Dzieje powiatu lipnowskiego
Autor: Marcin GorączkoŚredniowiecze
W okresie wczesnośredniowiecznym obszar obecnego powiatu lipnowskiego należał do słabiej zaludnionych, na co wpływ miało zapewne jego znaczne zalesienie oraz obecność jezior i trudnodostępnych mokradeł. Od IX wieku w Dobrzyniu na cyplu wysoczyzny opadającej stromo w kierunku koryta Wisły funkcjonował gród najprawdopodobniej należący do Mazowszan. Pierwsza pisana wzmianka o nim pochodzi z 1065 roku, zawarta w tzw. falsyfikacie mogileńskim. Z czasem Dobrzyń stał się siedzibą kasztelanii, a następnie głównym obok Rypina ośrodkiem administracyjnym ziemi dobrzyńskiej. Od wieku X rozwijała się osada w miejscu dzisiejszego Lipna. Znacznie później, bo dopiero od XI wieku funkcjonowało grodzisko w Skępem, położone na przesmyku wschodniej części Jeziora Wielkiego. Od XI wieku ziemia dobrzyńska, będąca terenem granicznym państwa polskiego, narażona była na częste najazdy Prusów. W okresie rozbicia dzielnicowego znalazła się ona pod panowaniem Konrada mazowieckiego, który w 1222 roku osadził w Dobrzyniu zakon rycerski Braci dobrzyńskich (Pruskich Rycerzy Chrystusowych). Działania te miały na celu prowadzenie krucjaty skierowanej przeciwko plemionom pruskim i ochronę ziem księcia przed atakami z ich strony. Okazały się one nieskuteczne. Już w 1225 roku rycerze zakonni ponieśli porażkę w starciu z Prusami pod Brodnicą, co skłoniło księcia Konrada do sprowadzenia na ziemię chełmińską oraz michałowską zakonu krzyżackiego i otworzyło zupełnie nowy, jeszcze bardziej burzliwy rozdział w historii regionu.
Ziemia dobrzyńska stała się na długie lata przedmiotem spornym, najpierw pomiędzy księstwem mazowieckim a Zakonem Krzyżackim a później również Królestwem Polskim i Litwą. Krzyżacy kilkukrotnie podejmowali próby ekspansji na południe, co przejściowo skutkowało włączaniem regionu w struktury administracyjne Państwa Zakonnego. Przyjmuje się jednak, że to jeszcze z inicjatywy zakonu braci dobrzyńskich, bo przed 1230 rokiem, lokowany był Dobrzyń, prawdopodobnie na prawie lubeckim. Jest to więc jedno z najstarszych miast w Polsce. W XIII wieku ziemia dobrzyńska najeżdżana była przez Litwinów, w kolejnym stuleciu ponownie dostała się pod panowanie Krzyżaków. W granice Królestwa Polskiego wróciła w 1343 roku, po pokoju w Kaliszu między Kazimierzem Wielkim i Krzyżakami. W rękach polskich znalazła się między innymi osada Bobrowniki, wzmiankowana po raz pierwszy w 1323 roku. Rozpoczęto tu wznoszenie zamku, którego fundatorem był Henryk Garbaty ale prawa miejskie Bobrowniki uzyskały dopiero w 1403 roku, z rąk wielkiego mistrza Konrada von Jungingen. Natomiast jeszcze w 1349 roku nastąpiło nadanie praw miejskich, również na prawie chełmińskim, osadzie Lipno. Choć oficjalną stolicą ziemi dobrzyńskiej był Dobrzyń i to w nim urzędował kasztelan dobrzyński, w praktyce najważniejszą funkcję pełniło właśnie Lipno. W tamtejszym kościele farnym zbierał się sejmik, na który zjeżdżała cała dobrzyńska szlachta. Krótka reaktywacja księstwa dobrzyńskiego miała miejsce w latach 1379-1391 pod rządami księcia Władysława Opolczyka, który otrzymał Dobrzyń od polskiego króla Ludwika Węgierskiego. Późniejsze oddanie przez niego praw do ziemi dobrzyńskiej w zastaw Krzyżakom, spowodowało konflikt prawny między Polską i zakonem krzyżackim. Jego wykup przez Polskę u progu wielkiej wojny polsko-krzyżackiej okazał się zabiegiem o krótkotrwałych skutkach. W 1409 roku ziemia dobrzyńska została ponownie zajęta przez Krzyżaków. Zdobyto między innymi zamki w Bobrownikach i Dobrzyniu. W 1411 roku na mocy I pokoju toruńskiego ziemia dobrzyńska powróciła do rąk polskich, przy czym wcielono ją ostatecznie do Korony w 1466 roku po II pokoju toruńskim.
Obszar dzisiejszego powiatu znalazł się odtąd poza główną areną konfliktów zbrojnych co przyczyniło się do rozwoju gospodarczego i demograficznego, czemu sprzyjało również uzyskiwanie przez miasta kolejnych przywilejów królewskich. W 1445 roku nastąpiła na prawie chełmińskim lokacja prywatnego miasta Skępe, dokonana przez Mikołaja Kościeleckiego herbu Ogończyk, za pozwoleniem króla Kazimierza Jagiellończyka. W 1498 roku do Skępego Kościeleccy sprowadzili bernardynów z Koła i rozpoczęli budowę kościoła i klasztoru we wsi Wymyślin. Znaczne dochody z pośredniczenia w handlu rzecznym z Gdańskiem zaczęły uzyskiwać położone nad Wisłą Dobrzyń i Bobrowniki. Pod względem administracyjnym ziemia dobrzyńska należała do województwa inowrocławskiego, dzieląc się na trzy powiaty: dobrzyński, lipnowski i rypiński.
Czasy nowożytne
Okres dobrej koniunktury gospodarczej i stabilności politycznej zakończyły wojny ze Szwecją w XVII i na pocz. XVIII wieku, które zrujnowały ziemię dobrzyńską. Ze zniszczeń zaczęła się ona podnosić w II połowie XVIII wieku. Pewien wkład w tym procesie mieli osadnicy olenderscy osiedlający się na podmokłych terenach w dolinie Wisły. Po III rozbiorze Polski w 1795 roku decyzją władz pruskich powiat lipnowski został rozszerzony na całą ziemię dobrzyńską, włączoną do departamentu płockiego. Utworzenie w 1807 roku Księstwa Warszawskiego nie przyniosło zmian administracyjnych, natomiast w podczas kampanii napoleońskich region był miejscem przemarszu, najpierw wojsk francuskich ( w roku 1807 i 1812) a następnie rosyjskich (1813). Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku powiat lipnowski znalazł się w zaborze rosyjskim w ramach Królestwa Polskiego, gdzie należało do województwa płockiego (od 1837 r. guberni). Pewna część mieszkańców powiatu wzięła udział w powstaniu listopadowym. Co prawda na terenie regionu nie doszło do znaczniejszych starć, ale wielkie spustoszenie spowodowała obozująca tu armia rosyjska. Z kolei podczas powstania styczniowego miały miejsce potyczki powstańców z żołnierzami carskimi, między innymi w okolicach Skępego.
Lata 60. XIX wieku przyniosły ważne zmiany administracyjne. W wyniku reformy carskiej status miasta utraciły Skępe, Bobrowniki i Kikół (ostatnie to miasto prywatne od 1745 roku). Z jednej strony oficjalnie potwierdzało to fakt iż miejscowości te ewoluowały w kierunku funkcji typowo wiejskich, z drugiej jednak z pewnością utrudniało działania mające na celu powrót do dawnej świetności. W 1864 roku zlikwidowano klasztor bernardynów Wymyślinie (reaktywowano go w dwudziestoleciu międzywojennym). Z kolei w 1866 roku z powiatu lipnowskiego wyodrębniono powiat rypiński. Dalszy rozwój w omawianej części ziemi dobrzyńskiej odbywał się podobnie jak na terenach z nim sąsiadujących. Jeszcze w 1843 roku obok lipnowskiego Starego Miasta powstało Nowe Miasto, które stało się ważnym ośrodkiem produkcyjnym, handlowym i usługowym. W drugiej połowie XIX w. powstały w Lipnie i okolicach pierwsze większe zakłady przemysłowe. W 1881 roku działały: 4 garbarnie, 2 mydlarnie, browar, fabryka octu. Liczba ludności miasta wzrosła z 450 osób w 1800 roku do ponad 6 tys. pod koniec XIX wieku. Barierą rozwojową dla miasta stanowiło słabe wyposażenie w infrastrukturę komunalną oraz brak połączenia kolejowego. Z kolei Dobrzyń nad Wisłą stopniowo przekształcał się w lokalny ośrodek handlowo-usługowego, coraz bardziej oddziałujący jedynie na swoje bezpośrednie otoczenie. Również gospodarka Skępego była ukierunkowana na zaspokajanie potrzeb lokalnej społeczności. Mieszkało w nim na stałe, tak w XIX jak i początkach XX wieku kilkunastu rzemieślników i kupców. Okoliczni właściciele ziemscy w XIX wieku uruchomili w okolicach Skępego i Wymyślina kilka przedsiębiorstw. Powstały: huta szkła, kopalnia bursztynu, olejarnie, tartaki, gorzelnie, cegielnie i młyny. W okresie od końca XVIII wieku do początku wieku XX na terenie powiatu lipnowskiego ustaliła się sieć majątków ziemskich w obrębie których powstawały mniej lub bardziej okazałe rezydencje szlacheckie oraz zabudowania folwarczne.
Czasy najnowsze
W sierpnia 1920 roku tereny powiatu lipnowskiego zajęły wojska Armii Czerwonej Gaj-Chana, które następnie podjęły próbę sforsowania Wisły w rejonie Bobrownik. W walkach zakończonych niepowodzeniem bolszewików wzięły udział jednostki Flotylli Wiślanej. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku spowodowało konieczność przeprowadzenia reformy administracyjnej państwa. Dlatego w styczniu 1919 roku ukazało się rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych o podziale Ziemi Dobrzyńskiej na dwa powiaty: lipnowski i rypiński. Na czele stanęli rządowi komisarze, a swoje funkcje sprawowali do wyborów starostów. Pierwszym lipnowskim starostą został T. Świętochowski. Powiat lipnowski składał się wtedy z dwóch gmin miejskich: Dobrzynia nad Wisłą i Lipna oraz 17 wiejskich: Bobrownik, Chalina, Czarnego, Czernikowa, Dobrzejewic, Jastrzębia, Kikoła, Kłokocka, Ligowa, Mazowsza, Narutowa, Nowogrodu, Osówki, Szpetala, Skępego, Tłuchowa i Zadusznik. Powiat w 1921 roku obejmował obszar 15350 km i był zamieszkany przez 91911 osób. Zgodnie z ustawą z 1937 roku o zmianie granic województw Lipno z województwa warszawskiego włączono do województwa pomorskiego z siedzibą w Toruniu. Jeszcze w czasie I wojny światowej wybudowano kolej wąskotorową Nasielsk – Toruń. W 1937 roku linia ta została przebudowana na normalnotorową, włączając powiat lipnowski do sieci ogólnopolskiej.
8 września 1939 roku powiat lipnowski dostał się pod hitlerowską okupację i do początku 1945 roku był włączony bezpośrednio do Rzeszy, przynależąc do rejencji kwidzyńskiej prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie. Niedługo po wkroczeniu Niemców rozpoczęła się akcja wysiedleńcza, która od jesieni 1939 roku do końca okupacji objęła ponad 3 tys. osób. Równolegle prowadzono akcję eksterminacyjną, której ofiarami stali się przede wszystkim Żydzi, np. w Lipnie stanowiący 40% mieszkańców oraz polska inteligencja. Na początku trzeciej dekady stycznia 1945 roku na teren powiatu wkroczyła Armia Czerwona wraz z oddziałami Armii Ludowej. Po wyzwoleniu przywrócono przedwojenny podział administracyjny przy czym powiat lipnowski znalazł się w województwie bydgoskim. Dalsze zmiany administracyjne nastąpiły w 1955 roku, kiedy część obszaru przekazano je do nowego powiatu golubsko – dobrzyńskiego. Kolejna reforma administracyjna w Polsce w 1975 roku przyniosła likwidację powiatów. Dawny powiat lipnowski znalazł się w nowopowstałym województwie włocławskim. W 1997 roku prawa miejskie odzyskało Skępe. W wyniku reformy administracyjnej z 1999 roku. przywrócony został powiat lipnowski o powierzchni 1015,6 km2 i 68764 mieszkańców, z siedzibą w Lipnie. Obecnie w skład powiatu lipnowskiego wchodzą trzy miasta: Dobrzyń nad Wisłą, Lipno i Skępe oraz 6 gmin: Bobrowniki, Chrostkowo, Kikół, Lipno, Tłuchowo i Wielgie.
Źródła:
www.atlasgrodzisk.pl
www.dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny
www.dobrzyn.pl
www.lipnowski.powiat.pl
www.skepe.pl
www.sztetl.org.pl
www.ugbobrowniki.pl
Tagi: 2021-04, powiat lipnowski