Zarys dziejów ziemi gryfickiej
Autor: Tomasz DudaWspółczesny powiat gryficki należy do grupy mniejszych powiatów Pomorza Zachodniego – jego powierzchnia nieco tylko przekracza 1017 km2. Jego największym atutem krajobrazowym jest pas wybrzeża Morza Bałtyckiego, z piaszczystymi plażami i znanymi ośrodkami wypoczynkowymi (m.in. Rewal, Pogorzelica, Trzęsacz), które stawiają powiat w krajowej czołówce pod względem zagospodarowania turystycznego.
Główną osią hydrograficzną, ale również historyczną i kulturową regionu jest Rega, zwana królową pomorskich rzek. Ta najdłuższa rzeka (niemal 190 km) na terenie całego Pomorza Zachodniego płynie przez wszystkie miasta powiatu – Płoty, Gryfice i Trzebiatów. To ona ukształtowała charakter
i bogactwo późniejszych grodów, które swój rozwój zawdzięczały możliwościom handlu i spławiania towarów wzdłuż Regi. Zabytkowe założenia miejskie Trzebiatowa należą dodatkowo do najlepiej zachowanych na Pomorzu, a oddalone o 40 km od morza Płoty mogą poszczycić się aż dwoma obiektami rezydencjonalnymi (tzw. zamkami), co stanowi prawdziwy unikat na skalę całej Polski. Na terenie powiatu znajdziemy również ślady misji chrystianizacyjnej z pocz. XII w. oraz wydarzeń niezwykłych, jak np. cyrkowych występów słonia w XVII w. Powiat gryficki to region o bogatej i ciekawej historii.
Czasy prehistoryczne i wczesne średniowiecze
Ślady osadnictwa na ziemi gryfickiej sięgają końcowego okresu młodszej epoki kamienia – neolitu. Elementy kultury materialnej z tego okresu znajdowane były m.in. w okolicach Gąbina, Gosławia, Pruszcza i Strzykocina. Liczne ślady działalności człowieka pochodzą również z młodszych okresów – epoki brązu, a zwłaszcza tzw. kultury halsztackiej (m.in. znaleziska w Lubieszewie i samych Gryficach). Badania wskazały, że ówczesna ludność zajmowała się tu przede wszystkim hodowlą zwierząt (bydła
i trzody chlewnej), uprawą ziemi, rybołówstwem (głównie rzecznym w Redze), bartnictwem, ciesielstwem, stolarstwem, garncarstwem, tkactwem i kuźnictwem [za: Kargul 2019, s. 31]. W okolicach Lubieszewa ponadto odkryto szereg grobów, tzw. grobów książęcych z okresu od IV w p.n.e. do I w n.e. Najprawdopodobniej ci książęta odgrywali ogromną rolę w kształtowaniu polityki i gospodarki tego regionu.
Nasienie osadnictwa w regionie datuje się okres tzw. wędrówki ludów (ok. V w n.e.). Z tego okresu występują znaleziska archeologiczne, również z okolic Lubieszewa, ale także Gryfic, Płotów czy Trzebiatowa. Życie miejscowej ludności skupiało się wówczas wokół tzw. majdanów, a wsie składały się z domów słupowych i obiektów magazynowych o charakterze ziemianek. Liczne ślady osadnictwa wskazują również na kolejny etapy jego rozwoju m.in. okresy od VII-VIII w. i trwające aż do XII stulecia.
We wczesnym średniowieczu tereny te zamieszkiwały plemiona zachodnie Pomorzan. Dzisiejsza ziemia gryficka była więc w zasięgu oddziaływania m.in. Wolinian, Pyrzyczan i Brzeżan. Istnieją również dowody na przebywanie na tym obszarze Wieletów oraz Siewierzan. Świadectwem osadnictwa z tego okresu są istniejące do dziś ślady grodzisk, m.in. w Lubinie, Prusinowie, Trzygłowie
i Witnie.
Złote czasy średniowiecza
W X i XI w. (czasy Mieszka I i Bolesława Chrobrego) tereny dzisiejszego powiatu gryfickiego na krótko należały do Polski. Około roku 1120 miała tu miejsce bitwa pod Niekładziem, w której Bolesław III Krzywousty pobił wojów pomorskich książąt Warcisława i Świętopełka. Od tego czasu Warcisław został lennikiem polskiego księcia. Kilka lat później (1124 r.) na teren ziemi gryfickiej wkroczył orszak misyjny biskupa Ottona z Bambergu. Wiosną tego roku, na polecenie Bolesława Krzywoustego bez żadnych oporów ochrzczono grupę okolicznych mieszkańców nad dolną Regą, najprawdopodobniej w okolicach Clodony (dziś Kłodkowo?). Którędy dokładnie przemierzali te tereny biskupi i rycerze orszaku Ottona, nie wiadomo. Tradycja jednak wskazuje na stary trakt wiodący od Kamienia Pomorskiego przez m.in. Cerkwicę w stronę Kłodkowa i być może Trzebiatowa.
Mniej więcej od połowy XIII w., kiedy Pomorzem rządzili książęta z dynastii Gryfitów Warcisław III i Barnim I Dobry, rozpoczęły się nadania przywilejów lokacyjnych wielu osadom na terenie całego Księstwa. Prawa w tym okresie otrzymały m.in. Trzebiatów (1277), Gryfice (1262) i Płoty (1277). O lokacji miast decydowały różne czynniki – położenie, rozwijające się w okolicy osadnictwo, przebiegające szlaki handlowe, warunki glebowe, gęste i obfitujące w zasoby naturalne lasy, wody, surowce mineralne i warunki klimatyczne. Nowe miasta rozwijały się i szybko bogaciły na handlu i spławianiu towarów wzdłuż rzeki Regi. W krótkim czasie największe z nich posiadały w pełni ukształtowana przestrzeń miejską z murami obronnymi i najbardziej reprezentacyjnymi budowlami (ratuszem, farą oraz kamienicami). Do najlepiej zachowanych tego typu miast należy dziś Trzebiatów, który z racji posiadania zabytkowych fortyfikacji nazywany jest często pomorskim Carcassonne. Swoje mury posiadały również Gryfice – główne miasto regionu. Z racji swojego położenia nad Regą i rozwijającego się handlu osady w średniowieczu często toczyły ze sobą wojny o prymat w spławianiu towarów rzeką. Dotyczyło to m.in. Trzebiatowa i Gryfic.
Kiedy w XVI w. Marcin Luter wywiesił swoje tezy reformacyjne na drzwiach kościoła w Wittemberdze, bardzo szybko jego idee dotarły do Pomorza. W 1534 r. w Trzebiatowie zebrał się Sejm Stanów Pomorskich, na którym książęta z dynastii Gryfitów, częściowo wbrew woli pomorskiego społeczeństwa zdecydowali o wprowadzeniu idei Reformacji na teren Księstwa Pomorskiego. Dużą rolę w krzewieniu idei protestantyzmu na ziemi gryfickiej odegrał Jerzy I, książę pomorski, który naukami Lutra zainteresował się znacznie wcześniej, bo jeszcze podczas tzw. sejmiku wormackiego.
W XVI w. nastąpiły w regionie również ruchy etniczne spowodowane uciskiem gospodarczym. W miejsce uciekających do Polski chłopów napływała fala osadników niemieckich, którzy osiedlali się najczęściej tuż poza murami miast. Migracje te spowodowały także zmiany społeczne i ekonomiczne, a znaczną rolę zaczęli odgrywać w mieście rzemieślnicy.
Od wojny trzydziestoletniej do II wojny światowej
W 1618 r. rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia, która wywarła dość znaczący wpływ na życie regionu. Wielu mieszkańców zginęło, miasta dotknęła zapaść gospodarcza, tym bardziej , że wiele z nich uległo zniszczeniu podczas walk. W 1630 r. ziemię gryficką opanowały wojska szwedzkie, które aż do końca wojny panoszyły się w regionie. Na mocy pokoju westfalskiego z 1648 r. omawiany teren przeszedł pod panowanie Brandenburgii.
W wyniku reformy administracyjnej, w 1723 r. utworzony został po raz pierwszy powiat gryficki (Landkreis Greffenberg i Pommern), jako jeden z 19 tego typu okręgów podlegających administracji Prus. Sto lat później przeszedł on pod rejencję szczecińską, a następnie (przez pewien czas) pod rejencję koszalińską. W ślad za reformą administracyjną poszła reforma oświatowa oraz stworzenie w miastach powiatu garnizonów wojskowych (Gryfice, Trzebiatów). Jednocześnie trwała dobra koniunktura do rozwoju gospodarczego regionu. Na Redze powstawały progi i młyny wodne (później częściowo przekształcane w elektrownie wodne). Pod koniec XIX w. nastąpił także gwałtowny rozwój sieci kolejowej. W 1882 r. Gryfice uzyskały połączenie ze Szczecinem i Kołobrzegiem, a w 1895 r. wydano koncesję na budowę kolei wąskotorowej do Niechorza. Szczęścia do rozwoju nie miał niestety port w Mrzeżynie. Powstał on na sztucznie przekopanym ujściowym odcinku Regi (dokonano tego jeszcze w średniowieczu m.in. dzięki zaangażowaniu mnichów z klasztoru w Białobokach k/Trzebiatowa). Jeszcze pod koniec XVIII w. w wyniku zapiaszczenia kanałów stał się nieużyteczny. Na początku XIX w. Mrzeżyno przekształciło się w miejscowość uzdrowiskową a w 1806 r. powstał tu pierwszy Dom Zdrojowy. Wybrzeże Morza Bałtyckiego stało się od tego momentu jednym z motorów napędowych ruchu turystycznego w regionie.
Wielka wojna i czasy nowożytne
II wojna światowa była największym konfliktem zbrojnym w dziejach tego regionu, która przyniosła wiele strat ludnościowych i materialnych w regionie. Największych zniszczeń dokonano w 1945 r., kiedy to do Gryfic dotarły wojska radzieckie I Frontu Białoruskiego. Podjęły one walkę z niemiecką Grupą „Weichsel”, która broniła tej części Pomorza. W wielkim zamieszaniu organizowana była ewakuacja mieszkańców miasta, z których część wolała pozostać w swoich domach i ostatecznie została rozstrzelana. Spora część Gryfic (w tym Stare Miasto) została spalona. Z pożogi zniszczeń wojennych ocalał natomiast Trzebiatów, który do dziś jest jednym z najlepiej zachowanych miast Pomorza Zachodniego.
W maju 1945 r. zaczęła organizować się polska administracja. Gryfice otrzymały wówczas (na krótko) nazwę Zagórze. W 1954 r. zniesiono w Polsce podział na gminy, w zamian wprowadzając gromady. Powiat gryficki tworzyły wówczas dwa miasta (Gryfice i Trzebiatów) oraz 17 gromad. Pod koniec lat 50. przyłączono do niego trzecie miasto – Płoty. W czerwcu 1975 r. kolejna reforma administracyjna zniosła powiaty, które ostatecznie przywrócono w 1999 roku. Powiat gryficki stał się jednym z 21 powiatów województwa zachodniopomorskiego.
Tagi: 2020-02, powiat gryficki