Tradycja chrześcijańskiego eremityzmu. Skit w Odrynkach – jedyna w Polsce pustelnia prawosławna.

-> Miejsca z duszą październik, 2020

Tradycja chrześcijańskiego eremityzmu. Skit w Odrynkach – jedyna w Polsce pustelnia prawosławna.

Autor: Izabela Wyszowska i Tadeusz Jędrysiak

Pustelnia to według Słownika języka polskiego [1997, s.1081] mieszkanie, siedziba człowieka stroniącego od ludzi, odludka, samotnika. Pustelnika nazywamy często eremitą, człowiekiem, który z pobudek religijnych wycofuje się z życia w społeczeństwie i decyduje się na życie w izolacji i celibacie. Eremita poświęca się modlitwie i życiu w ascezie. Utrzymuje się z jałmużny lub z rzemiosła.

Po Soborze Watykańskim II (1962-1965) wprowadzono instytucję pustelnika do Kodeksu Prawa Kanonicznego, nadając tej formie życia status życia konsekrowanego. Prowadzenie przez wiernych chrześcijan życia samotnego czy ascetycznego, a nawet zupełnie odizolowanego od świata, nie czyni jeszcze danej osoby pustelnikiem. W rozumieniu prawa, w Kodeksie Prawa Kanonicznego, promulgowanym 25 stycznia 1983 r., życiu pustelniczemu poświęcony jest kan. 603. Pustelnicy ukazują każdemu wewnętrzny aspekt tajemnicy Kościoła, którym jest osobowa bliskość z Chrystusem. Ukryte przed światem życie pustelnika jest milczącym przepowiadaniem Chrystusa, któremu oddał swoje życie, ponieważ jest On dla niego wszystkim. Na tym polega to szczególne powołanie, by na pustyni, właśnie w walce wewnętrznej, znaleźć chwałę Ukrzyżowanego. Pustelnicy i pustelnice przez wewnętrzne i zewnętrzne oderwanie od świata świadczą o przemijalności doczesności, a przez post i pokutę ukazują, że nie samym chlebem żyje człowiek, ale Słowem Bożym. Tego rodzaju „życie na pustyni” jest wezwaniem skierowanym do bliźnich i do całej wspólnoty kościelnej, aby nie traciła nigdy z oczu najwyższego powołania, które polega na nieustannym przebywaniu z Panem [Kodeks Prawa Kanonicznego, 1983, poz. 921].

W Kodeksie Prawa Kanonicznego zaznaczone jest również, że wierni podejmujący życie pustelnicze, czyli anachoretyczne, przez surowsze odsunięcie się od świata, milczenie, gorliwą modlitwę i pokutę poświęcają swoje życie na chwałę Boga i zbawienie świata. Pustelnikom zaleca się odmawianie Liturgii Godzin, zwłaszcza Jutrzni i Nieszporów. Duchowni prowadzący życie pustelnicze zobowiązani są do modlitwy Liturgią Godzin z mocy samego prawa. Życie pustelnicze ma charakter kontemplacyjny i cechuje się równowagą pracy i głębokiego życia duchowego, zwłaszcza modlitwy. Pustelnik kieruje się indywidualną regułą życia uzgodnioną z osobą odpowiedzialną i zatwierdzoną przez biskupa. Pustelnik utrzymuje się sam, sam także troszczy się o urządzenie swojej pustelni. Minimalnym wiekiem do rozpoczęcia formacji do życia pustelniczego jest 30 lat. Pustelnik podlega władzy biskupa diecezji, który mianuje osobę odpowiedzialną za jej życie w stanie pustelniczym.
Za narodziny chrześcijańskiego życia pustelniczego przyjmuje się przełom III i IV wieku. Niektórzy chrześcijanie udawali się na pustynie Egiptu, by tam naśladować Chrystusa. Eremityzm niebawem dotarł także do innych krajów. Eremityzm (zwany obecnie także diecezjalnym życiem pustelniczym) nie przestał istnieć, gdy stał się w późniejszym czasie podłożem dla wspólnot zakonnych. Na ziemiach polskich tradycja eremityzmu sięga początków chrześcijaństwa. Poza indywidualną formą życia pustelniczego, można służyć Bogu i ludziom w ramach wspólnoty pustelniczej. Pierwszymi znanymi z imion eremitami w Polsce byli mnisi tworzący tzw. Erem Pięciu Braci (Benedyk, Jan, Mateusz, Izaak, Krystyn). Podstawą działania pierwszych eremitów w Polsce była reguła św. Benedykta obostrzona przez św. Romualda. Ich erem powstał prawdopodobnie w Międzyrzeczu. Na kształtowanie się postaw pustelniczych miał także wpływ monastycyzm bizantyjski, o czym świadczy przykład św. Andrzeja Świerada.

Polscy święci pustelnicy

Pięciu braci męczenników – pierwsi męczennicy polscy – Św. Benedykt, Jan, Mateusz, Izaak, Krystyn – męczennicy, patroni diecezji zielonogórsko-gorzowskiej. Jana i Benedykta, włoskich benedyktynów, sprowadził około 1000 r. Bolesław Chrobry by wprowadzić chrześcijańską kulturę na ziemi polskiej. Władca wystawił im pustelnię wśród niedostępnych lasów. Do nich przystąpiło wkrótce czterech Polaków, mianowicie: Izaak, Mateusz, Krystian i Barnaba. Podczas nieobecności Barnaby, 10 listopada 1002 r., ich klasztor został niespodziewanie napadnięty przez ludzi, spodziewających się znaleźć w eremie bogate łupy. Mnisi zostali śmiertelnie ugodzeni mieczami. Z modlitwą na ustach oddawali ducha Bogu, przebaczając oprawcom. Męczennicy byli tzw. Braćmi Międzyrzeckimi – w ten sposób określano mieszkańców pierwszego opactwo benedyktyńskiego ufundowanego przez Bolesława Chrobrego. W 1004 r. papież Jan XVIII bez wahania zaliczył ich w poczet świętych męczenników. Kult Pięciu Braci Męczenników stawał się coraz bardziej powszechny, rozszerzał się na kolejne kraje Europy. Wspomnienie Pięciu Braci Męczenników obchodzono od XI w. 10 listopada, w dniu ich śmierci.
Św. Andrzej Świerad (koniec X w. – 1034) – pustelnik, nauczyciel św. Benedykta (męczennika). Urodził się w rodzinie rolniczej najprawdopodobniej w Małopolsce. Wzrastał w środowisku chrześcijańskim. Przypuszczalnie krzewił chrześcijaństwo na ziemi sądeckiej – przebywał prawdopodobnie w eremie koło Tropia nad Dunajcem. Odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej i tam zapoznał się z ideałami ascezy wschodniej. Działał we Wrocławiu, na Podhalu, na Skałce. Był znakomitym lekarzem, w Europie zasłynął jako uzdrowiciel chorób kręgosłupa. Później (998) z uczniem Benedyktem przybył do opactwa św. Hipolita na górze Zabor koło Nitry (Słowacja), gdzie wstąpił do benedyktynów. To właśnie tam przyjął imię Andrzej. Po ukończeniu 40 lat mógł powrócić do życia pustelniczego, które wpisane jest również w duchowość benedyktyńską, do samotności, stwarzającej miejsce do głębszego spotkania z Bogiem.Uznawany jest za pierwszego polskiego misjonarza. Zasłynął jako apostoł i patron nawracających się grzeszników. Jeszcze za jego życia rozchodziła się wieść o świętości i surowych umartwieniach, którym się oddawał. Jego głównym zajęciem było karczowanie lasu. Zmarł w skutek gangreny, spowodowanej ciasno zapiętym wokół ciała łańcuchem. Andrzej Świerad był pierwszym Polakiem wyniesionym do chwały ołtarzy przez papieża Grzegorza VII w 1083 r. Jego wspomnienie liturgiczne obchodzone jest 13 lipca razem ze św. Benedyktem męczennikiem.
Św. Jan z Dukli (1414-1484) – pustelnik, zakonnik – franciszkanin, pod koniec życia w surowszej gałęzi zakonu bernardynów. Urodził się w Dukli (archidiecezja przemyska) w rodzinie mieszczańskiej. Uczył się w rodzinnym mieście, jak też później w Krakowie. Jako młodzieniec przez pewien czas przebywał w pustelni, w lasach w pobliżu Dukli. Po opuszczeniu pustelni (1433-1440) postanowił zostać kapłanem zakonnym i wstąpił do franciszkanów konwentualnych. W 1463 r. mając blisko 50 lat przeniósł się do klasztoru bernardynów, u których przebywał 21 lat, przez krótki okres w Poznaniu, a następnie aż do śmierci we Lwowie. Zasłynął jako wybitny mówca (głosił także kazania po niemiecku do Niemców, mieszkańców Lwowa) i spowiednik. Nawet po utracie wzroku oraz cierpiąc na niedowład nóg z wielką gorliwością spełniał posługę kapłańską, szczególnie z wielką miłością traktował penitentów w konfesjonale. Przy grobie św. Jana modlili się nie tylko katolicy, ale także prawosławni i Ormianie, otrzymując łaski. Wstawiennictwu św. Jana przypisuje się cudowne ocalenie Lwowa w 1648 r. podczas oblężenia przez wojska Bohdana Chmielnickiego. W 1733 r. papież Klemens XII ogłosił go błogosławionym, a Jan Paweł II kanonizował go w Dukli w 1997 r. Relikwie Świętego spoczywają w Dukli w kościele oo. Bernardynów. Św. Jan jest patronem Archidiecezji Przemyskiej, Lwowa, rycerstwa polskiego, jego postać widnieje w herbie Dukli. Liturgiczny obchód ku czci Jana z Dukli przypada na dzień 8 lipca.

