-> Wydarzenie z duszą   kwiecień, 2020

Ćmielów – w kręgu Żywego Muzeum Porcelany oraz unikatowych dzieł Lubomira Tomaszewskiego

Autor: Izabela Wyszowska i Tadeusz Jędrysiak

Ćmielów – położony w powiecie ostrowieckim, w województwie świętokrzyskim, na skraju Przedgórza Iłżeckiego i Wyżyny Sandomierskiej nad rzeką Kamienną, znany był od XIV wieku, prawa miejskie uzyskał w latach 1505-1869 i ponownie w 1962 roku. Herb miasta przedstawia w srebrnej tarczy herbowej postać św. Krzysztofa przenoszącego na plecach przez błękitną rzekę Dzieciątko Jezus.

.      Ćmielów jest miastem o bardzo starych tradycjach ceramicznych, a sam zasłynął z garncarstwa już w XVI wieku. Początki ćmielowskiej manufaktury nie są aż tak odległe, sięgają przełomu XVIII i XIX stulecia, co czyni ją najstarszą działającą do dziś polską wytwórnią porcelany. Według niektórych historyków powstanie manufaktury Ćmielów datować należy na rok 1790, gdy grupa rzemieślników z własnej inicjatywy miała tu rozpocząć produkcję eleganckiego fajansu, tę właśnie datę znajdziemy w logo wytwórni pod charakterystyczną literą Ć. Zdaniem innych, produkcję fajansu w Ćmielowie nieco później, bo w pierwszych latach XIX wieku, zapoczątkował kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski. Bez względu na to, kiedy manufakturę w Ćmielowie opuściły pierwsze fajansowe naczynia, zakład ten jest najstarszą działającą do dziś polską fabryką porcelany – choć porcelanę w Ćmielowie produkuje się od połowy XIX wieku.

       Słownik terminów plastycznych [1990, s.53] podaje, że ceramika to rzemiosło obejmujące wyrób przedmiotów użytkowych i artystycznych z różnorakich glin, opracowywanych na zimno i utrwalanych przez wypalanie.  Ceramika to także nazwa przedmiotów będących wynikiem tej produkcji. Wyrabia się je lepiąc ręcznie, tocząc na kole garncarskim, odlewając w formach bądź wyciskając. Wysuszone, a następnie wypalone przedmioty pokrywa się zwykle angobą (delikatną powłoką z białej lub barwionej glinki) lub szkliwem dla uzyskania nie przesączalności i gładkiej powierzchni. Samo słowo ceramika pochodzi od greckiego słowa keramikos i oznacza „glinę garncarską” (pochodzącą z ziemi). Do wyrobu materiału ceramicznego używa się gliny, kwarcu, skalenia, kaolinitu, tlenków, borków, azotków i siarczków rożnych pierwiastków. W zależności od składu i jakości stosowanych surowców otrzymujemy różne rodzaje ceramiki:

  • kamionka – to mieszanina gliny, szamotu lub piasku kwarcowego. Szkliwiona kamionka jest nieprzesiąkliwa i odporna na działanie kwasów. Jest wypalana w temperaturze 1230-1300o Wyroby kamionkowe są nieprzezroczyste, są bardzo wytrzymałe, stosowane na płytki posadzkowe. Największym i najsłynniejszym producentem kamionki w Polsce jest Bolesławiec;
  • porcelit wytwarzany jest ze słabej jakości surowców kaolinu, skalenia i kwarcu. Wykorzystywany jest przede wszystkim w produkcji sanitariatów, wypalany w wysokiej temperaturze 1325oC, w celu osiągnięcia zamierzonej nieprzesiąkliwości, wytrzymałości i twardości;
  • fajans jest najbliższy porcelanie. Do jego produkcji używa się tych samych surowców co do porcelitu czy porcelany, ale kaolin jest gorszej jakości. Produkty wypalane są w temperaturze 1000oC, są kruche, grube i bardziej nasiąkliwe niż porcelana. Pokrywane nieprzezroczysty szkliwem, żeby nadać wyrobom lepszy kolor. Dzięki szkliwieniu fajans nie przepuszcza też cieczy i staje się odporny na zarysowania. Dlatego też fajans nie cieszy się taką popularnością i uznaniem jak porcelana, jest też tańszy i mniej wartościowy. Najpopularniejszym producentem fajansu w Polsce jest Włocławek;
  • porcelana – to najwyższej jakości ceramika, w skład której wchodzą glina kaolinowa, skaleń i kwarc. glinka kaolinowa jest najważniejszym składnikiem porcelany, nazwa jej pochodzi od miejsca pierwotnego wydobywania – zboczy gór Gaoling w Chinach. Duża ilość glinki kaolinowej decyduje o twardości i wytrzymałości produkowanych naczyń. Do glinki dobiera się kilka innych składników, a proporcje doboru są decydujące – to one potem oznaczają, jak wysoką jakość ma finalny produkt z porcelany. Porcelana wypalana jest najpierw w temperaturze 920-990oC, na tzw. nieszkliwiony biskwit, dekorowana i szkliwione powtórnie wypalana w temp. 1280-1460oC. Porcelana jest najcieńszą z ceramik i najbardziej prześwitującą. Uderzona nożem powinna wydawać dźwięczny odgłos, w odróżnieniu od głuchego odgłosu fajansu. Ta wykonana ręcznie jest cieńsza i bardziej przepuszcza światło, większość produkcji jest jednak maszynowa, stąd i grubość większa.

