sierpień, 2020

Sztuka ogrodów w Chinach – Suzhou i Szanghaj

Autor: Tadeusz Jędrysiak i Izabela Wyszowska

Letnie wakacje w 2020 roku wszystkim pokrzyżowała pandemia koronawirusa, trzeba będzie  zrezygnować z dalekich podróży do atrakcyjnych miejsc na świecie i zadowolić się atrakcjami turystycznymi w kraju lub w miejscu zamieszkania. Dużym zainteresowaniem cieszą się prywatne ogrody przydomowe i ogródki działkowe. Warto także pamiętać, że sztuka ogrodowa jest najstarszą ze sztuk, bo pierwszym ogrodem był raj. W XVIII wieku Chen Haozi, chiński autor praktycznego przewodnika o ogrodnictwie napisał, że „jeśli dom nie ma ogrodu i starego drzewa, to nie ma skąd czerpać radości i chęci do życia”.
Będąc ponad dwadzieścia razy w Chinach jako pilot wycieczek miałem możliwość wielokrotnego podziwiania pięknych ogrodów o każdej porze roku w Suzhou i Szanghaju. Założenia ogrodowe są w formie miniaturowych naturalnych krajobrazów z wieloma sztucznymi wzgórzami, na szczytach których umieszczone zostały malownicze pawilony, skały, kanały wodne, potoki. Całość uzupełniają drzewa oraz spotykane w wielu ogrodach kolekcje roślin bonsai.

Chińskie ogrody wykazują zdumiewającą ciągłość tradycji. Kilka wieków przed naszą erą istniały tutaj założenia ogrodowe posiadające oryginalną formę, ukształtowaną w ścisłym powiązaniu z otaczającą przyrodą.  W ogrodzie chińskim najważniejsze jest zachowanie prostoty i minimalizm formy, przy jednoczesnym unikaniu prostych, powtarzalnych form i linii. Ogród ma nie tylko spełniać funkcje estetyczne, ale również cechować się głębokim symbolizmem. Tworzenie chińskiego ogrody jest zatem swego rodzaju filozofią. Jej głównym celem nie jest porządkowanie natury. To forma sztuki, gdzie artysta posługując się skałami, roślinami, wodą, budynkami komponuje przestrzeń. Ogród ma być świątynią dumania, gdzie otacza nas harmonia, proporcja i równowaga. Warto także wiedzieć, że ogrody chińskie są także urządzane z zgodnie z zasadami feng shui, które to mają korzystnie wpływać na ludzką podświadomość.

Feng shui (dosłownie wiatr i woda) jest to starożytna praktyka planowania w celu osiągnięcia zgodności ze środowiskiem naturalnym. Tradycyjne feng shui w starożytnych Chinach obejmowało ogólny rozkład miast, wsi, budynków mieszkalnych i gospodarskich.  Feng shui bywa nazywane geomancją, bo obejmuje także takie zagadnienia, jak ochrona budynków przed złymi duchami czy wpływ kształtu na otoczenie. Żeby dokładnie oddać pierwotne znaczenie, trzeba zrozumieć symbolizm: wiatr, którego nie można zobaczyć – niewidzialne; woda, której nie można uchwycić – nieuchwytne.  Stąd fēng shuǐ = (życiowa siła/istota, która jest) niewidzialna i nieuchwytna. Powietrze i woda w przyrodzie są w ciągłym ruchu. Kształtują powierzchnię Ziemi i utrzymują nasze organizmy przy życiu. W ciągłym ruchu pozostaje także życiodajna energia qi, która pomaga nam w osiągnięciu pomyślności, dostatku i osobistego szczęścia.

Sadząc drzewa i krzewy, wytyczając kształt rabat, układ ogrodowych wnętrz i bieg ścieżek, powinniśmy zapewniać harmonijny przepływ dobroczynnej energii qi. A ona lubi miękkie kształty i płynne linie – krajobrazowo ukształtowane grupy roślin, łagodne nierówności terenu, wijące się ścieżki i strumienie. Jeśli natomiast ścieżki i ogrodzenia biegną po liniach prostych, zbocza są strome, a woda płynie zbyt szybko lub co gorsza stoi w miejscu, qi przeradza się w energię sha zwaną zatrutą strzałą. Wprowadza ona w nasze otoczenie dysharmonię, niepokój, a co za tym idzie – niepowodzenia i choroby. W układzie przestrzennym chińskiego ogrodu podstawowe znaczenie ma dobór elementów o określonej symbolice. Związane jest to z tradycją chińską, która pragnęła naszpikować przestrzeń symbolami wzmacniającymi szczęście, długowieczność, a także szeroko pojęte bezpieczeństwo.

     W każdym ogrodzie chińskim powinno znaleźć się pięć elementów:

  • skała – zajmuje ona najważniejsze i pierwszoplanowe miejsce. Często są to skały wapienne wyciągane z dna jeziora na południu Chin i są umieszczane w ogrodach w najróżniejszej postaci i o rozmaitej wielkości. Zgodnie z filozofią taoistyczną skały, głazy lub sterty kamieni miały przedstawiać wyobrażenia gór;
  • woda – optycznie powiększa przestrzeń, symbolizuje życie natury. Może być to również woda stojąca (oczko wodne, jezioro), lecz najlepiej, gdy jest to rzeczka lub strumyk. Złote rybki w stawach są symbolem szczęścia;
  • rośliny – dobierane oszczędnie, koncentrują się na ich symbolice. W doborze roślin, obok ich znaczenia symbolicznego, zwracano uwagę na wykorzystanie różnych efektów plastycznych, związanych z określoną fazą rozwoju rośliny i porami roku. Roślinność w ogrodzie chińskim to przede wszystkim odpowiednio przycinane drzewa, które nadają ogrodowi formę przestrzenną;
  • drogi – zwykle są kamienne i wąskie, jak najbardziej asymetryczne i kręte, wytoczone w taki sposób, aby przechodząc nimi można było oglądać atrakcyjne widoki założenia ogrodowego. Drogę należy ułożyć z płaskich, gładkich kamieni – w żadnym wypadku z kostki brukowej. W ogrodzie powinny znajdować się krzywe mosty, jako utrudnienia w przemieszczaniu się po ogrodzie przez złe duchy. Bardzo istotne jest to aby ścieżki prowadziły do każdego zakątka ogrodu;
  • pawilony – służyły odpoczynkowi i przyjemnemu spędzeniu czasu: piciu herbaty, czytaniu książek czy oglądaniu przedstawień artystycznych. Pawilony usytuowane są zwykle na podmurowaniach lub tarasach, tworząc rodzaj platformy ze schodami ozdobionymi balustradą.

.    Bogata, często wręcz mistyczna symbolika roślin wskazuje, jak ważną rolę w komponowaniu ogrodów chińskich odgrywały dwie największe wschodnie religie i filozofie – konfucjanizm i buddyzm.

  • śliwa – dla Chińczyka kwitnąca śliwa jest tym samym, czym dla Japończyka wiśnia. Zakwita, gdy ziemia jeszcze pokryta jest śniegiem. Jak wszystkie rośliny w chińskich ogrodach ma znaczenie symboliczne – jest zwiastunką wiosny i znakiem budzącego się życia;
  • bambus – symbolizuje człowieka wiernego, niezawodnego przyjaciela, którego trudności mogą wprawdzie przygiąć, ale nigdy złamać. Bambus to symbol wiernej przyjaźni, która nie ugnie się pod żadnymi przeciwnościami losu;
  • sosna – jest alegorią stałości, nieśmiertelności i silnego charakteru;
  • klon palmowy – oznacza sukces;
  • lilak – to męskość i przebojowość.

Obok sztucznie kształtowanych drzewek w chińskich ogrodach zawsze pojawiają się kwiaty. Jest ich niewiele, ale pomagają czytać ogród jak księgę – każda roślina symbolizuje bowiem jakąś zaletę lub wartość, której życzyliby sobie gospodarze. Razem tworzą misterną opowieść. Bardzo ważny jest „język kwiatów” i tak:

  • piwonie drzewiaste – to kwiaty cesarskie, alegoria dobrobytu, zdrowia i dobrego zamążpójścia. Warto wiedzieć, że piwonia jako „róża bez kolców” była ulubionym maryjnym symbolem w średniowiecznym malarstwie tablicowym;
  • orchidee – symbolizują dyskretne piękno kobiecości. Chińczycy wykorzystywali orchidee do wypędzania złych duchów;
  • chryzantemy – symbolizują długowieczność i szczęście;
  • lotos – wieczorem zamyka on swoje kwiaty i kryje się pod wodą, aby o wschodzie słońca znowu wynurzyć się i rozwinąć, jest on starym symbolem światła. Jego kwiaty wyrastają z zamulonej wody, stąd są także symbolem czystości pokonującej nieczystość.

Zdumiewająca jest tradycja ogrodów chińskich. Najstarszy ogród chiński powstał ok. 1600 lat p.n.e. –  o długości 200 km. Kilka wieków przed naszą erą powstawały ogrody przy rezydencjach cesarskich i innych, związane były najczęściej z filozofię taoistyczną. Ogrody te nieco zmienione, zachowały do dziś swą oryginalną formę, ukształtowaną w ścisłym związku z przyrodą. Styl chińskich ogrodów od niemal 500 lat pozostaje niezmieniony. Ich kompozycja może się Europejczykowi wydawać surowa, monotonna, przypadkowa, a dziwne kształty kamieni i drzew – niezrozumiałe. Ale w tych ogrodach wszystko podyktowane jest ścisłymi regułami. Ogrody opierające się na pięknie natury były miejscem odpoczynku, spotkań towarzyskich, dyskusji filozoficznych i religijnych. Obok ogrodów cesarskich zakładane były małe ogrody prywatne, ogrody przyklasztorne, jak i duże publiczne. Właścicielami ogrodów prywatnych byli najczęściej zamożni kupcy, uczeni, urzędnicy. Posiadanie ogrodu podnosiło jego właściciela w hierarchii społecznej.

Suzhou – miasto ogrodów

Suzhou nazywane czasem „Miastem ogrodów” albo „Paryżem wschodu” – oddalone jest o niecałe 2 godziny drogi od Szanghaju,  co czyni je świetnym celem jednodniowych wycieczek. Od stuleci Suzhou było uznawane za jedno z najpiękniejszych miast Państwa Środka. Stare chińskie przysłowie mówi: „W niebie jest raj, a w Chinach raj jest w Suzhou i Hangzhou„. Miasto założone zostało ok. V wieku p.n.e. i jest jednym z najstarszych w dorzeczu rzeki Jangcy. Ze względu na swoją korzystną lokalizację nad Wielkim Kanałem, Suzhou przekształciło się w ważny ośrodek transportu i handlu. Dawniej miasto przecinało czternaście kanałów biegnących ze wschodu na zachód oraz sześć przecinających miasto z północy na południe. Lata świetności Suzhou przypadają na czasy panowania dynastii Ming (1368-1644). Przez stulecia osiedlali się tu krewni cesarza, emerytowani urzędnicy, bogaci kupcy. Każdy wznosił godną swej pozycji rezydencję, a przy niej zakładał ogród. W szczytowym okresie rozwoju miasta było ponad 200 dużych i małych ogrodów należących do bogatych kupców, producentów jedwabiu, arystokratów i artystów. Ogrodami tymi zachwycał się jeden z największych podróżników, wenecki kupiec Marco Polo (1254-1324), który dotarł do Chin w czasie swoich wypraw.

Do dnia dzisiejszego w Suzhou zachowała się znaczna część dawnego systemu kanałów z malowniczymi, łukowymi mostkami, bielonymi domami odbijającymi się w wodzie, zielonymi alejami. W okresie rewolucji kulturalnej w Chinach (1966-1976), Suzhou nie uległo modernizacji, natomiast w ostatnich latach ze względu na intensywną rozbudowę, budowę nowych dróg, bloków mieszkalnych, zaczęło nieco tracić swój urok i specyficzną atmosferę.

Ogrody Suzhou w 2014 roku zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.  Są uznawane za klasykę chińskiej sztuki ogrodowej. Dziś zobaczyć tu można 12 odrestaurowanych założeń ogrodowych. Najstarsze liczą sobie dziewięć wieków.

