Zarys dziejów powiatu brodnickiego
Autor: Monika ZdziechPrehistoria i okres wczesnopiastowski
Najstarsze, odnotowane przez archeologów ślady osadnictwa w regionie brodnickim odkryto w Mszanie i pochodzą one sprzed 9000 lat. Ówcześni mieszkańcy tych terenów zamieszkiwali dolinę Drwęcy, żyli w niewielkich 3-5 osobowych grupach oraz zajmowali się myślistwem, zbieractwem i rybołówstwem. Na przełomie VII i VIII wieku tereny zasiedliła ludność słowiańska, której osady znajdowały się nad jeziorami Wądzyńskim i Niskie Brodno. Kresowe położenie obecnego regionu brodnickiego skutkowało zetknięciem się interesów plemion, a później państw Słowian i Bałtów (do których zalicza się m.in. Litwinów i Łotyszy) Na przełomie X i XI wieku zaczęła się ekspansja piastowska, w której zasięgu znalazła się ziemia michałowska. Grody, które się tu znajdowały miały chronić granicę, za którą znajdowały się pruskie plemiona. W XI wieku obecny obszar regionu brodnickiego znalazł się w obrębie wczesnopiastowskiej Polski Bolesława Chrobrego. Na przełomie XI i XII wieku, na lewym brzegu Drwęcy powstała kasztelania, której ośrodkiem był gród w Świeciu nad Drwęcą, a następnie, w XII wieku w Michałowie. Zachodnią część pojezierza brodnickiego obejmowała kasztelania chełmińska. Na początku XIII wieku ziemia chełmińska oraz sąsiadująca ziemia michałowska stanowiły bazę wypadową dla podejmowanych wypraw, których celem było narzucenie pogańskim Prusom politycznego zwierzchnictwa połączonego z przymusowym nawróceniem na chrześcijaństwo. W 1216 roku utworzono biskupstwo pruskie, które powierzono mnichowi zakonu cystersów. Książę Konrad Mazowiecki nadał biskupowi Christianowi gród Chełmno oraz kilkadziesiąt wsi w tym wchodzących w skład ziemi michałowskiej takich jak Wądzyn, Bobrowo, Jabłonowo. Biskup otrzymane od księcia Konrada mazowiekiego posiadłości przekazał zakonu krzyżackiemu w 1231 roku.
Czasy działań zakonu krzyżackiego
W 1317 r. Krzyżacy odkupili od kujawskiego księcia Leszka Siemomysłowica ziemię michałowską obejmującą przeciwległy brzeg Drwęcy, którą następnie włączono do powstałego komturstwa brodnickiego. Założono Brodnicę oraz wzniesiono zamek (prace rozpoczęto najprawdopodobniej w 1305 ), którego wieża oraz piwnice zachowane są do dziś. Zamek był siedzibą komtura. Prawa miejskie Brodnica uzyskała na prawach chełmińskich. Pierwszy zapis dotyczący Brodnicy pochodzi z 1298, pod datą 29 września kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga odnotował, że oddział Litwinów zaatakował osadę. W latach 1327-1332 podejmowane były próby odebrania Zakonu ziemi brodnickiej, jednak kończyły się one niepowodzeniem. W 1339 roku przez stronę polską czynione były starania o przywrócenie utraconych ziem za pośrednictwem sądu papieskiego w Warszawie. Krzyżacy nie przyjmowali jednak niekorzystnego wyroku i dalej okupowali zajęte ziemie. Królestwo Polskie domagało się zwrotu ziem wraz z ziemią chełmińską i Pomorzem Gdańskim. W wyniku decydującej bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku, w której brali udział również rycerze zakonu z brodnickiej komturii, wojska krzyżackie opuściły Brodnicę, a miasto został zdobyte przez Władysława Jagiełłę. Po podpisaniu I Pokoju Toruńskiego w 1411 r. jego wojska opuściły Brodnicę, jednak powróciły już w 1414 roku ,w czasie trwającej tzw. wojny głodowej, gdzie przez okres trzech tygodni bezskutecznie oblegały brodnicki zamek. Mieszkańcy regionu brodnickiego sprzeciwiali się krzyżackiej władzy i wzięli udział w Zjeździe Związku Pruskiego w Kwidzynie w 1440 roku. Powstała Tajna Rada Związku Pruskiego, której działania doprowadziły do wzniecenia powstania i zajęciem m.in. brodnickiego zamku, Koniec panowania zakonu został nastąpił po wojnie trzynastoletniej w wyniku zawarciu II pokoju toruńskiego 19 października 1466 roku. Jednak Brodnica wraz z obszarem byłego komturstwa znajdowała się aż do 1478 r. w rękach czeskich wojsk zaciężnych, które domagały się zapłaty za swoje usługi dla zakonu krzyżackiego i zdobycie miasta oraz zamku w 1462 roku.
W Królestwie Polskim
Po wojnie trzynastoletniej, w wyniku postanowienia pokoju toruńskiego z 1466 roku, Prusy Królewskie przyłączono do Polski, a ziemie podzielono na województwa i powiaty. Z ziemi chełmińskiej utworzono województwo chełmińskie, które podzielono na powiaty: chełmiński i michałowski. Po 1478 roku ziemie brodnickie stały się częścią Prus Królewskich, a Brodnica siedzibą starostwa niegrodowego.. W XVI wieku rozwijał się ruch reformacyjny, który znalazł wielu zwolenników w Brodnicy i okolicznych miejscowościach. Ewangelickimi starostami byli m.in.: Rafał Działyński (1542-1572) wraz z żoną Zofią (1572-1604). Ród Działyńskich dzierżył starostwo brodnickie przez ponad 100 lat począwszy od 1485 roku, następnie nadano je przedstawicielom rodziny królewskiej, w tym Annie Wazównie, siostrze króla Polski Zygmunta III Wazy. Anna Wazówna otrzymała starostwo Brodnicy w 1604 roku, była znana jako osoba inteligentna i wykształcona, a na brodnickim dworze gościła wielu uczonych i pisarzy. Pałac, w którym mieszkała Anna Wazówna oraz jej pomnik mieści się przy obecnej ulicy zamkowej w Brodnicy.
XVII i XVIII wiek
Przełom XVI i XVII wieku był okresem, w którym zaczęły pojawiać się symptomy kryzysu gospodarczego. Sytuację pogorszyły wojny polsko-szwedzkie, którym towarzyszyły liczne zniszczenia, obciążenia finansowe, epidemie i wyludnienia. Po raz pierwszy wojska szwedzkie pod dowództwem króla Gustawa Adolfa podeszły pod brodnickie mury 27 sierpnia 1628 roku. Wojska szwedzkie zajęły Brodnicę we wrześniu 1628 r., po czterech dniach oblężenia zamku i wysadzeniu części murów obronnych, i pozostały w mieście przez rok. W 1629 roku doszło do bitwy pod Górznem w wyniku której ucierpiały m.in. zamek biskupi i kościół. Duże wyniszczenie i spustoszenie spowodował też potop szwedzki w latach 1655-1660, podczas którego ucierpiały wsie m.in. Kruszyny, Lembarg, Nieżywięć, Żmijewo. Szwedzi okupowali Brodnicę ponownie w okresie od 1703 do 1705 roku. W 1707 roku miasto zostało zajęte przez Rosjan, a w latach 1708-1717 ludność zdziesiątkowała epidemia dżumy. W czasie trwania wojny siedmioletniej (1756-1763) ziemia michałowska wraz z Brodnicą znajdowała się na szlaku przemarszów najpierw wojsk rosyjskich, a później pruskich. Podczas pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku region brodnicki wcielono do prowincji Prus Zachodnich i włączono do regencji kwidzyńskiej.
XIX wiek
Tereny obecnego powiatu brodnickiego były pod pruskim panowaniem aż do 1806 roku kiedy w czasie wojen napoleońskich. na obszar ówczesnego powiatu michałowskiego wkroczyły wojska francuskie. 29 grudnia 1806 roku w okolicy Górzna doszło do bitwy z wycofującymi się Prusakami. W styczniu 1807 roku Napoleon Bonaparte spędził dwa dni w Brodnicy w majątku Johanna Friedricha Weissermela – dzierżawcy ziemskiego. Na mocy traktatu tylżyckiego zawartego w 1807 r. powiat michałowski stał się częścią Księstwa Warszawskiego, jednak już w 1813 roku, po klęsce Napoleona pod Moskwą, ziemie zajęły wojska rosyjskie. Rosjanie wycofali się dopiero po kongresie wiedeńskim w 1815 roku, a ziemia michałowska znalazła się ponownie pod zaborem pruskim.
Powstanie listopadowe
Dnia 5 października 1831 r. pod Brodnicą miał miejsce ostatni akt powstania listopadowego. W miejscowości Mszano kilkudziesięciotysięczny korpus wojsk powstańczych pod dowództwem ostatniego wodza naczelnego powstania generała dywizji Macieja Rybińskiego przekroczył granicę Królestwa Polskiego i Prus między Górznem a Jastrzębiem. Pod Księtem (gmina Świedziebnia) odbyło się ostatnie znane starcie powstania pomiędzy wojskami polskimi i rosyjskimi. Władze pruskie internowały powstańców pod Brodnicą. Razem z armią na emigrację udano władze powstańcze z ostatnim prezesem Rządu Narodowego Bonawenturą Niemojewskim oraz członków sejmu i polityków. Wśród internowanych żołnierzy był też znany poeta, geograf i krajoznawca porucznik Wincenty Pol, który wydarzenia uwiecznił w wierszu „Stary ułan pod Brodnicą”. Ludność polska, która zamieszkiwała ziemię michałowską wspierała ruchy wolnościowe i po upadku powstania listopadowego udzielała bezinteresownej pomocy przebywającym w niewoli żołnierzom.
XIX wiek
Podczas okresu „Wiosny Ludów” w 1848 r. nastąpił znaczny wzrost nastrojów rewolucyjnych i wolnościowych w powiecie brodnickim. Po wybuchu powstania wielkopolskiego, kilkudziesięciu młodych ochotników podjęło próbę przedostania się do Wielkopolski, aby podjąć walkę z zaborcą. Próba ta jednak nie powiodła się i zakończyła się akcją mająca na celu przejęcie władzy w Brodnicy, którą podjęto z inicjatywy utworzonego wiosną 1848 roku Komitetu Narodowego na powiat brodnicki. Ujawniły się konflikty narodowościowe pomiędzy ludnością pochodzenia polskiego i niemieckiego. W 1863 r. Mieszkańcy ziemi michałowskiej wspierali toczące się niedaleko powstanie styczniowe organizując zaopatrzenie i transport broni, werbowano też ochotników chcących wziąć udział w powstaniu. Pomimo prowadzonej przez okres trwania zaborów akcji kolonizacyjnej i germanizacji, powiat brodnicki zachował polski charakter. Ruch patriotyczny odnosił sukcesy w walce o zachowanie świadomości narodowej. Jednym z działań było założenie w 1861 r. w Brodnicy Towarzystwa Rolniczego Ziemi Michałowskiej, które miało zapobiegać upadkowi i przechodzeniu polskich gospodarstw w ręce niemieckie. Rok później została powołana Spółka Pożyczkowa dla rzemieślników z Brodnicy i okolic. Najwybitniejszym w regionie działaczem polskiego ruchu niepodległościowego był polityk i publicysta Ignacy Łyskowski, którego działania miały wymiar ponadlokalny. Łyskowski powołał instytucję, której celem było organizowanie corocznych sejmików gospodarczych. Duże zasługi dla rozwoju czytelnictwa oraz popularyzacji języka polskiego miała drukarnia Karola Augusta Kohlera, gdzie wydano ponad 100 polskich druków. Kolejnym działaniem patriotycznym w regionie było też tzw. „koło filomatów” tajny, samokształceniowy związek młodzieży w brodnickim gimnazjum.
Okres międzywojenny i II Wojna Światowa
Ruchem niepodległościowym po zakończeniu 1. wojny światowej kierował początkowo Tajny Komitet Obywatelski (1918), a później Tymczasowa Rada Ludowa na powiat brodnicki. Powiat wrócił w granice restytuowanej Polski w styczniu 1920 roku, a wyzwolenia dokonały oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem gen. broni Józefa Hallera. W dniu 15 sierpnia 1920 roku wschodnia część ówczesnego powiatu obejmująca Najmowo i Jabłonowo zajęta została przez Armię Czerwoną, jednak dalsze postępy Sowietów zostały zahamowane w wyniku bitwy polsko-bolszewickiej pod Brodnicą 18 sierpnia 1920 roku. W okresie międzywojennym powiat brodnicki zachował rolniczy charakter, zmieni się jednak przebieg granic powiatu, a największe znaczenie miało włączenie terenów jego dotychczasowej wschodniej części z Lidzbarkiem do powiatu działdowskiego. Po wybuchu II wojny światowej, kiedy w 1939 roku wojska niemieckie napadły Polskę, Brodnica od pierwszego dnia znalazła się w zasięgu działań militarnych. Po 7 dniach wojska niemieckie zajęły Brodnicę, rozpoczęły się też masowe mordy. Egzekucji na mieszkańcach dokonywano przeważnie w lesie przy drodze Brzezinki-Bachotek, w okolicy Jabłonowa i Brodnicy. Pierwszymi ofiarami byli przedstawiciele inteligencji, a więc nauczyciele, księża, urzędnicy i działacze społeczni. W Jabłonowie powstał obóz germanizacyjny dla Polaków, w Małkach i Głęboczku znajdowały się obozy pracy dla społeczności żydowskiej. W Brodnicy i okolicach nie rozwinęła się na szeroką skalę konspiracja antyhitlerowska, a jej działania miały stosunkowo niewielki zakres, w porównaniu do innych części okupowanego kraju.. Szukając przyczyn, należy wspomnieć, że duża liczba osób na tym terenie została wymordowana, wywieziona do obozów lub wysiedlona, a miasto zamieszkiwało dużo Niemców, co sprawiało, że łatwo było o dekonspirację. Pierwsze próby działań podziemnych podjęte zostały na przełomie 1939 i 1940 roku. Największą działalność rozwinął Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa, a obwód brodnicki waz z lubawskim i rypińskim wchodził w skład Inspektoratu Rejonowego Brodnica Do końca trwania wojny w obwodzie brodnickim działała grupa partyzancka licząca ok. 20 żołnierzy oraz służba sanitarna, w którą zaangażowane było ok. 250 osób. Do działań grupy można zaliczyć uwolnienie z aresztu w 1942 r. członków Armii Krajowej oraz wykonanie wyroku śmierci na funkcjonariuszu niemieckiej policji w kwietniu 1944 r. Przygotowano też brodnicki szpital oraz polowy szpital w Pokrzydowie, gromadząc materiały sanitarne w ramach przygotowań do akcji „Burza” podjętej przez oddziały Armii Krajowej. Okres niemieckiej okupacji zakończył się w styczniu 1945 roku wraz z wkroczeniem wojsk radzieckich. Wyzwolenie obszaru całego powiatu nastąpiło 24 stycznia 1945 roku. Dla miejscowej ludności wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej w wyniku wkroczenia wojsk radzieckich przyniosło również negatywne skutki – zniszczenia, aresztowania i deportacje.
Czasy najnowsze
Ustalony w okresie międzywojennym podział administracyjny utrzymywał się aż do 1956 roku, kiedy utworzono powiat golubsko-dobrzyński, co spowodowało odłączenie dawnej gminy Wrocki. W 1975r. dokonano zmian w podziale administracyjnym kraju i powiat brodnicki został zlikwidowany, a należące do niego gminy włączono do nowoutworzonego województwa toruńskiego. W wyniku ostatniej reformy administracyjnej wprowadzonej 1 stycznia 1999 r. powiat brodnicki wrócił na mapy będąc częścią województwa kujawsko-pomorskiego.
Źródła:
Bilski S., 1985, Region brodnicki, historia, zabytki, krajobraz, wyd. Toruńskie Towarzystwo Kultury, Toruń
Chwiałowski M., 2009, Żołnierze garnizonu brodnickiego w wojnie obronnej 1939 r.,wyd. Multi spółka jawna B. Grzybowska – T. Siekierski Brodnica
http://polaneis.pl/miejsca/zycie-mysliwych-z-mszana-sprzed-10-000-lat-w-muzeum-spichlerz-w-brodnicy
https://www.czasbrodnicy.pl/czasbrodnicy/1,93191,22076705,o-poczatkach-brodnicy.html
Tagi: 2020-04, powiat brodnicki