Porcelana została wynaleziona w VII wieku w Chinach.  Tajemnica wytwarzania porcelany była jedną z najpilniej i najdłużej chronionych tajemnic Dalekiego Wschodu. Udało się wytworzyć fajans i masę majolikową, jednak wyroby znacznie odbiegały finezją od chińskiej porcelany. Były grube, nasiąkliwe i nie przepuszczały światła. Innym pomysłem na stworzenie porcelany było połączenie technik wytwarzania szkła i technik ceramicznych. Ponieważ wyroby takie nie miały blasku wymagały powtórnego szkliwienia szkliwem ołowianym czy ołowiano-cynowym. .

Polski król August II Mocny był zapalonym miłośnikiem wschodniej porcelany i za wszelką cenę dążył do odkrycia tajników jej produkcji. Alchemikowi Johann Friedrich Böttgerowi, który pracował głównie nad metodą pozyskiwania złota z metali nieszlachetnych w 1709 roku udało się pozyskać pierwszą masę porcelanową. Porcelana początkowo była barwy brunatno-czerwonej. W 1710 roku produkcję przeniesiono do zamku Albrechtsburg w Miśni i tę datę uznaje się za początek manufaktury miśnieńskiej – pierwszej europejskiej wytwórni porcelany. Już w 3 lata później udało się uzyskać całkowicie białą porcelanę, zwaną od tej pory „białym złotem”. Inne dwory europejskie wkrótce wykradły miśnieńską recepturę i otwarły konkurencyjne pracownie.

Mimo prób zachowania tajemnicy produkcji porcelany, technologia szybko rozprzestrzeniła się w Europie. Powstały manufaktury w Wiedniu, Berlinie, Petersburgu. A w 1838 roku wyprodukowano pierwszą porcelanę w Ćmielowie, w manufakturze fajansu.
Obecnie Polska jest jednym z największych producentów wysokogatunkowej – cienkościennej  porcelany na świecie. Wytwarzamy rocznie 44 tysiące ton, prawie jedną trzecią całej europejskiej produkcji. Największym producentem jest Fabryka Porcelany w Ćmielowie i Chodzieży.

Żywe Muzeum Porcelany w Ćmielowie

Muzeum zostało otwarte w 2005 roku. W starej części fabryki zwiedzając z przewodnikiem możemy dowiedzieć się wielu ciekawych historii związanych z produkcją tego „białego złota”.  Zobaczymy stary nieczynny piec (22 metry wysokości, 3 kondygnacje), służący dawniej do wypalania ceramicznych wyrobów, a także na własne oczy „na żywo” zobaczymy jak powstają porcelanowe figurki czy naczynia oraz jak się je maluje.

Oprócz klasycznej białej porcelany, która wyrabiana jest jedynie z trzech składników (glinka kaolinowa, kwarc, skaleń) można zobaczyć tu również porcelanę błękitną i różową, do produkcji której wymagane jest aż 11 składników. Porcelana ta nazywana jest przez znawców, arystokracją wśród tego rodzaju produktów. Sposób wyrobu różowej oraz błękitnej porcelany został opracowany przez Bronisława Kryńskiego (wyroby te są jednym ze znaków rozpoznawczych Ćmielowa, otrzymały nawet Laur Konsumenta). Przedwojenny właściciel fabryki i wynalazca różowej porcelany niestety zmarł w obozie koncentracyjnym. Po jego śmierci, przez prawie 70 lat prowadzono eksperymenty, w celu odnalezienia receptury, jednak bezskutecznie. Udało się to dzięki córce Bronisława Kryńskiego – Zofii, która przekazała fabryce notatki i książki ojca. Okazało się, że jednym z kluczowych składników potrzebnych do produkcji różowej porcelany jest złoto. Sam proces wytwarzania takiej porcelany jest bardzo skomplikowany ze względu na to, iż jest to materiał bardzo wrażliwy, co przekłada się na jej wysoką cenę.

Galeria van Rij

Zajmująca ponad 300 metrów kwadratowych dawnej malarni porcelany, galeria van Rij prezentuje prace  – Lubomira Tomaszewskiego. Znajdziemy tu między innymi unikalne prace wykonane techniką malarską ognia i dymu, opracowaną przez Tomaszewskiego, która była sposobem na uzewnętrznienie dramatycznych przeżyć. Wystawiane tu prace Lubomira Tomaszewskiego są wprost z amerykańskiego atelier artysty. Lubomir Tomaszewski urodził się w 1923 roku w Warszawie. Podczas II wojny światowej był żołnierzem Armii Krajowej i uczestnikiem Powstania Warszawskiego. Ukończył warszawską Akademię Sztuk Pięknych. Od 1966 roku mieszkał w Nowym Jorku w USA. Stał się współtwórcą nowego kierunku w sztuce – emocjonalizmu.  Artysta uważany jest za legendę polskiego i światowego wzornictwa, jednego z najważniejszych projektantów porcelany figuralnej i serwisów kawowych produkowanych w Ćmielowie. W jego twórczości można zauważyć różnorodne nawiązania – od tematyki wojennej, przez powiązanie sztuki z naturą (np. w rzeźbach) i elementami kultury pop. Tomaszewski zasłynął m. in. jako projektant porcelanowych figurek z Ćmielowa – powstałych w połowie XX wieku – a także autor obrazów malowanych ogniem (m.in. za pomocą palnika i dymu).

Lubomir Tomaszewski był człowiekiem i artystą niezwykle ambitnym, szukającym własnej drogi, powtarzał takie zdanie, że „zawsze chciał tworzyć sztukę jakiej nie tworzył nikt inny”. To bardzo obrazuje jego życie twórcze – i figurki, które stały się ikonami dizajnu, później obrazy ogniowe, i rzeźby, tworzone – jak to powiedział „The New York Times”: „w duecie z naturą”. Tomaszewski był ceniony w Stanach Zjednoczonych – jego dzieła znajdują się w kolekcjach wielu osobistości świata polityki, kultury i biznesu. Właścicielami prac Polaka byli m.in. były prezydent USA Jimmy Carter oraz rodzina Rockefellerów. Dzieła artysty były pokazywane na ponad 150 wystawach indywidualnych i zbiorowych na całym świecie. W 2014 roku twórca po raz ostatni gościł w Polsce – odbierał wówczas przyznany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego złoty medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Mimo podeszłego wieku – miał 95 lat  –  Tomaszewski był cały czas aktywny i chciał tworzyć coś nowego. Zmarł 15 listopada 2018 roku.

Bibliografia

Diviś J. [1984], Porcelana europejska, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa.
Jędrysiak T. [2015], Skarby Saksonii – Drezno i okolice, Görlitz, Lipsk, „Turystyka Kulturowa” nr 4.
Zwolińska K., Malicki Z. [1990], Mały słownik terminów plastycznych, Wydawnictwo
Wiedza Powszechna, Warszawa.
https://culture.pl/pl/artykul/kamionka-fajans-porcelana-czy-majolika-krotka-historia-polskiej-ceramiki
http://www.antykiporcelana.pl/index.php/2017/12/17/historia-polskiej-porcelany-cmielow/

Ćmielów – żywe muzeum porcelany

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

Tagi: