego centrum administracyjnego, handlowego, przemysłowego i edukacyjnego. Od 1999 r. ponownie jest stolicą powiatu rypińskiego w województwie kujawsko-pomorskim. Od 1 stycznia 1999 roku powiat składa się z jednego miasta (Rypin) i pięciu gmin wiejskich (Rypin, Brzuze, Rogowo, Skrwilno i Wąpielsk). Święto miasta rypinianie obchodzą 24 czerwca. Jest to dzień lokacji miasta przez Księcia Dobrzyńskiego Władysława w 1345 roku.
Źródła:
Krajewski M., 1994, Rypin : szkice z dziejów miasta, Dobrzyński Oddział Włocławskiego Towarzystwa Naukowego w Rypinie, Rypin
Kawski T., Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńsiej w okresie międzywojennym (1918-1939), Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz
http://www.rypin.eu/strona-49-historia.html
https://rypin-cry.pl/artykul/nasz-powiat-na-przestrzeni-wiekow/42208
Tagi: 2022-03, powiat rypiński