     Jednym z najciekawszych jest najmniejszy ogród w Suzhou – Ogród Mistrza Sieci. Jest położony w południowo-wschodniej części Suzhou. W XII wieku właścicielem posesji był cesarski minister Shi Zhengzhi. Legenda głosi, że pewnego dnia jego syn, zażywając kąpieli w rzece, zaczął tonąć, a z pomocą przyszedł mu mieszkający nieopodal rybak. Szczęśliwy ojciec na pamiątkę tego wydarzenia nazwał ogród imieniem wybawcy. Ogród Mistrza Sieci jest to typowy chiński dom-ogród, w którym pokoje gościnne, studia malarstwa i kaligrafii, sypialnie i gabinety do pracy przeplatają się z niewielkimi dziedzińcami. Na szczególną uwagę zasługuje zagospodarowanie przestrzeni, ponieważ na stosunkowo niewielkim obszarze znajdują się liczne zabudowania mieszkalne właścicieli i służby, pomieszczenia dla gości, pracownia mistrza. Część centralną stanowi ogród główny z dużym stawem, a w części zachodniej za pracownią znajduje się jeszcze dodatkowo pracownia mistrza. Mimo takiego nagromadzenia budowli nie odnosi się wrażenia ciasnoty. Niebywały kunszt, z jakim rozplanowano założenie, sprawia, że wydaje się ono znacznie większe (w rzeczywistości zajmuje powierzchnię 0,5 ha). Przez zdobione przepięknymi ramami okna komnat i korytarzy oglądamy kunsztownie zaaranżowane widoki. W całym domu nie ma dwóch takich samych framug, ani dwóch takich samych widoków z okna. Warto zwrócić uwagę na niezwykłą urodę kamiennych mozaik zdobiących posadzki dziedzińców i ścieżki biegnące wzdłuż stawu. Zdobią je ornamenty roślinne oraz mityczne zwierzęta z chińskich legend.

Ogród Pokornego Zarządcy w Suzhou odtwarza różnorodność krajobrazu Państwa Środka. Są tu skaliste pagórki i pojedyncze głazy, rozlewiska i kaskady, gładka toń jezior i bambusowe zarośla. W ogrodzie tym jest wspaniałe założenie krajobrazowe rozciągające się nad brzegiem dwóch sztucznych stawów o nieregularnych brzegach (woda zajmuje niemal połowę powierzchni ogrodu). Centralną część ulokowano na usypanych wzgórzach i otwarto na widoki z zewnątrz. Co roku odbywa się tutaj Festiwal Lotosów, na którym można podziwiać pokrywający taflę kobierzec tysięcy lotosów o wspaniałych różowych kwiatach. W części zachodniej, budynki wzniesiono tuż nad wodą (mamy wrażenie, że unoszą się na falach). Znajdziemy tu kolekcję 700 gatunków i odmian bonsai. Korzenie sztuki takiego formowania drzew wywodzą się nie z Japonii, ale właśnie z Chin.

Szanghaj – ogród Yu Yuan

Do jednej z najważniejszych atrakcji Szanghaju zaliczany jest kompleks ogrodu Yu Yuan. Znajduje się on na północno-wschodnim końcu szanghajskiej starówki. Ogród ten liczy sobie ponad 400 lat, założony został w czasie panowania dynastii Ming (1368-1644) przez urzędników dworskich. Prace nad jego złożeniem trwały prawie dwadzieścia lat. Całość zaprojektowano z zachowaniem zasad harmonii i równowagi. Oprócz egzotycznych gatunków drzew i krzewów znajdują się tu liczne pawilony zbudowane w tradycyjnym chińskim stylu, mostki nad stawami i potokami oraz widokowe pomosty.

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

Bibliografia

Chen Haozi, Miroi des fleurs (Lustro kwiatów), red. J. Halphene, reedycja Acta Sud, 2006. Leksykon symboli [1992], Wydawnictwo ROK Corporation SA, Warszawa

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan – staw ze złotymi

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan – alejka ułożona z kamieni

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Szanghaj – Ogród Yu Yuan

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy – różne odmiany bonsai

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy – jesienią

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy – porą jesienną

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy – latem

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy (pow. 6,5 ha)

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy (pow. 6,5 ha) – w porze letniej

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy (pow. 6,5 ha) – wiosną

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy (pow. 6,5 ha) – wiosną

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy – wiosną

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy (pow. 6,5 ha) – w porze wiosennej

Sozhou – Ogród Pokornego Zarządcy

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci – kamienna ścieżka

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci – kamienna ścieżka

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.) – główne wejście do ogrodu

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci (0,5 ha pow.)

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci

Sozhou – Ogród Mistrza Sieci

Tagi: