-> Historia, Miejsca i szlaki   październik, 2021

Dzieje powiatu aleksandrowskiego

Autor: Marcin Gorączko

Dzieje powiatu aleksandrowskiego

Prehistoria

Badania archeologiczne prowadzone na terenie obecnego powiatu aleksandrowskiego wskazują, że obszar ten był penetrowany przez grupy koczowniczo-zbierackie już w późnym paleolicie. W kolejnych epokach rozwój kulturowy społeczeństw odbywał się w ścisłym związku ze zmianami jakie dokonywały się na Kujawach. Czynnikiem lokalnym, który powodował, że ślady dawnego osadnictwa akurat w powiecie aleksandrowskim nie są zbyt często spotykane, najprawdopodobniej były niezbyt korzystne dla agrokultur warunki naturalne, słabe gleby, spore zalesienie oraz bliskość Wisły, rzeki o dużym potencjale powodziowym, której towarzyszyły liczne podmokłości. Mimo to na podstawie znalezisk w postaci ozdób, naczyń i numizmatów przyjmuje się, że część istniejących tu u schyłku starożytności osad znajdowała się na trasie szlaku bursztynowego. Dotyczy to miejscowości Służewo a przede wszystkim Otłoczyna, gdzie przez stulecia funkcjonowała przeprawa przez Wisłę. Bród ten był wykorzystywany również później przez liczne grupy plemienne podczas wędrówki ludów w okresie IV-VI w. (Hunowie, Wandalowie, Burgundowie, Goci, Gepidzi, a potem również Bałtowie), które doprowadziły do upadku istniejącej na opisywanym terenie kultury przeworskiej. W późniejszych wiekach obszar był zasiedlany przez Słowian, początkowo przez Goplan, ostatecznie zaś przez Polan.

Od średniowiecza do rozbiorów

Najwcześniej wzmiankowanym w źródłach historycznych (falsyfikat mogileński z 1065 roku) ośrodkiem osadniczym na terenie dzisiejszego powiatu aleksandrowskiego był Słońsk, obecnie znajdujący się w obrębie Ciechocinka. Składał się on z osady (prawdopodobnie wykształconej z prasłowiańskiego opola z VIII-IX w.) i grodu książęcego, będącego siedzibą kasztelanii. W miejscu tym funkcjonowały warzelnie soli, które Konrad I mazowiecki wydzierżawił Krzyżakom. Przypuszcza się, że kres rozwojowi ośrodka położyły wielkie wylewy Wisły jeszcze w XIII wieku. Kolejne grodzisko znajdowało się w miejscowości Raciążek (prawa miejskie od 1317 roku), w obrębie dóbr należących do biskupów włocławskich. W 1330 roku został on zniszczony przez Krzyżaków po kilkudniowym oblężeniu.  W jego miejscu w 1340 roku rozpoczęto budowę zamku, który po ukończeniu przez kilka dekad stał się miejscem ważnych rokowań polsko-krzyżackich. W zamku często gościł król Władysław Jagiełło. Tutaj też w 1404 roku podpisane zostało porozumienie polsko-litewsko-krzyżackie dotyczące wykupu przez Królestwo Polskie ziemi dobrzyńskiej i zamku w Złotorii oraz potwierdzenia praw Krzyżaków do Żmudzi (pokój w Raciążku). W 1460 roku lokowano nad Wisłą Nieszawę. Była to już trzecia w historii tego miasta lokacja, pierwotnie położonego naprzeciwko Torunia (w rejonie Wielkiej Nieszawki a potem zamku dybowskiego). Relokacja konkurencyjnej Nieszawy była jednym z warunków oddania Torunia pod lenno króla polskiego jakie postawili mieszczanie po wybuchu wojny trzynastoletniej. Nowe położenie okazało się korzystne dla rozwoju gospodarczego Nieszawy jako ośrodka handlu zbożem drogą wodną, któremu kres położyły dopiero najazdy szwedzkie w drugiej połowie XVII w. Przez cały okres średniowiecza strategiczną rolę pełniła wspomniana wcześniej przeprawa przez Wisłę w Otłoczynie, o czym świadczą pozostałości jej umocnień i inne znaleziska archeologiczne. Począwszy od średniowiecza poszczególne miejscowości dzisiejszego powiatu wchodziły w skład majątków rodowych (np. Służewskich, Oporowskich, Ogończyków, Siemikowskich, Trojanowskich, Niemojewskich), kościelnych (klucz raciąski, majątki biskupów płockich), rzadziej królewskich (Nieszawa). Na przełomie XVI i XVII w. na Nizinie Ciechocińskiej,  wzdłuż Wisły, osiedlali się Olędrzy, zróżnicowana pod względem narodowości i wyznania grupa, których łączyło przede wszystkim posiadanie umiejętności rozwijania gospodarki rolnej na obszarach zagrożonych przez powódź. Na terenie dzisiejszego powiatu aleksandrowskiego najwcześniej pojawili się oni w Otłoczynie i Słońsku. Na obszarach tych wykształcił się nowy typ budownictwa zagrodowego, różniący się od polskich wsi, położonych na równinnych, centralnych Kujawach. Okres względnie pomyślnego rozwoju gospodarczego i demograficznego jaki nastąpił po wojnach polsko-krzyżackich, został przerwany wojnami polsko-szwedzkimi. Potop szwedzki i wojna północna spowodowały załamanie handlu zbożowego oraz wyludnienie.

Pod względem administracyjnym większa część opisywanego obszaru należała od XIV w. aż do rozbiorów w województwie brzeskokujawskim, którego siedzibą był Brześć Kujawski.

W czasie zaborów

Obszar należący dziś do powiatu aleksandrowskiego po II rozbiorze w znalazł się w granicach Królestwa Prus. Stan ten trwał do 1807 roku kiedy powołano Księstwo Warszawskie w obrębie którego znalazły się całe Kujawy. Kongres Wiedeński przyniósł kolejną zmianę w przynależności państwowej opisywanego obszaru. Tym razem został on włączony do Królestwa Polskiego, za wyjątkiem Otłoczyna, który powrócił do Prus. O ile politycznie taki stan rzeczy oznaczał katastrofę, skutki gospodarcze a częściowo również społeczne dla regionu w zasadzie okazały się korzystne, ponieważ przyczyniły się do powstania i rozwoju dwóch największych obecnie miast powiatu – Aleksandrowa Kujawskiego i Ciechocinka.  Po I rozbiorze Polski wzrosły cła na sól eksploatowaną z żup w Bochni i Wieliczce, które znalazły się w zaborze austriackim. Z tego powodu rozpoczęto poszukiwania nowych źródeł pozyskiwania soli, tym razem z solanek. Ich występowanie stwierdzono w rejonie Ciechocinka, wówczas niewielkiej wsi folwarcznej. Proces budowy infrastruktury służącej produkcji tego surowca na skalę przemysłową odbywał się etapami. W latach 1824–1829 wybudowano tężnie nr I i II. W 1832 roku uruchomiono warzelnię zaś w 1859 roku działalność rozpoczęła  tężnia nr III. Rozwój ośrodka warzelnianego w Ciechocinku zbiegł się ze wzrostem popularności w Europie balneologii, działu medycyny wykorzystującej do celów leczniczych naturalne surowce, takie jak np. wody mineralne, obecnego szczególnie w obrębie kurortów uzdrowiskowych. Dość szybko w takim to właśnie kierunku zaczął się rozwijać Ciechocinek, zarówno pod względem funkcjonalnym jak też urbanistycznym. W efekcie już pod koniec XIX wieku Ciechocinek był jednym z największych uzdrowisk w Królestwie Polskim. Większość najbardziej  charakterystycznych dla kurortu budynków powstała pod koniec XIX w. i na początku wieku XX. Aleksandrów (pierwotnie Aleksandrowo), wieś założona w latach 30. XIX w.  wzrost rangi zawdzięcza przygranicznemu położeniu na trasie  linii kolejowej łączącej Królestwo Polskie z Rosją i Prusami (Droga Żelazna Warszawsko-Bydgoska) uruchomionej w 1863 roku. Z tego powodu wzniesiono tu okazały budynek dworcowy. Do miejscowości zaczęli napływać osadnicy zawodowo związani z handlem, usługami, administracją i innymi formami działalności pozarolniczej. Miejscowość stanowiła tygiel narodowościowo-wyznaniowy, zamieszkana przez Polaków, Rosjan, Niemców i Żydów. W 1867 roku po otwarciu linii do Ciechocinka Aleksandrów (wówczas Pograniczny) stał się węzłem kolejowym. W 1879 roku w budynku dworca miało miejsce spotkanie cesarza Wilhelma I i cesarza Aleksandra II. Pod koniec XIX wieku Aleksandrów Kujawski posiadał blisko 3000 mieszkańców. Fakt występowania dwóch nowych, dynamicznie rozwijających się ośrodków osadniczych, trwający od dłuższego czasu regres gospodarczy dwóch miast o średniowiecznych korzeniach – Raciążka i Służewa. Z tego też powodu w wyniku reformy miejskiej w Królestwie Polskim w 1870 roku utraciły one prawa miejskie. Miastem pozostała Nieszawa, aczkolwiek ośrodek ten znacznie podupadł wraz z ograniczeniem wymiany handlowej odbywającej się Wisłą. Przez cały okres zaborów w strefie przygranicznej kwitła działalność przemytników. Generalnie negatywnie w regionie odbiły się skutki I wojny światowej, mimo iż w jego obrębie nie doszło do znaczniejszych starć zbrojnych. W 1915 roku Ciechocinek został zajęty przez wojska niemieckie i austriackie, a następnie przekształcony w uzdrowisko wojskowe i szpital polowy. Lata wojny doprowadziły tu do dewastacji i rozkradzenia mienia. Pod ostrzałem artyleryjskim znalazł się Aleksandrów, z którego ewakuowali się mieszkańcy narodowości rosyjskiej, głównie urzędnicy i ich rodziny. W 1916 roku zarówno Aleksandrów (od tego momentu jako Kujawski) jak i Ciechocinek otrzymały prawa miejskie.

Okres II Rzeczpospolitej i II wojna światowa

W 1918 r. obszar obecnego powiatu aleksandrowskiego znalazł się w granicach powstającego państwa polskiego.  W 1919 roku nastąpiło potwierdzenie otrzymanych przez władze okupacyjne praw miejskich przez Aleksandrów Kujawski i Ciechocinek. Następstwem wojny polsko-bolszewickiej było funkcjonowanie w latach 1920–1921 w Aleksandrowie Kujawskim obozu internowania przeznaczonego dla byłych żołnierzy Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej, a po jego likwidacji spory udział ludności ukraińskiej w społeczności miasta. Gospodarka Aleksandrowa coraz bardziej ukierunkowana była na drobny przemysł. Od 1921 roku miasto, po uruchomieniu krótszego połączenia Warszawy z Poznaniem przez Kutno stopniowo zaczęło tracić na znaczeniu jako stacja kolejowa. Wygasły przedsięwzięcia związane z bliskości granicy międzypaństwowej. W przypadku Ciechocinka w okresie II Rzeczypospolitej nastąpił dalszy rozwój i rozbudowa uzdrowiska, między innymi odwiercono pierwsze źródło termalne. Popularność kurortu nieustannie rosła. W okresie międzywojennym Ciechocinek stał się największym i najnowocześniejszym uzdrowiskiem nizinnym. W 1922 roku Sejm RP uchwalił ustawę o uzdrowiskach, a na jej mocy Ciechocinek został włączony do uzdrowisk państwowych, w ramach Państwowego Zakładu Zdrojowego. W 1932 roku odbyła się uroczystość otwarcia basenu termalno-solankowego, w której wziął udział Prezydent RP Ignacy Mościcki. Konfiguracja terenu powiatu przyległego do Wisły sprawia, że obszar ten jest narażony na zalewy. Wielokrotnie w przeszłości dochodziło tu do powodzi zagrażających przede wszystkim rozwijającej się infrastrukturze uzdrowiska w Ciechocinku. Z tego też względu w latach 70. XIX wieku zbudowano wał przeciwpowodziowy chroniący miasto. Na skutek zatoru na Wiśle w nocy z 29 na 30 marca 1924 roku doszło do przerwania ciechocińskiego wału i częściowe zalanie uzdrowiska. Była to największa jak dotąd powódź w jego historii. W trakcie dwudziestolecia międzywojennego opisywany obszar należał do powiatu nieszawskiego, istniejącego już od 1871 roku. W 1932 roku siedzibę jego władz przeniesiono z Nieszawy do Aleksandrowa Kujawskiego, zachowując nazwę powiatu. Powiat nieszawski do roku 1938 wchodził w skład województwa warszawskiego. Po reformie administracyjnej został włączony do województwa pomorskiego, przemianowanego tuż przed II wojną światową na województwo bydgoskie.  Po wybuchu II wojny światowej na teren powiatu wojska niemieckie dotarły 12 września. Pojawiły się pierwsze represje wobec polskiej inteligencji i kadry urzędniczej. W październiku 1939 roku obszar został włączony do Kraju Warty jako powiat ciechociński (niem. Landkreis Hermannsbad) z siedzibą w Aleksandrowie Kujawskim (niem. Weichselstädt). Podobnie jak w całym okręgu przeznaczonym do zniemczenia także tu nasiliła się ostra polityka germanizacyjna. Polegała ona na deportowaniu do Generalnego Gubernatorstwa ludności polskiej odmawiającej podpisania niemieckiej listy narodowościowej, eksterminacji ludności żydowskiej (zwłaszcza w 1942 roku) oraz osiedlania ludności niemieckiej z krajów nadbałtyckich, Rumunii, Wołynia oraz z terenów Rzeszy.  Ciechocinek ponownie został przekształcony w szpital wojskowy a następnie w kurort dostępny jedynie dla Niemców. Postępy Armii Czerwonej na wschodzie skłoniły niemieckie dowództwo do rozbudowy i wzmocnienia pobliskiej Twierdzy Toruń. Wzdłuż Tążyny (m.in. okolice Otłoczyna) pojawiły się schrony i budowle ziemne. Nie zostały one jednak użyte w walce, ze względu na ewakuację zagrożonego okrążeniem garnizonu toruńskiego na zachód. Obszar powiatu został ostatecznie wyzwolony przez Armię Czerwoną w trzeciej dekadzie stycznia 1945 roku.  Wiosną 1945 roku doszło do kilku zbiorowych mordów na ludności niemieckiej. Potwierdzone przypadki  pochodzą z Nieszawy i Aleksandrowa Kujawskiego. W tym czasie obszar powiatu w większości opuścili potomkowie dawnych Olędrów, powszechnie uznawani za Niemców.

Okres PRL i czasy współczesne

W latach 1945-1975 powiat (od 1948 roku już jako aleksandrowski) administracyjnie należał do województwa bydgoskiego. Reforma administracyjna w 1975 roku zlikwidowała powiat a należące do niego gminy przyporządkowała do województwa włocławskiego. Taki stan rzeczy trwał do 1998 roku kiedy powiat aleksandrowski został reaktywowany, tym razem w ramach województwa kujawsko- pomorskiego. W 1970 roku wybudowano zaporę na Wiśle i elektrownię wodną we Włocławku. Miała być ona częścią kaskady składającej się z 8 tego typu obiektów hydrotechnicznych. Jeden z nich miał zostać zlokalizowany w Ciechocinku, gdzie w 1982 roku wmurowano kamień węgielny pod przyszłą inwestycję. Pogłębiający się kryzys gospodarki socjalistycznej sprawił, że od tych planów odstąpiono. Powrócono do nich już po przemianach ustrojowych. W fazie koncepcyjnej zdecydowano się początkowo na budowę zapory w Nieszawie, by ostatecznie skupić się na miejscowości Siarzewo położonej w gminie Raciążek. Od lat 50. XX w. w Ciechocinku nastąpił znaczący rozwój budownictwa sanatoryjnego. Do roku 1989 zbudowano 5 szpitali uzdrowiskowych, 21 sanatoriów, prewentorium i dom wczasów leczniczych. 19 sierpnia 1980 roku pod Otłoczynem doszło do czołowego zderzenie pociągu osobowego z pociągiem towarowym,   w wyniku którego poniosło śmierć 67 osób a 64 zostały ranne. Była to największa katastrofa kolejowa w powojennej historii Polski.  W 2013 roku oddano do użytku odcinek Autostrady Bursztynowej A-1 wraz z węzłem w Ciechocinku, co w znacznym stopniu poprawiło skomunikowanie regionu w resztą kraju. W 2017 roku uznano za Pomnik Historii ,,Ciechocinek – zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym” .Współcześnie Aleksandrów Kujawski stanowi niewielki ośrodek przemysłowy skupiający na swoim terenie przedsiębiorstwa branży metalowej, poligraficznej i spożywczej. Ciechocinek pozostaje miastem uzdrowiskowym o ogólnopolskiej rozpoznawalności. Nieszawa dziś odgrywa rolę lokalnego centrum handlowo-usługowego.

Bibliografia:

Cieśla A. (red) 2009, Aleksandrów Kujawski: zarys dziejów,  Polskie Wydawnictwa Reklamowe, Toruń

Dumanowski J. 2004, Dzieje Nieszawy. T. 1, Do roku 1945, TNT, Toruń

Kubiak S. (red) 2001, Ciechocinek: dzieje uzdrowiska, WTN, Włocławek

Praca zbiorowa, 1880-1902, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Kasa im. Józefa Mianowskiego, Warszawa

www.uzdrowiskociechocinek.pl

www.sztetl.org.pl

Tagi: ,