Dwory i pałace na skraju Puszczy Bolimowskiej

-> Itinerarium październik, 2020

Dwory i pałace na skraju Puszczy Bolimowskiej

Autor: Magdalena Kuc i Tadeusz Jędrysiak

Od kilku lat biura turystyczne w Warszawie organizują w weekendy jedno lub dwudniowe wyjazdy dla osób zainteresowanych poznawaniem mniej znanych wątków kulturowych kraju.

Szczególnie w 2020 roku, kiedy letnie wakacje wszystkim pokrzyżowała pandemia koronawirusa, krótkie wyjazdy cieszą się dużą frekwencją. Wszystkim spragnionym podróży i odkrywania nowych miejsc proponujemy tym razem ciekawą jednodniową wycieczkę szlakiem dworów i pałaców. Organizując imprezy turystyczne biura ze względów epidemiologicznych przestrzegają wszystkich zaleceń zdrowotnych w autokarze (maseczki, ograniczona liczba osób).

Wiemy wszyscy, że zabytki odgrywają szczególną rolę wśród walorów kulturowych, są one elementem dziedzictwa kulturowego. Stanowią efekt działalności poprzednich pokoleń. Zabytki architektury i budownictwa należą do najliczniejszych i najbardziej popularnych walorów turystycznych, a w przypadku dużego nagromadzenia cennych obiektów, decydują o najwyższej atrakcyjności miejscowości w skali krajowej jak i w skali międzynarodowej.

Polska jest krajem, który pod względem zasobów zabytków architektury i budownictwa jest konkurencyjna na europejskim rynku turystycznym. Posiada wiele cenionych walorów
w postaci miejsc i obiektów o wysokiej wartości historycznej, świadectwa polskich dziejów, rozkwitu kultury i sztuki. O bogatej historii naszego kraju przypominają dziś zamki obronne i reprezentacyjne pałace, które są świadectwem kultury i tradycji, ciągłości i trwania mimo tak wielu przeciwności losu, trudnych dziejowych momentów. Niektóre z nich, mimo że często były obiektami niepozornymi, stały się niezwykle cenne z uwagi na znajdujące się w nich zbiory o dużej wartości artystycznej, gromadzone przez ich właścicieli [Wyszowska, Jędrysiak 2017, s.141].

Ponieważ na trasie naszej podróży występują zarówno zamki, pałace jak i dwory, w tablicy przypomniano podstawowe różnice między nimi.

Tablica. Zamek, pałac i dwór – ich cechy charakterystyczne

Zamek	Pałac	Dwór
· warowny kompleks architektoniczny, głównie murowany, złożony z budynków mieszkalnych i gospodarczych· przeważnie otoczony murami, wieżami, często z barbakanem i zwodzonym mostem nad fosą· rozróżnia się: zamki obronne oraz zamki-rezydencje· zamki swój największy rozkwit miały w okresie gotyku; barok oraz następujący po nim neoklasycyzm przyniosły zmierzch zamków, zaczęły je bowiem wypierać pałace, kształtowane na modę włoskąi francuską	· reprezentacyjna budowla mieszkalna, pozbawiona cech obronnych· stanowi rezydencję królewską lub magnacką; od XIX w. także okazałe gmachy rządowe i użyteczności publicznej, o monumentalnej formie architektonicznej· pałace są znane od starożytności, ale największy rozkwit datuje się od epoki renesansu· główna oś pałacu pokrywa się z osią geometryczną komponowanego ogrodu, który wraz z budynkiem stanowi regularne założenie przestrzenno-architektoniczne· wzorem wielu europejskich rezydencji tego typu był pałac Ludwika XIV w Wersalu	· w dawnej Polsce siedziba ziemiańska wraz z zabudowaniami gospodarczymi i mieszkalnymi· szlachecki dom mieszkalny na wsi lub mieście, skromny w skali i wystroju· forma dworu, wykształcona w architekturze polskiej okresu renesansu, przetrwała do XX w.; w XVII w. wyodrębniono dwór z całego kompleksu budynków – stał się samodzielnym budynkiem mieszkalnym· dwory budowano z drewna lub cegły, na podmurówkach kamiennych; często sytuowano je na wzniesieniach, w otoczeniu starych drzew

Źródło: [Jędrysiak, Mikos v. Rohrscheidt 2011, s. 112]

Proponowana przez jedno z biur podróży, jednodniowa trasa wycieczki weekendowej obejmuje miejscowości leżące na skraju Puszczy Bolimowskiej w województwie łódzkim w powiatach rawskim i skierniewickim oraz jedną miejscowość w województwie mazowieckim – Kamion, w których znajdują się ciekawe dwory i pałace. Trasa przejazdu przebiega przez: Wolę Pękoszewską – Kamion – Doleck – Paplin – Lisna – Nowy Dwór – Babsk – Gołyń – Wolę Chojnata – Białą Rawską.

Niektóre z wymienionych obiektów, są w bardzo złym stanie. Pozbawione opieki pierwotnych właścicieli na skutek reformy rolnej z 17 stycznia 1945 roku, która brutalnie wywłaszczała posesjonatów majątków, zamienione na szkoły, budynki PGR-u, lub zwykłe budynki mieszkalne, przez lata zwyczajnie niszczały. Inne dzięki staraniom ich obecnych właścicieli odzyskują lub odzyskały dawny blask. Najlepszym przykładem tego typu działań jest pałac w Woli Chojnacie, który w 2005 roku został uhonorowany nagrodą Ministra Kultury i Sztuki oraz Generalnego Konserwatora Zabytków dla najlepiej odrestaurowanego obiektu zabytkowego w Polsce.

Źródło: Opracowanie własne

Wola Pękoszewska (wieś, pow. skierniewicki) – kiedyś to była prywatna wieś szlachecka. Zespół dworski położony jest w centralnej części wsi, początki jego powstania są datowane na XVIII w. dwór był własnością rodziny Ossolińskich. Warto podkreślić, że ród Ossolińskich był jednym z najstarszych w Polsce. Nie miał jednak nigdy wystarczającej siły, by realnie wpływać na politykę państwa. Mimo to, zdołał, głównie dzięki korzystnym mariażom, zgromadzić spory majątek, który niestety z powodu braku męskich potomków, w znacznej części utracił na rzecz innych rodzin.

Pierwotnie dwór w Woli Pękoszewskiej był dworem parterowym, drewnianym. W XIX w. dwór przeszedł w ręce Krasińskich, a od 1926 r. stał się własnością Franciszka Górskiego (1897-1989), znanego botanika, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, członka PAN. Po II wojnie światowej majątek i dwór został odebrany Górskim i otwarto tam szkołę. W 2006 r. majątek odzyskali spadkobiercy przedwojennych właścicieli. W 2008 r. w dworze odbył się zjazd rodzinny Górskich – potomków Franciszka Górskiego. Budynek można oglądać tylko z zewnątrz, park otaczający zespół dworski jest dostępny bez ograniczeń.

Dwór w starszej parterowej części jest drewniany i otynkowany, posadowiony na podmurówce. W części nowszej, piętrowej oraz w części prostopadłej przybudówki jest wykonany z cegły. W attyce frontowego ryzalitu umieszczono datę 1923 i napis: Ja. Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystem. A ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystem”, będący fragmentem fraszki Jana Kochanowskiego „Na dom w Czarnolesie”..
Wokół dworu od jego północnej i wschodniej strony znajduje się park krajobrazowy. W okolicy dworu zachowały się zabudowania gospodarcze i czworaki z XIX w., przekształcone po II wojnie światowej. We dworze jako znaczącej rezydencji Górskich, bywali: Henryk Sienkiewicz, Leon Wyczółkowski, Józef Rapacki, rodzina Krasińskich, Józef Mehoffer, tworzył tu niektóre swe obrazy Józef Chełmoński [www.polskiezabytki.pl].

Wola Pękoszewska – widok zespołu dworskiego

Wola Pękoszewska – fragment parku krajobrazowego

Wola Pękoszewska – zespół dworski z XVIII w.

Wola Pękoszewska – główna elewacja dworu

Wola Pękoszewska – fasada dworu

Wola Pękoszewska – widok dworu od ogrodu

Wola Pękoszewska – drzewa w parku krajobrazowym

Wola Pękoszewska – widok dworu od ogrodu

Wola Pękoszewska – widok zespołu dworskiego

Obraz namalowany przez Józefa Chełmońskiego (1949-1914) w czasie pobytu w majątku Górskich w Woli Pękoszewskiej – Orka (1896), Muzeum Narodowe w Poznaniu.

·

Kamion (wieś, pow. żyrardowski) – zespół pałacowy położony nad rzeką Rawką, został wybudowany dla Wojciechowskich (herbu Jelita) w latach 1917-1918. Pałac jest murowany z cegły i otynkowany, posadowiony na planie prostokąta. Elewacje budowli stanowią przykład architektury neoklasycystycznej z początku XX w. Obiekt jest częściowo podpiwniczony jednak posiada kondygnację podziemną pod całym obrysem budynku. Obiekt otocza park krajobrazowy z II poł. XIX w. Do niedawna budynek pełnił funkcję szkoły, aktualnie jest niezagospodarowany i niedostępny dla zwiedzających.

Kamion – widok pałacu przez ogrodzenie

Kamion – główne wejście do pałacu

Kamion – pałac i park krajobrazowy

Kamion – rzeka Rawka

Doleck (wieś, pow. skierniewicki), wieś leżąca nad rzeką Rawką, nad którą znajdował się niegdyś młyn wodny. Znajduje się tu dwór i park dworski pochodzący z początku XX w. Dwór jest murowany, w części wejściowej piętrowy, z przylegającym parterowym skrzydłem, kryty dwuspadowym dachem.
Doleck – dwór wpisany do rejestru zabytków

Doleck – widok dworku wybudowanego w XX w.
- Paplin (wieś, pow. skierniewicki) – dwór został wybudowany w 2 poł. XIX w. Właścicielem posiadłości na początku XX w. była rodzina Chlipalskich, która odkupiła dwór od poprzedniej jego właścicielki Jadwigi Rafalskiej. Do II wojny światowej dwór pozostawał w rękach rodziny Chlipalskich. Po wojnie ulokowano w nim szkołę podstawową oraz mieszkania dla nauczycieli. W latach 90. XX w. był już tylko budynkiem mieszkalnym, lecz silnie zdewastowanym i zaniedbanym. Zespół dworski jest wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków. Jest dostępny dla turystów z wyłączeniem wnętrza. Dwór jest budowlą murowaną z cegły, otynkowaną, na planie litery L, o nieregularnej bryle. Reprezentuje styl neorenesansowy. Składa się z części piętrowej, dwuosiowej oraz dostawionej do niej prostopadle parterowej części posadowionej na planie prostokąta. Po obu stronach wejścia na balkon, umieszczono nisze z popiersiami hetmana Stefana Czarnieckiego oraz króla Jana III Sobieskiego. Dwór otacza pozostałość parku krajobrazowego z 2 poł. XIX w., w którym zachowane są okazy starodrzewia, m.in. lipy drobnolistnej, kasztanowców i dębów. Od południowej strony do parku przylega kompleks czterech stawów [polskiezabytki.pl].
- Paplin – zespół dworski
  
  Paplin – główne wejście do dworu
  
  Paplin – dwór (ęlewacja)
  
  Paplin – widok dworu od strony drogi
  
  Paplin – dekoracyjne nisze
  - Lisna (wieś, pow. skierniewicki). Jest to niewielka wieś, leżąca w odległości 3 km od drogi szybkiego ruchu Warszawa -Katowice. Na wzgórzu znajduje się ponad 100-letni dwór z parkiem krajobrazowym. Dwór obecnie popada w ruinę, wzniesiony prawdopodobnie w II poł. XIX w., jest murowany, parterowy, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, z elewacją frontową z portykiem kolumnowym. Jeszcze w połowie lat 90. XX w. mieściła się tu szkoła. Wokół dworu znajdują się pozostałości parku krajobrazowego z ok. 1900 r. oraz zabudowania gospodarcze pochodzące tego samego czasu.
  - Lisna – główny widok dworu
    
    Lisna – oficyna dworska
    
    Lisna – portyk kolumnowy dworu
    
    Lisna – główne wejście do dworu
    
    Lisna – główne wejście do dworu
    
    Lisna – widok oficyny dworu od strony parku
    
    Lisna – park krajobrazowy wokół dworu
    
    Nowy Dwór (wieś, pow. skierniewicki) – wieś będąca niegdyś rezydencją myśliwską książąt mazowieckich i dworu królewskiego. W 1410 r. zmarł tutaj jeden z władców Mazowsza – książę rawski, gostyński i sochaczewski. Także w okresie późniejszym Nowy Dwór był jedną z ważniejszych miejscowości w ówczesnym województwie rawskim. W XVII i XVIII w. utracił na znaczeniu. W końcu XVIII i na początku XIX w. majątek należał do rodziny Puławskich, następnie przeszedł w ręce rodziny Okęckich, w których był do zakończenia II wojny światowej. Po wojnie majątek z dworem został przekształcony w PGR, a dwór na mieszkania pracownicze. Obecnie jest on własnością prywatną [www.polskiezabytki.pl]. Istniejący zespól dworski pochodzi z pierwszej połowy XX w., jest wpisany na listę zabytków. Składa się z dworu oraz kilku budynków gospodarczych, m.in. pralni, kurnika i budynku gospodarczego. Dwór jest murowany z cegły, posiada w fasadzie ryzalit z wejściem i z tarasem na dwóch kolumnach. Obecnie w dworze mieści się nowoczesna Klinika Rehabilitacji, która zajmuje się usprawniającym leczeniem schorzeń kręgosłupa, narządu ruchu oraz schorzeń neurologicznych. Ośrodek prowadzi turnusy rehabilitacyjne oraz konsultacje z dziedziny neurochirurgii, neurologii, ortopedii, rehabilitacji i psychologii. W dolnej części dworu znajdują się gabinety zabiegowe i lekarskie o unikalnym wystroju, przytulnym salonem z kominkiem oraz biblioteką. W górnej części dworu zlokalizowane są pokoje gościnne.
  - Nowy Dwór – park dworski ze stawem
    
    Nowy Dwór – park należący do dworu
    
    Nowy Dwór – stare drzewa w parku
    
    Nowy Dwór
    
    Nowy Dwór – główne wejście z tarasem
    
    Nowy Dwór – park otaczający zespól dworski
    
    Nowy Dwór – widok dworu od strony parku
    
    Nowy Dwór – główne wejście z tarasem i dwoma kolumnami
    
    Nowy Dwór – główny budynek zespołu dworskiego
    - Babsk (wieś, pow. rawski), położony 10 km na północ od Rawy Mazowieckiej, przy drodze nr 8 do Warszawy. Obszary, na których się znajduje stanowiły część Księstwa Mazowieckiego. Babsk był wsią szlachecką, początkowo własnością rodziny Babskich herbu Radwan, od których wzięła swą nazwę. W okresie przedrozbiorowym wieś należała już do dwóch rodzin szlacheckich: Babskich i Okęckich. Jeszcze przed rokiem 1800 cała miejscowość przeszła na własność Okęckich.
    Zespół dworski w Babsku jest usytuowany na niewielkim wzniesieniu w rozległym parku rozciągającym się na północ od drogi do Rawy Mazowieckiej. Neoklasycystyczny, murowany dwór został zbudowany w połowie lat 20. XIX w. z inicjatywy Feliksa Okęckiego, według projektu architekta Adama Idzikowskiego. Budowla jest parterowa z piętrowym szerokim ryzalitem w części środkowej, zwieńczonym attyka. Ryzalit poprzedzono czterokolumnowym portykiem z wejściem głównym. Elewacja dworu jest ozdobiona w maski, palmety i esownice. W pobliżu znajdują się zabudowania gospodarcze o równie ciekawej architekturze, z których na uwagę zasługuje szczególnie spichlerz o ścianach rozczłonkowanych ślepymi arkadami i niewielkimi prostokątnymi okienkami i potężnym portykiem. We frontonie znajduje się data 1833 r. , oznaczająca prawdopodobnie koniec prac budowlanych w majątku. Dwór w rękach rodziny Okęckich pozostał do wybuchu I wojny światowej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego majątek w Babsku przeszedł w ręce Mikołaja Glinki, zaś po II wojnie światowej został znacjonalizowany i stał się siedzibą PGR-u. W latach 90. XX w. cały majątek został sprywatyzowany Obiekty zespołu dworskiego i park są wpisane do rejestru zabytków [www.kultura.lodz.pl].
    
    W parku krajobrazowym powstałym w I poł. XIX w. znajduje się słynny zbiór Babskich Dębów. Jest on jednym z najcenniejszych zespołów drzew w Polsce, kilka z nich ma obwód powyżej 5 m, jedno mierzy 7,3m! Drzewami zachwycał się już sam znany malarz Józef Chełmoński (1849-1914). Na cmentarzu parafialnym w Babsku przy kościele pw. św. Antoniego Padewskiego, znajduje się grób rodzinny Aleksandra Józefa Grabowskiego i jego żony Konstancji Grabowskiej z domu Gładkowskiej. Konstancja Gładkowska (1810-1889) była śpiewaczką, młodzieńczą muzą i pierwszą miłością Fryderyka Chopina. Konstancja kształciła się w śpiewie w warszawskim konserwatorium. W dniu 21 kwietnia 1829 r. podczas koncertu solistek tej szkoły poznała Fryderyka Chopina. Znajomość ta trwała jedynie półtora roku i przerodziła się w młodzieńczą fascynację Fryderyka młodą blondynką o pięknym głosie. 11 X 1830 brała ona udział w jego pożegnalnym koncercie w Warszawie. Pod wpływem uczucia Fryderyka Chopina do Konstancji Gładkowskiej powstało Larghetto z Koncertu fortepianowego f-moll op. 21 i Walc Des-dur op. 70 nr 3. W 1832 r. Konstancja poślubiła Józefa Grabowskiego i zamieszkała w Raduczu koło Rawy Mazowieckiej. Para doczekała się 5 dzieci. Około 1845 r. Konstancja Gładkowska zaczęła tracić wzrok i mimo wizyt u wybitnych okulistów w Poznaniu i Paryżu ociemniała. Znosiła to kalectwo przez kilkadziesiąt lat z nadzwyczajną cierpliwością i pogodą ducha, do końca życia kierując domem, wychowaniem dzieci i wnuków [www.dziennikteatralny.pl].

Babsk – widok dworu

Babsk – główny widok dworu

Babsk – część budynku dworu od strony parku, z ciekawą klatką schodową

Babsk

Babsk – fragment parku otaczający zespół dworski

Babsk – budynek spichlerza w parku

Babsk – cmentarz parafialny przy kościele pw. św. Antoniego Padewskiego. Grób Aleksandra i Konstancji Grabowskich. Na kamieniu nagrobnym widnieje napis: S.P. Aleksander Józef Grabowski Obywatel Ziemski ur. 18 marca 1804 r. – zm. 25 marca 1898 r. – Wieczny Pokój Duszy Jego. Konstancja Grabowska z d. Gładkowska – Młodzieńcze Natchnienie Fryderyka Chopina – ur. 1810 – zm. 1889.

Gołyń (wieś, pow. rawski) – wieś występująca w dokumentach historycznych już w XV w., jako własność szlachecką. Od początków XVIII w. dobra należały do rodziny Rylskich, wielokrotnie zmieniały swoich właścicieli. Podobnie było z wybudowanym tu dworem, który został wzniesiony z cegły w stylu późnego klasycyzmu w poł. XIX w. Po II wojnie światowej w 1945 r. ostatni właściciele Halina i Władysław Brejnakowski zostali wyrzuceni z majątku przez władze komunistyczne, zaś sam majątek został rozparcelowany. W dworze została ulokowana szkoła podstawowa. Od początku lat 90. XX w. dwór powrócił do spadkobierców ostatniego właściciela dworu. Dwór otoczony parkiem krajobrazowym, jest wpisany do rejestru zabytków.

Gołyń – brama wejściowa do zespołu dworskiego

Gołyń – aleja prowadząca do dworu

Gołyń – widok pałacu z głównym wejściem

Gołyń – widok pałacu od strony parku

Gołyń – fragment parku krajobrazowego

Gołyń – drzewa parkowe – pomniki przyrody

Wola Chojnata (wieś, pow. skierniewicki), w 1820 r. trafiła w posiadanie byłego generała wojsk polskich walczących przy Napoleonie Bonaparte – Stanisława Wojczyńskiego (1766-1837). Generał zjawił się w Woli Chojnackiej nie sam, lecz z żoną, aktorką paryskich teatrów. Dawny dwór postanowił przebudować na pałac i podarował go swojej wybrance. Chimeryczna małżonka na spokojnym Mazowszu wytrzymała zaledwie kilka lat i pewnego dnia pod nieobecność męża uciekła do wielkiego świata, czyli do rodzinnego Paryża. Generał oddał pałac w dzierżawę, a następnie sprzedał go Wincentemu Rębowskiemu – byłemu kapitanowi wojsk polskich. Wincenty Rębowski w testamencie oddał pałac i dobra Józefowi Wierzbickiemu. To właśnie za jego czasów pałac na planie prostokąta został przebudowany i nabrał neorenesansowych kształtów, które możemy podziwiać do dzisiaj. Pałac stoi wśród parkowej zieleni z okazałym starodrzewiem, z niedalekim stawem oraz malowniczą łąką [palacchojnata.com/historia].

W latach międzywojennych XX w. ostatnim właścicielem pałacu był syn Józefa Wierzbickiego – Mieczysław. Po II wojnie obiekt przeszedł na własność Skarbu Państwa i od tego momentu popadał w ruinę. W 1995 r. pałac stał się prywatną własnością, której właściciel przywrócił mu dawną świetność. Obecnie uważa się go za perłę architektury oraz nietuzinkowe miejsce na organizację spotkań biznesowych i przyjęć rodzinnych. Wszystkie eleganckie pokoje w Pałacu Chojnata ozdobione są sztukateriami i oryginalnymi dębowymi drzwiami. W 2005 r. pałac został uhonorowany nagrodą Ministra Kultury i Sztuki oraz Generalnego Konserwatora Zabytków jako najlepiej odrestaurowany zabytek w Polsce^.

Wola Chojnata – brama od drogi prowadząca do pałacu

Wola Chojnata

Wola Chojnata – widok eleganckiego i stylowego pałacu

Wola Chojnata

Wola Chojnata – wnętrze pałacu

Wola Chojnata – wnętrze pałacu

Wola Chojnata – widok pałacu od strony parku

Wola Chojnata – fragment parku

Biała Rawska (miasto, pow. rawski) – szczyci się pałacem wybudowanym w pierwszej połowie XIX w. dla ówczesnego właściciela miasta majora wojsk polskich Aleksandra Leszczyńskiego. Autorem projektu był znakomity architekt Franciszek Maria Lanci. W latach 80. XIX w. pałac przeszedł z rąk syna Aleksandra – Teodora Leszczyńskiego na własność rodziny Sułkowskich. Po II wojnie światowej został znacjonalizowany i przeznaczony na izbę porodową oraz aptekę, częściowo zaadaptowano go także na mieszkania prywatne. Od 1996 r. obiekt znajduje się w rękach prywatnych, w jednej części mieści się bar. Od 2007 r. w pałacu trwają prace remontowe.

Wybudowany z cegły i otynkowany pałac utrzymany jest w stylu włoskim z elementami neogotyckimi. Budowla został wzniesiona na planie litery L i składa się: z części piętrowej z czworoboczną wieżą mieszczącą klatkę schodową, z parterowego skrzydła od zachodu zakończonego tarasem, z parterowego skrzydła od południa z okrągłą wieżyczką w narożu i z prostokątnej przybudówki do wieży od strony wschodniej. Całość dworu pokrywa dwu- i czterospadowy dach [www.zamkipałace.com].
W otaczającym pałac parku krajobrazowym rośnie ok. 30 dębów, których obwody pni dochodzą do 3,5 m.