Zarys dziejów powiatu bocheńskiego
Autor: Agnieszka KowalikW 1198 r. patriarcha jerozolimski Monachus (zm. 1202 r.) , wspominając o nadaniu klasztorowi Bożogrobców z Miechowa licznych dóbr, wspomniał o soli z Bochni (sal de Bochegna). Jest to pierwsza pisana wzmianka o osadzie, w której warzono sól już w epoce neolitu, a z której rozwinął się jeden z ważniejszych ośrodków miejskich na ziemiach polskich. Na 1. poł. XII w. datuje się również powstanie osady Villa Żegota, w której w 1293 r. ówczesny właściciel Zbigniew Żegota (XIII/XIV w.) ufundował kościół (prawdopodobnie było to związane z lokacją wsi).
Przełomową datą jest rok 1248, kiedy to w Bochni odkryto sól kamienną – zaczęto ją wydobywać trzy lata później, co doprowadziło do szybkiego rozwoju gospodarczego. Skutkiem tego było nadanie Bochni aktu lokacyjnego przez księcia Bolesława Wstydliwego (1226-1279) 27 lutego 1253 r. w Korczynie (Bochnia jest najstarszym miastem w Małopolsce). Wcześniejsza osada Salzberg (Solna Góra) otrzymała polską nazwę oraz wiele przywilejów, które były pomnażane przez kolejnych władców. W dokumencie wytyczony został centralny plac – rynek z wychodzącymi z niego dziewięcioma ulicami (szachownicowy układ urbanistyczny zachował się do dziś). Okres świetności Bochni przypada na lata panowania Kazimierza Wielkiego (1310-1370). To za jego sprawą w mieście wybudowano ratusz i mury obronne, a także jeden z pierwszych na ziemiach polskich szpital górniczy.
W średniowieczu na znaczeniu zyskało wiele osad w regionie, wśród nich Wiśnicz (zwany Wiśnicami lub Wiśniewicami), o którym po raz pierwszy wzmiankowano w XIII wieku. Początkowo w posiadaniu rodu Gryfitów, w 1254 r. książę Bolesław Wstydliwy zezwolił benedyktynkom ze Staniątek na ulokowanie wsi na prawie magdeburskim. W kolejnym stuleciu wieś przeszła w ręce rodu Kmitów i wówczas rozpoczęła się budowa zamku.
W 1326 r. nad rzeką Uszwicą król Władysław Łokietek (1260-1333) założył miasto Lipnica (w miejscu osady istniejącej prawdopodobnie od XII wieku), w którym często bywali królowie. Wielkim dobrodziejem Lipnicy był m.in. Kazimierz Wielki – z jego fundacji wieku powstał kamienny kościół św. Andrzeja, natomiast najcenniejszy zabytek – drewniany kościół św. Leonarda (wpisany w 2003 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO) wybudowano pod koniec XV w. (prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej świątyni pod tym samym wezwaniem). W okresie panowania króla Ludwika Węgierskiego (1326-1382) wzniesiono mury miejskie oraz wały, dlatego pojawił się drugi człon nazwy – Lipnica „Murowana” (po raz pierwszy użyty w dokumencie z roku 1445).
Na terenie obecnego powiatu bocheńskiego krzyżowały się ważne szlaki handlowe: z zachodu na wschód (z Europy do Azji Mniejszej) oraz z południa na północ (od Węgier do wybrzeża Morza Bałtyckiego). W związku z tym m.in. Lipnica Murowana uzyskała specjalny przywilej – prawo składu, w myśl którego kupcy musieli wystawiać część towarów na sprzedaż. Z kolei bocheńska kopalnia przyciągała nowych osadników, którzy przybywali nie tylko z terenów polskich, ale również z zagranicy. Lokalni rzemieślnicy produkowali różne wyroby na potrzeby żupy solnej i mieszkańców (w Bochni działało 13 cechów).
W parze ze wzrostem znaczenia politycznego i gospodarczego szedł również rozwój kultury. Artyści przybywali zarówno do solnego grodu, jak i do Wiśnicza, gdzie na zamku Kmitów powstawały liczne obrazy, rzeźby i utwory literackie. W 1. poł. XV wieku w Bochni wzniesiono kościół św. Mikołaja, który uległ zniszczeniu na skutek pożarów i został odbudowany na przełomie XV i XVI wieku (z tego okresu zachowała się późnogotycka fasada, niespotykana w innych obiektach sakralnych w Małopolsce). W mieście swoją działalność prowadzili ojcowie dominikanie, dla których pierwszy klasztor (w rejonie obecnego budynku sądu) ufundowała w 1375 roku Elżbieta Łokietkówna (1305-1380). Po wielu pożarach zabudowania popadły w ruinę i jeden z bocheńskich mieszczan – Stanisław Kowaliński (XVIII w.) ofiarował im swój dom przy rynku, w którym zakonnicy przebywali do roku 1777. Klasztor został wówczas zlikwidowany, a duchowni przenieśli się do Jarosławia, natomiast współcześnie w budynku podominikańskim mieści się siedziba Muzeum im. prof. Stanisława Fischera.
Pozostający w rękach rodu Kmitów zamek w Wiśniczu był ośrodkiem kultury i sztuki. W 1. poł. XVI wieku władał nim Piotr V Kmita (1477-1553), marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski – w jego czasach rozwinęło się olbrzymie latyfundium wiśnickie, które tworzyło 28 wsi i miasto Lipnica Murowana. Po śmierci Piotra V trwał spór, kto ma przejąć dobra wiśnickie – ostatecznie przypadły one rodowi Barzów. Niestety, ich nieprzemyślane działania doprowadziły do zadłużenia, w konsekwencji którego Stanisław Barzy (1529-1571) zmuszony był sprzedać dobra wiśnickie. Nabył je kasztelan Sebastian Lubomirski (ok. 1546-1613), aby podkreślić związki rodu Lubomirskich z Kmitami. Tuż przed śmiercią przekazał swój majątek synowi – Stanisławowi (1583-1649). Jego działania doprowadziły do założenia miasta – Nowego Wiśnicza (akt lokacyjny wydał król Zygmunt III Waza 8 czerwca 1616 r.). Stanisław Lubomirski zlecił prace nad utworzeniem układu urbanistycznego (zachowanego do dziś) nadwornemu architektowi Maciejowi Trapoli (zm. 1637), który również był autorem przebudowy zamku w stylu barokowym (wraz z fortyfikacjami) oraz kościoła i klasztoru karmelitów bosych, kościoła parafialnego Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i ratusza. Stanisław Lubomirski zmarł w 1649 r. – wraz z jego odejściem zakończył się okres świetności miasta.
Dynamicznego rozkwit miejscowości w regionie przerwały wojny ze Szwedami (1655-1657), którzy zdewastowali mury miejskie Bochni i wiele budynków (w tym kościół św. Mikołaja i ratusz), zajęli i złupili zamek w Wiśniczu, dokonali też zniszczeń w Lipnicy Murowanej. Tragiczne skutki przyniosły również najazdy wojsk siedmiogrodzkich, Kozaków oraz konfederatów barskich. W wielu miejscowościach wybuchały pożary, a ponadto ludność była dziesiątkowana przez epidemie. Upadek Bochni spowodowany był też działalnością ówczesnych administratorów kopalni, którzy dopuścili się wielu zaniedbań, pozbawiając regionu źródła dochodów.
Tuż przed I rozbiorem Polski, w lutym 1772 r. do Bochni wkroczyły wojska rosyjskie, a po nich – w czerwcu tegoż roku – oddziały austriackie, które stacjonowały w mieście do odzyskania niepodległości w 1918 r. Koniec XVIII wieku do czas dalszej degradacji miasta. Jak już wspomniano, likwidacji uległ klasztor dominikanów oraz bernardynów (1788 r.), ruiny murów miejskich i ratusz zostały rozebrane, a władze zaborcze na terenach ograniczonych na wschodzie rzeką Białą (w okolicach Tarnowa), a na zachodzie sąsiadujących z Krakowem utworzyły nową jednostkę administracyjną – cyrkuł bocheński, którego siedzibą był opuszczony przez dominikanów budynek przy rynku – stał się on miejscem tragicznych wydarzeń, kiedy w lutym 1846 r. w Galicji wybuchło krwawe powstanie chłopów przeciwko szlachcie. W czasie rabacji bocheński starosta Carl Bernd za każdego przywiezionego do cyrkułu szlachcica (żywego lub martwego) wypłacał gotówkę, co zachęcało chłopów do szczególnego okrucieństwa. Wiele dworów szlacheckich (m. in. w Rozdzielu i Łąkcie Górnej) zostało w tym czasie splądrowanych.
W Bochni pod zaborem austriackim powstało wiele obiektów i instytucji, które przyczyniły się do jej rozwoju (m.in. gimnazjum, biblioteka publiczna, stałe kino, w latach 1822-26 w Bochni swoją tymczasową siedzibę miało biskupstwo tynieckie, działało wówczas seminarium duchowne). Niewątpliwie najważniejszym wydarzeniem dla późniejszych dziejów miasta było uruchomienie przebiegającej przez Bochnię linii kolejowej Wiedeń – Kraków – Dębica. Przełom XIX i XX wieku to okres intensywnej urbanizacji – powstało wtedy wiele reprezentacyjnych domów, nowoczesny wodociąg i sieć kanalizacyjna, zmodernizowano również kopalnię soli. Sytuacja w Nowym Wiśniczu i Lipnicy Murowanej była odmienna. W czasach rozbiorowych miejscowości te zostały zmarginalizowane. W 1783 r. cesarz Józef II (1741-1790) dokonał kasaty klasztoru karmelitów bosych, a w zajmowanych przez nich budynkach utworzono więzienie, w którym obok przestępców przetrzymywano również działaczy niepodległościowych. Z kolei w Lipnicy Murowanej niewiele pozostało z dawnej świetności – zaczęła ona tracić swój miejski charakter, z czasem przekształcając się w wieś.
Pomimo ogromnych strat politycznych, gospodarczych i materialnych, lokalna społeczność w czasach zniewolenia angażowała się w działalność patriotyczną (m.in. walczyli w powstaniu styczniowym). W sierpniu 1914 r. ponad dwustu ochotników z Bochni wstąpiło do Legionów Józefa Piłsudskiego (który, notabene, na początku 1915 r. ulokował swój sztab w Lipnicy Murowanej). W grudniu 1914 r. w okolicach Żegociny wojska austriacko-pruskie pokonały oddziały rosyjskie po stoczeniu krwawej bitwy zwanej operacją limanowsko-łapanowską. Wiele tysięcy ofiar różnych narodowości spoczywa na cmentarzach wojennych w Bochni, Bogucicach, Gawłowie, Gierczycach, Nieprześni, Woli Nieszkowskiej, Grobli, Mikluszowicach, Rajbrocie, Sobolowie, Nowym Wiśniczu, Muchówce, Bratucicach, Krzeczowie, Leszczynie, Łąkcie Dolnej, Łąkcie Górnej, Trzcianie i Żegocinie.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sytuacja gospodarcza w Bochni uległa poprawie, jednak kryzys, który dotknął kopalnię, spowodował, że miasto nie powróciło do dawnej świetności. Jak w całym kraju, w latach dwudziestych i trzydziestych robotnicy i chłopi wyrażali swoje niezadowolenie, organizując strajki i protesty – w 1932 r. w Łapanowie na skutek starć z policją pięciu chłopów zginęło od kul, a kilkudziesięciu innych zostało rannych. Nowemu Wiśniczowi w 1933 r. odebrano prawa miejskie (przywrócono je w 1994 r.), podobnie jak Lipnicy Murowanej (w 1934 r.).
Okres II wojny światowej (1939-1945) to tragiczny czas w dziejach powiatu bocheńskiego. Już na początku września 1939 r. hitlerowcy wkroczyli do Nowego Wiśnicza, mordując mieszkańców (w większości Żydów), niszcząc domy, bożnice i kościół przyklasztorny. Mieszkańcy Lipnicy Murowanej zmuszani byli do pracy na rzecz okupanta oraz oddawania produktów rolnych. W Bochni doszło do jednej z pierwszych masowych egzekucji, po napadzie Jarosława Krzyszkowskiego i Fryderyka Piątkowskiego na posterunek policji niemieckiej w grudniu 1939 r. Zostali oni powieszeni na słupie latarni, a zamach stał się pretekstem do rozstrzelania 52 mieszkańców na wzgórzu Uzbornia. Wielu mieszkańców Bochni i okolic zostało wywiezionych do obozów zagłady lub na roboty przymusowe do Niemiec. Stosowane przez okupanta represje nie zgasiły ducha walki w mieszkańcach powiatu, którzy grupowali się, tworząc konspiracyjne oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich, czynnie walczyli z okupantem, organizowali tajne nauczanie i szpitale dla rannych żołnierzy, nieśli pomoc rodzinom żydowskim.
Po wojnie (jak w całym kraju) przystąpiono do odbudowy zniszczeń. Do Bochni przyłączone zostały okoliczne wsie, dzięki czemu zarówno powierzchnia, jak i liczba ludności miasta uległa powiększeniu. Powstały osiedla mieszkaniowe oraz dwie nowe świątynie, czyli kościół św. Pawła Apostoła i kościół św. Jana Nepomucena. Zamek w Wiśniczu został przejęty przez Skarb Państwa, a w 1947 r. utworzono Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w Nowym Wiśniczu, które kształci przyszłych artystów. W Lipnicy Murowanej w 1958 r. po raz pierwszy zorganizowano konkurs na największą palmę wielkanocną. W 1962 r. w Grobli (obecnie gmina Drwinia) odkryto złoża ropy naftowej, które intensywnie eksploatowano przez kolejne lata. Od lat sześćdziesiątych XX w. w poszczególnych miejscowościach budowano szkoły, ośrodki zdrowia, drogi, sieci wodociągowe, gazowe i kanalizacyjne. Wykorzystując walory przyrodnicze, tworzono ośrodki wczasowe i rekreacyjne (m.in. na terenie obecnej gminy Żegocina czy Łapanów). W 1990 r. zakończono wydobywanie soli w bocheńskiej kopalni, która w roku 2000 została wpisana na listę pomników historii, a w 2013 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Powiat bocheński został zlikwidowany w ramach reformy administracyjnej w 1975 r. Powstało wówczas województwo tarnowskie, w którym znalazła się Bochnia. Po ostatniej reformie, od 1 stycznia 1999 r. przywrócony został powiat bocheński, należący terytorialnie do województwa małopolskiego.
Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. region skorzystał z funduszy, które przeznaczono na rozwój infrastruktury (budowa tężni z komorą solną w Bochni, budowa dróg, działania proekologiczne, m.in. dotowanie wymiany źródeł ciepła, budowa przydomowych oczyszczalni ścieków na terenie gminy Lipnica Murowana, modernizacja obiektów użyteczności publicznej, np. budynku Zespołu Szkół im. Jana Pawła II w Łapanowie), rewitalizację zabytków (m.in. utworzenie innowacyjnej prezentacji multimedialnej jako uzupełnienie oferty turystycznej Kopalni Soli Bochnia, uporządkowanie i zagospodarowanie terenu oraz konserwacja dachu zabytkowego kościoła św. Bartłomieja w Łapanowie) i przestrzeni publicznych (Planty Salinarne, rewitalizacja centrum „Rynek OD-NOWA”, utworzenie Parku Rodzinnego Uzbornia w Bochni, zagospodarowanie centrum wsi Łapanów, Rzezawa, Trzciana, Żegocina).
Tagi: 2022-02, powiat bocheński