Poza pojedynczymi eremitami, żyjącymi samotnie, w Europie powstało także pustelnicze zgromadzenie zakonne kamedułów. Pierwszy erem w Camaldoli we Włoszech (stąd nazwa kameduli) miał zostać założony w 1012 roku przez św. Romualda, który poszukiwał radykalnej drogi do świętości. Kameduli są zakonem monastycznym pustelników żyjących według surowych zasad opartych na regule św. Benedykta. Mnisi mieszkają we własnych domkach-pustelniach lub w pojedynczych celach klasztornych. Spotykają się jedynie podczas mszy świętej, modlitw i kilku posiłków w ciągu roku spożywanych wspólnie w refektarzu. Praca, modlitwa, lektura, kontemplacja, pokuta, post, samotność, zachowywanie milczenia, mają służyć pełnemu zjednoczeniu z Bogiem.

Pustelnicze zgromadzenie oo. kamedułów zostało sprowadzone do Polski przez Marszałka Wielkiego Koronnego Mikołaja Wolskiego w 1603 roku. Ufundował on erem wraz z kościołem pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na krakowskich Bielanach (Srebrna Góra). Na przełomie XVI/XVII w. w Polsce funkcjonowało siedem zakonów kamedulskich. Dziejową zawieruchę przetrwały jednak tylko dwa z nich (inne eremy np. na Bielanach warszawskich, zostały zniesione w XIX wieku). Dwa istniejące obecnie klasztory kamedułów to: w Krakowie na Bielanach zwany Erem Srebrnej Góry i w Bieniszewie (wieś, pow. koniński) zwany Erem Pięciu Braci Męczenników. W 2008 r., na Bielanach było dziewięciu kamedułów, a w Bieniszewie ośmiu.

Zakon oo. kamedułów jest zakonem o najsurowszej regule w Polsce. Żyją oni z dala od zgiełku miast, prowadząc pustelnicze życie, w tym samym rytmie, jakim żyli tysiąc lat wcześniej ich poprzednicy. Dziś na całym świecie istnieje zaledwie dziewięć takich klasztorów. Bracia mieszkają w niewielkich eremach, gdzie pracują i modlą się. Obowiązują ich śluby milczenia. Zbierają się tylko na modlitwy. Nie prowadzą żadnego duszpasterstwa. Ich misja polega na modlitwie i podejmowaniu wyrzeczeń w intencji dzieł prowadzonych przez Kościół. Poprzez oddanie się radykalnemu życiu pustelniczemu, modlitwie i ascezie chcą przypominać światu o realnym istnieniu Boga, o Jego pierwszeństwie ponad wszelkimi ludzkimi sprawami. W tej chwili w Polsce żyje kilkunastu kamedułów, zakon ma niewiele nowych powołań.

Dzień w klasztorze rozpoczyna się o godzinie 3.30 i przeplatany jest modlitwami odmawianymi wspólnie w kościele, samotnymi duchowymi rozważaniami w swoich celach i pracą fizyczną. Erem stanowi osobliwy mikroświat, w którym każdy ma wyznaczoną rolę. Jeden z braci jest ogrodnikiem, jeden furtianem, inny kucharzem zaspokajającym potrzeby kulinarne nie tylko innych braci, ale i gości, którzy mogą odbyć tutaj wyjątkowe rekolekcje w ciszy. Co ciekawe, mnisi są również wegetarianami. Zakonnicy mają cały czas zachowywać milczenie rozmawiając jedynie wtedy, gdy to jest niezbędnie konieczne, a i to na uboczu i półgłosem. Jedynie trzy razy w tygodniu – we wtorki, czwartki i soboty – mogą pozwolić sobie na krótką rozmowę. Pięć razy w roku wszyscy zakonnicy mają specyficzne wakacje: wspólnie opuszczają erem i udają się na wycieczkę. W taki dzień zostaje zwykle w klasztorze jeden zakonnik, aby doglądać gospodarstwa. Poza tym w klasztorze nie ma żadnych mediów, zakonnicy nie mają żadnych urlopów, nie mają prawa do odwiedzin rodziny. Wszystko to ma służyć stałemu skupieniu. Kobiety w ogóle mają zabroniony wstęp do klasztoru, z wyjątkiem zaledwie kilku dni w roku.

Pustelnie chrześcijańskie w Polsce

Nazwa pustelni i jej lokalizacja	Krótki opis pustelni
Pustelnia św. Jana z Dukli (ok. 5 km od Dukli )	Pustelnia znajduje się na wzgórzu Zaśpit w Beskidzie Niskim, prowadzi do niej droga asfaltowa z Trzciany (ok 2 km) do parkingu pod lasem. Jak głosi legenda Marii Amelii, właścicielce Dukli św. Jan objawił się we śnie, polecając jej wybudować na miejscu swej pustelni kaplicę i tak też się stało. Pustelnia została założona w 1769 r., znajduje się tu murowana kaplica z 1908 r., dom rekolekcyjny i tzw. dom pustelnika oraz taras ze sztuczną grotą, w której bije źródełko, z którego czerpią wodę pielgrzymi.
Pustelnia bł. Salomei (przysiółek Grodzisko, na trasie z Ojcowa do Zamku Pieskowa Skała)	Na początku XIII w. książę Henryk Brodaty postawił tu gród obronny. W 1243 r. do władzy doszedł książę Bolesław Wstydliwy (ostatni przedstawiciel małopolskiej linii Piastów), przekazał on Grodzisko swej siostrze Salomei, która wstąpiwszy do klasztoru Klarysek, przeniosła zakon w 1262 r. właśnie tutaj, do Grodziska. W XIV w. król Władysław Łokietek przeniósł klaryski do Krakowa i osadził je przy kościele pw. św. Andrzeja, a Grodzisko pozostało własnością sióstr aż do XIX w. Grodzisko zamieszkiwane było przez kilku pustelników. Dziś na fundamentach dawnego klasztoru stoi piękny, majestatyczny barokowy kompleks architektoniczny – kościół pw. Wniebowzięcia NMP i bł. Salomei z lat 1677-91, przy którym powstały domki modlitwy, Grota Ogrodu Getsemani i dom prebendarza. Zachowała się też oryginalna pustelnia z XIII w., w której miała sypiać i modlić się Salomea. Znajduje się tu jej ołtarzyk, łóżko oraz resztki dekoracji. Bł. Salomea przeżyła w pustelni 8 lat. Została beatyfikowana w 1673 r. Wysoko ponad doliną wznosi się kościół i pustelnia bł. Salomei. Kościół otacza zabytkowy mur z barokowymi bramami i posągami członków rodziny bł. Salomei i Henryka Brodatego.
Pustelnia Ducha Świętego (Czatachowa – wieś, pow. myszkowski – niedaleko Żarek)	Pustelnia w Czatachowej powstała w 1992 r. za sprawą o. Stefana, który jako pauliński zakonnik otrzymał od przełożonych zgodę na rozpoczęcie pustelniczego życia. Ojciec wraz z kilkoma innymi pustelnikami postawili tu swe małe chaty. Drewniane domki eremitów mają strome dachy, a w środku piece na drewno i prymitywne wyposażenie. Chaty są surowe, jak i życie tych pustelników, którzy poświęcili się Bogu i modlitwie. Wspólnota z Czatachowy funkcjonuje zgodnie z prawem świeckim i zasadami kościoła katolickiego. Początkowo dostępna pustelnia dziś jest ogrodzona płotem z patyków, wprowadzono tu klauzurę i nadano temu miejscu charakter klasztoru. Na teren pustelni mogą wchodzić tylko mężczyźni i to w szczególnych przypadkach.
Pustelnia Złotego Lasu (Rytwiany – wieś, pow. staszowski)	Pustelnia jest to to dawny poklasztorny zespół zwany też Pustelnią Kamedulską. Zakon oo. kamedułów przebywał tu od 1617 r., a w pustelni żyło 200 mnichów, w środku lasu. Była to druga po podkrakowskich Bielanach placówka tego zakonu na ziemiach polskich, zaliczana do najważniejszych polskich zgromadzeń monastycznych z pierwszej połowy XVII w. Położona jest w samym srodku Puszczy Rytwiańskiej. W kościele znajduje się unikatowy w skali kraju niezwykle bogaty wystrój i jego wyposażenie. W otoczeniu puszczy znajduje się ścieżka historyczna o życiu monastycznym. Obecnie pustelnia jest siedzibą Relaksacyjno-Kontemplacyjnego Centrum, którego pracownicy – terapeuci pomagają osobom uzależnionym, m.in. od Internetu, alkoholu, pracy czy seksu, poprzez stosowanie medytacji i skupienia.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dostępnych stron internetowych.

Skit w Odrynkach na Podlasiu – jedyna prawosławna pustelnia w Polsce

Prawosławie w Polsce jest aktualnie drugim pod względem liczebności wiernych wyznaniem, zaraz po Kościele katolickim i liczy – według różnych źródeł ponad 500 tys. wyznawców. Historia prawosławia na ziemiach polskich sięga tysiąca lat, a ono samo wywarło istotny wpływa na polską kulturę. W przeszłości prawosławni zamieszkiwali na wschodzie i południowym wschodzie Rzeczpospolitej. Obecnie rozsiani są po całej Polsce. Najbardziej „prawosławnym obszarem” jest Białostocczyzna, około 40% spośród wszystkich parafii prawosławnych znajduje się właśnie tam. Najmniej prawosławnych mieszka w Polsce centralnej [Skibińska-Opoka 1998, s. 175, 182]. Kościół prawosławny liczy łącznie sześć diecezji: lubelsko-chełmską, przemysko-nowosądecką, białostocko-gdańską, łódzko-poznańską, warszawsko-bielską i wrocławsko-szczecińską. W diecezjach prawosławnych działają 233 parafie, a zwierzchnikiem polskiego Kościoła prawosławnego jest Arcybiskup Metropolita Warszawski i całej Polski, który pełni jednocześnie funkcję ordynariusza diecezji warszawsko-bielskiej. Prawosławni mają w Polsce też swoje sanktuarium pielgrzymkowe, znajdujące się na Świętej Górze Grabarce i nazywane „prawosławną Jasną Górą”.

Skit w prawosławiu oznacza wzniesioną na odosobnionym terenie budowlę – pustelnię dla mnichów, pragnących prowadzić surowsze, niż w monastyrach, życie. Mnisi opuszczają monaster czyli klasztor, przenosząc się do skitu czyli do pustelni. Określenie skit nawiązuje do gr.: Sketis lub Sketes – nazwy egipskiej kolebki życia monastycznego – Wadi an-Natrun[1]. Niektórzy mnisi, dodatkowo się umartwiając, nie mieszkali w skicie, lecz w znajdujących się w pobliżu jaskiniach, lub szałasach w lesie. Zwyczajowo większe monastery prawosławne posiadały własne skity, na przykład Ławra Poczajowska na Wołyniu (obecnie Ukraina) posiadała własny skit św. Jerzego na Kozackich Mogiłach, Ławra Peczerska w Kijowie (Ukraina) posiadała skit Teofania. We współczesnej Polsce jedynym skitem jest Skit Świętych Antoniego i Teodozjusza Pieczerskich[2] w miejscowości Odrynki.

Odrynki jest to wieś w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Narew. Odrynki są maleńką wioską oddaloną od gminy kilka kilometrów, położoną przy zakolu rzeki Narew. Skit znajduje się na obrzeżach wsi w uroczysku Kudak, w otoczeniu rozlewisk dorzecza rzeki Narwi, wśród bagiennych wzgórz. Podczas wiosennych roztopów i jesiennej słoty skit otoczony bywa taflą wody i wydaje się być wyspą na Narwi. Latem Narew jedynie meandruje pomiędzy porastającymi okolice Skitu trawami. Ponad podmokłymi terenami poprowadzona została drewniana, 500-metrowa kładka łącząca skit ze wsią Odrynki. Przez kilka lat była ona jedynym dojściem do pustelni. Ten cały niesamowity teren otaczający skit zapewnia niepowtarzalny nigdzie indziej klimat.

Skit Św. Antoniego i Teodozjusza Pieczerskich w Odrynkach powstał w 2009 roku. Jego założycielem był prawosławny duchowny, doktor nauk teologicznych ojciec archimandryta Gabriel (imię świeckie Jerzy Giba). Przez pierwszych kilka lat mieszkał tam i modlił się w barakowozie, bez prądu, bieżącej wody i dostępu do świata zewnętrznego. Ojciec Gabriel był znany również ze swojej ogromnej wiedzy na temat ziołolecznictwa. Pomógł on niezliczonej liczbie chorych. Ojciec Gabriel urodził się w 1964 roku w Sokółce. Ukończył Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne oraz Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warszawie. Od początku swojej drogi mnicha związany był z monasterem Zwiastowania Bogurodzicy w Supraślu, gdzie w 1986 roku otrzymał postrzyżyny małej schizmy otrzymując imię Gabriel na pamiątkę archanioła Gabriela. Jeszcze w tym samym roku otrzymał z rąk ówczesnego biskupa białostockiego i gdańskiego Sawy święcenia diakońskie oraz święcenia kapłańskie. W 1998 roku dostąpił zaszczytu podniesienia godności do archimandryty (przełożonego klasztoru). Ojciec Gabriel od 2000-2008 roku był namiestnikiem monasteru w Supraślu oraz proboszczem przyklasztornej parafii. W ciągu kilku lat dzięki wsparciu mieszkańców okolicznych wsi i innych mieszkańców Podlasia, zbudował drewnianą cerkiew, dom dla mnichów i pomieszczenia gospodarcze, hodował pszczoły, leczył ziołami i szukał kandydatów do życia pustelniczego. Skit w Odrynkach z miesiąca na miesiąc odwiedzało coraz więcej osób. W 2013 roku na terenie skitu wybudowano nową większą drewnianą cerkiew pw. Opieki Matki Bożej. Co ciekawe jej wyposażenie – ikonostas, ołtarz i inne elementy powstały w pracowni w Salonikach (Grecja). Ojciec Gabriel zmarł w 2018 roku i został pochowany na terenie wybudowanej przez siebie pustelni. Obecnie w skicie znajduje się trzech pustelników.
Skit w Odrynkach podlega monasterowi Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy w Supraślu. Obecnie nawiązuje do historycznego monasteru Wniebowstąpienia Pańskiego, jaki powstał tu, w Puszczy Błudowskiej, nad rzeką Narew w XVI wieku. Życie w skicie jest surowe, oparte głównie na modlitwie i prostym jedzeniu. Pustelnicy dążą do tego, aby ich życie stało się modlitwą, a modlitwa życiem. Przez surowe odsunięcie się od świata, w samotności, milczeniu, pokucie i na modlitwie szukają woli Boga Ojca, aby wypełniać ją w Duchu Świętym, w ten sposób poświęcają się w pełni na chwałę Boga, Kościoła i dla zbawienia świata. Starają się przemieniać świat przez przemianę siebie samego. Pustelnia Zwiastowania jest miejscem, do którego z bardzo różnych powodów trafiają osoby poszukujące pomocy, osoby, które szukają Boga i szukają siebie.

Bibliografia

Kodeks Prawa kanonicznego. Codex Iuris Canonici [1983], Wydawnictwo Pallottinum,
Poznań.

Schauber V., Schindler H. M. [2000], Święci na każdy dzień. Patroni naszych imion, Grupa
Wydawnicza Bertelsmann, Świat Książki, Warszawa.

Skibińska-Opoka L. [1998], Geografia prawosławia w Polsce, „Peregrinus Cracoviensis” z. 6.
Słownik języka polskiego [1979], praca zbiorowa, PWN, Warszawa.

https://podroze.onet.pl/polska/malopolskie/zycie-mnichow-w-klasztorze-kamedulow-na-bielanach-srebrna-gora-krakow/bqb0znc
https://zakony-na-swiecie.blogspot.com/2012/06/pustelnicy-ducha-swietego-z-czatachowy.html
https://wiadomosci.onet.pl/religia/prawoslawie/xh7t4v7

[1] Wadi an-Natrun – miasto egipskie i dolina położona pomiędzy Aleksandrią i Kairem – znajduje się tu wiele koptyjskich klasztorów. Na tej historycznej krainie istniało kiedyś aż 50 klasztorów. Do dziś zachowały się tu cztery wyjątkowo ciekawe obiekty, wśród których wyróżniają się: klasztor św. Makarego oraz Klasztor Syryjczyków.

[2] Św. Antoni Pieczerski (ok.963 lub 983 – 1073) – założyciel Ławry Peczerskiej, święty mnich, asceta, pustelnik, święty Kościoła prawosławnego i greckokatolickiego. W kościele prawosławnym uznaje się go za prekursora tradycji pustelniczego życia zakonnego na ziemiach Rusi. Ruś widziała w nim ojca życia monastycznego, związanego z tradycją wschodnią. Dał początek Ławrze Pieczerskiej (Peczorskiej), najsłynniejszemu klasztorowi na Rusi, zwanemu matką monasterów. Ławra Peczerska była przez lata rozbudowywana i przez wieki trwało tu życie monastyczne. Obecnie mieści się w niej siedziba zwierzchnika Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego. Św. Teodozjusz Pieczerski (ok. 1029-1074) – mimo protestów matki dołączył (1055 r.) do grupy mnichów zgromadzonych przez Antoniego w Ławrze pod Kijowem zwanej później Ławrą Pieczerską (Ławra Peczerska). Tam też otrzymał postrzyżyny, później zaś święcenia kapłańskie. Św. Teodozjusz czczony był zawsze w Kościele greckokatolickim jako jeden z pierwszych organizatorów życia zakonnego Kościoła Kijowskiego.

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak