-> Historia, Miejsca i szlaki   luty, 2020

Zarys dziejów powiatu grudziądzkiego

Autor: Marcin Gorączko

Czasy prehistoryczne i okres wczesnopiastowski

Najwcześniejsze udokumentowane ślady pobytu człowieka w rejonie Grudziądza pochodzą już z epoki kamiennej. Pozostały one po grupach łowców, rybaków i zbieraczy zakładających swoje obozowiska głównie w dolinie Wisły. Z ludnością prowadzącą bardziej osiadły tryb życia, zajmującą się głównie uprawą i hodowlą, mamy z pewnością do czynienia na tym terenie od około 5000 lat p.n.e. Relikty największych skupisk osad pierwszych rolników zachowały się w okolicach Jeziora Mełno, w miejscowościach Gruta, Boguszewo i Linowo. Osadnictwo rozwijało się na tych terenach również w epoce brązu i żelaza o czym świadczą np. przedmioty pochodzące z cmentarzysk w wielu miejscowościach regionu, głównie związane z ludnością reprezentującą kulturę łużycką. W okresie rzymskim tereny obecnego powiatu grudziądzkiego znalazły się na trasie Szlaku Bursztynowego, co sprzyjało dalszemu rozwojowi osadnictwa, w którego przypadku istotną rolę gospodarczą i kulturową zaczęła odgrywać dalekosiężna wymiana handlowa prowadzona przez plemiona wchodzące w skład ludów bałtyckich, czyli przez późniejszych Prusów. Mimo kryzysu spowodowanego upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego, okres wczesnośredniowieczny zaznaczył się intensyfikacją osadnictwa. Już od VI stulecia na rozpatrywanym terenie zaczęły powstawać osady grodowe będące odpowiedzią na częste konflikty terytorialne pomiędzy Prusami a Mazowszanami. Przykładem może być tu gród w Radzyniu Chełmińskim. Stanowiły one centra wspólnot terytorialnych. Na początku XI wieku obszar wszedł w skład tworzącego się państwa Polan, którego północną granicę Bolesław Chrobry oparł na rzece Osie, będącej dopływem Wisły. W tym momencie w zasadzie możemy mówić o zaistnieniu w dziejach ziemi chełmińskiej, do której to zaliczamy pod względem geograficzno-historycznym oraz kulturowym większą część powiatu grudziądzkiego, chociaż pod względem administracyjnym w czasach wczesnopiastowskich zaliczana była do dzielnicy mazowieckiej. Przez kilka kolejnych wieków obszar ten stał się areną działań militarnych, w których oprócz etnicznego czynnika konfliktogennego coraz większe znaczenie zaczęły odgrywać różnice religijne. Zapoczątkowały je siłowe próby chrystianizacji Prusów podejmowane już przez Chrobrego, które od 1218 roku uzyskały rangę krucjat. Mimo zaangażowania znacznych sił wojska polskie zasilane coraz częściej przez rycerzy zagranicznych nie odnotowały znaczących sukcesów militarnych i politycznych. Wręcz przeciwnie agresje dokonywane na ziemie Prusów pociągały za sobą równie bezwzględne reakcje odwetowe prowadzone na ziemiach polskich. Szerzej zakrojoną aktywność polityczną i organizacyjną zmierzającą do podporządkowania pogan wykazał biskup misyjny Chrystian wyznaczony na biskupa Prus, którego centralny ośrodek misyjny został zlokalizowany w Grudziądzu. Jednak wobec jego niepowodzeń kluczową rolę dla dalszych losów ziemi chełmińskiej a więc również opisywanego obszaru odegrał zakon krzyżacki.

Pod rządami zakonu krzyżackiego

Głównym inicjatorem sprowadzenia zakonu krzyżackiego na obszar ziemi chełmińskiej w 1226 roku był Konrad mazowiecki, który w ten sposób zamierzał nie tylko zabezpieczyć swoje posiadłości przed powtarzającymi się najazdami Prusów, ale również rozszerzyć je na drodze podboju. Przekazał on krzyżakom w dzierżawę ziemię chełmińską jako bazę zaopatrzeniową do prowadzenia walki na terenach zasiedlonych przez Prusów, jednocześnie zachowując całość swoich prerogatyw książęcych. Zakon krzyżacki przystąpił do budowy swojego zaplecza, od samego początku jednak dążąc do utworzenia na tych terenach samodzielnego zakonnego państwa. W miejscach o strategicznym położeniu rozpoczęto wznoszenie pierwszych fortyfikacji. Jednocześnie z tworzeniem i umacnianiem ośrodków o charakterze administracyjno-militarnym podjął on intensywną działalność dyplomatyczną, której celem było uznanie na arenie międzynarodowej wydzierżawionych im ziem jako suwerennej ich własności. Pacyfikacja Prusów na terenach przyległych do ziemi chełmińskiej trwała przez blisko cztery dekady a w jej trakcie nie zabrakło momentów zwrotnych. W 1242 roku w trakcie pierwszego powstania pruskiego krzyżacy ze Starogrodu ponieśli klęskę z wojskami Prusów i sprzymierzonymi z nimi oddziałami księcia pomorskiego Świętopełka II w bitwie nad Jeziorem Rządz. W tym samym czasie zniszczony został będący w budowie zamek w Grudziądzu. Podczas drugiego powstania pruskiego powstańcy spustoszyli znaczną część ziemi chełmińskiej docierając aż pod Toruń. Mimo to siła militarna i ekonomiczna państwa zakonnego wciąż wzmacniała się, głównie dzięki dobrej organizacji i zarządzaniu, ale także dzięki wsparciu kolejnych papieży i feudałów z zachodniej Europy. W miejscach dawnych przygranicznych strażnic w Grudziądzu, Radzyniu Chełmińskim, Pokrzywnie i Rogóźnie wybudowano murowane zamki. Inicjowano tworzenie miast i wspierano ich rozwój gospodarczy. Już w 1234 roku prawa miejskie otrzymała osada targowo-usługowa Radzyń Chełmiński, w 1291 roku lokowano na prawie chełmińskim Grudziądz, zaś siedem lat później Łasin na prawie magdeburskim. Wszystkie trzy miasta otoczono murowanymi fortyfikacjami. Równolegle zachodziły istotne zmiany w strukturze demograficznej regionu związane z napływem kolonistów z Mazowsza, Niemiec i Czech. Częściowej asymilacji uległa również rdzenna ludność pruska, zwłaszcza przedstawiciele wyższych warstw społecznych. Uprzywilejowaną pozycję już w tych czasach posiadał Grudziądz ze względu na swoje położenie nad Wisłą i czerpanie dochodów z handlu rzecznego. Podbicie Prusów i ekspansja zakonu na tereny bardziej oddalone od ziemi chełmińskiej sprzyjały ich stabilizacji organizacyjnej i gospodarczej w kolejnych dekadach XIV wieku. Tymi na pozór mocnymi podstawami państwa zakonnego w istotnym stopniu zachwiała klęska pod Grunwaldem, podczas której śmierć poniósł między innymi komtur grudziądzki Wilhelm von Helfenstein. Po bitwie na krótko, bo do podpisania i pokoju toruńskiego w polskich rękach znalazły się Grudziądz oraz Radzyń Chełmiński. W 1411 roku na rynku w Grudziądzu ścięto oskarżonego o zdradę Mikołaja z Ryńska, współzałożyciela Związku Jaszczurczego założonego jeszcze w 1397 w Radzyniu Chełmińskim. Członkowie tego towarzystwa będącego z początku wyłącznie organizacją broniącą interesów miejscowego rycerstwa, w trakcie wielkiej wojny polsko-krzyżackiej niemal otwarcie okazywali swój sprzeciw wobec władz zakonnych. Był to skutek kryzysu dotychczasowego modelu funkcjonowania państwa zakonnego. Postępujące zeświecczenie braci, zwiększony fiskalizm, prowadzenie ciągłych wojen, dewaluacja pieniądza, wszystko to sprzyjało rodzeniu się oddolnej opozycji. W 1422 roku w Mełnie podpisano pokój Królestwem Polski, Wielkim Księstwem Litewskim a zakonem krzyżackim, wymuszony na wielkim mistrzu przez stany pruskie. W 1440 roku Grudziądz przystąpił do Związku Pruskiego, którego głównym celem było dopuszczenie świeckich do udziału we władzach państwa zakonnego. W 1454 roku w trakcie zorganizowanego przez związek powstania, powstańcom udało się z zdobyć wiele zamków krzyżackich na ziemi chełmińskiej, między innymi w Grudziądzu i Radzyniu Chełmińskim. 6 marca 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk dokonał aktu inkorporacji Prus, likwidującego państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Mimo to już w następnym roku wojska zakonne podjęły próbę odbicia miasta a aż do roku 1461 wierne zakonowi pozostało miasto Łasin.

W Królestwie Polskim

W wyniku drugiego pokoju toruńskiego Grudziądz wraz przyległym do niego obszarem podobnie jak całe Prusy Królewskie został uznany częścią Korony Polskiej za panowania dynastii Jagiellonów. Grudziądz, jako miasto królewskie, znalazł się w województwie chełmińskim, natomiast dawne komturstwo grudziądzkie zostało przekształcone w starostwo zarządzane przez starostę, którego siedzibą został zamek w Grudziądzu. W XVI wieku miasto całkowicie przezwyciężyło kryzys gospodarczy trwający od początku wojen polsko-krzyżackich, stając się ważnym ośrodkiem handlowym. Pozycję miasta zwiększyły odbywające się w nim zjazdy Rady Pruskiej a następnie sejmiki generalne Prus Królewskich, w których udział brali władcy Królestwa Polskiego tacy jak Zygmunt II August, Stefan Batory i Zygmunt III Waza, ale również Mikołaj Kopernik. Przeobrażeniom społeczno-ekonomicznym towarzyszyły zmiany religijne. Pod koniec tego wieku dominującym wyznaniem stał się protestantyzm. Dopiero w kolejnych stuleciach pod wpływem działań kontrreformacji do Grudziądza sprowadzono jezuitów, benedyktynek i reformatów, którzy osiedli w wzniesionych na terenie miasta klasztorach. Rozwój miasta i regionu został zahamowany w wyniku wojen polsko-szwedzkich w XVII wieku. Podczas potopu szwedzkiego miasto pełniło ważną rolę szwedzkiej bazy zaopatrzeniowej a także przebywała tu królowa szwedzka z rodziną. Dopiero w 1659 roku wojska hetmana Jerzego Lubomirskiego odbiły miasto z rąk Szwedów. Po raz kolejny zajęli oni miasto podczas wojny północnej w 1703 roku, nakładając na nie wysoką kontrybucję. Dalszy upadek ekonomiczny miasta i regionu spowodowała rosyjska okupacja w latach 1707–1718 i pojawiające się epidemie. W 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski, Grudziądz i powiat grudziądzki przeszedł pod panowanie pruskie, które trwało aż do 1920 roku.

Pod rządami Prusaków

W roku 1776 przystąpiono do budowy twierdzy w Grudziądzu, dzisiejszą Cytadelę. Prace te zakończono w 1789 roku a Grudziądz nabrał charakteru miasta garnizonowego.  W twierdzy tej schronił się po przegranej bitwie pod Jeną w 1806 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III. Dalszy postęp wojsk napoleońskich doprowadził do oblężenia miasta a w lutym 1807 roku do jego zajęcia. Jednak grudziądzka twierdza dowodzona przez gen. Wilhelma de Courbière pozostała niezdobyta. Tuż przed głównym szturmem ogłoszono rozejm związany z rokowaniami pokojowymi, które ostatecznie zakończyło podpisanie traktatu w Tylży w lipcu 1807 roku. Na jego mocy powstało Księstwo Warszawskie, które objęło swoim zasięgiem południowy skraj dzisiejszego powiatu grudziądzkiego. Sam Grudziądz, jak również Radzyń Chełmiński i Łasin pozostały przy Prusach. W 1818 roku w wyniku reformy administracyjnej Prus powstał powiat grudziądzki z siedzibą w Grudziądzu, przynależny do rejencji kwidzyńskiej. Jednak samo miasto nadal pogrążone było w stagnacji w wyniku upadku handlu na Wiśle, rozdzielonej granicami zaborów. Nie bez znaczenia były również zniszczenia, do których doszło w trakcie oblężenia miasta i twierdzy przez wojska napoleońskie. Dopiero od końca I połowy XIX wieku zaznaczyło się pewne ożywienie gospodarcze w regionie a zwłaszcza w Grudziądzu i jego najbliższym otoczeniu. Znacznie powiększono granice miasta, a wraz z rozwojem terytorialnym zaczęły powstawać nowe dzielnice mieszkaniowe. Powstał port rzeczny oraz duże zakłady przemysłowe: odlewnia i emaliernia żelaza Herzfeld-Victorius, fabryka maszyn i narzędzi rolniczych Ventzkiego, browar Kuntersztyn, browar Carla Genikego, fabryka likierów i soków Hermana Hontzera, cegielnia Maxa Falcka. Pojawiły się pierwsze instytucje bankowe i kredytowe. W latach 1876–1878 wybudowano most kolejowo-drogowy przez Wisłę.  Wraz z rozwojem sieci kolejowej w Prusach, Grudziądz uzyskał połączenia z Toruniem, Jabłonowem Pomorskim, Bydgoszczą, Tczewem, Królewcem, Laskowicami oraz Chełmżą. Powstawały okazałe gmachy użyteczności publicznej, np. budynki Gimnazjum Królewskiego, Królewskiego Seminarium Nauczycielskiego, Wyższej Szkoły Realnej oraz Cesarskiej Poczty. Stopniowo w Grudziądzu wprowadzana była coraz bardziej nowoczesna naówczas infrastruktura komunalna taka jak telefon i sieć wodociągowa (1891), elektryczna trakcja tramwajowa (1899), sieć kanalizacyjna (1905-1907) czy mechaniczna oczyszczalnia ścieków (1911). W zagospodarowywanej przestrzeni miejskiej zaplanowane enklawy służące rekreacji. Utworzono m.in. ogród botaniczny (1906), park miejski (1907), kąpielisko oraz przystań wioślarską na Wiśle (1908). Od lat 80. XIX wieku do pierwszej dekady wieku XX rozbudowywano grudziądzką twierdzę. Powstawały obiekty koszarowe, schrony, budynki administracyjne i inne specjalnego przeznaczenia, tworząc rozległy pierścień wokół miasta. Prace te spowodowały, że twierdza Grudziądz w pierwszej dekadzie XX wieku przekształcona została w jeden z największych kompleksów fortyfikacyjnych w tej części Prus. Jej głównym zadaniem stała się ochrona przeprawy mostowej na Wiśle w Grudziądzu na wypadek ataku wojsk rosyjskich. W 1900 roku Grudziądz stał się powiatem miejskim w rejencji kwidzyńskiej w prowincji Prusy Zachodnie. Miasto odgrywało istotną rolę kulturotwórczą. W 1894 roku otwarto Miejskie Muzeum Starożytności dające impuls do rozwoju muzealnictwa i badań archeologicznych w regionie. Wychodziły niemieckie gazety, których treść utrzymywano w duchu ideologii nacjonalistycznej. Próby jednoczenia się w dążeniu do utrzymania i rozbudzania tożsamości narodowej oraz wzmocnienia potencjału gospodarczego, podejmowane były również przez ludność polską, która stanowiła zdecydowaną mniejszość zarówno w przypadku Grudziądza, jak i na terenie powiatu. Od 1894 roku wydawano w języku polskim Gazetę Grudziądzką, docierającą do Polaków mieszkających we wszystkich większych miejscowościach zaboru pruskiego. Po zakończeniu I wojny światowej na mocy traktatu wersalskiego Grudziądz i obszar dzisiejszego powiatu grudziądzkiego zostały przyznany Polsce.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

23 stycznia 1920 roku do Grudziądza wkroczyło wojsko polskie a władza nad miastem została przekazana przez Niemców polskiemu zarządowi komisarycznemu. Dopiero wówczas możliwe było przystąpienie do organizacji polskiej administracji w ramach utworzonego w 1919 roku województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Grudziądz jako jedno z większych jego miast stał się siedzibą takich instytucji jak Sąd Okręgowy, Wojskowy Sąd Okręgowy, Urząd Pośrednictwa Pracy, Pomorska Izba Skarbowa, Okręgowy Urząd Ziemski, Izba Przemysłowo- Handlowa czy Pomorska Izba Rzemieślnicza. Wykorzystano garnizonowy charakter miasta tworząc tu Centralną Szkołę Jazdy, przekształconą później w ogólnokrajowe Centrum Wyszkolenia Kawalerii. Z Ławicy koło Poznania przeniesiono do Grudziądza Wyższą Szkołę Pilotów. W pruskich koszarach w okresie międzywojennym stacjonowało wiele jednostek różnych rodzajów broni. Miasto odwiedziło wiele najważniejszych w kraju osobistości z kręgu polityki i kultury. Na pozostałej części rozpatrywanego obszaru dominującym zajęciem była działalność rolnicza, dla których dawne średniowieczne miasta Radzyń Chełmiński i Łasin stały się lokalnymi ośrodkami handlowo-usługowymi. Już od pierwszego dnia II wojny światowej w regionie graniczącym z Niemcami toczyły się walki na linii Osy. Ze strony polskiej wzięła w nich udział 16 Dywizji Piechoty włączona w skład Grupy Operacyjnej „Wschód” w ramach Armii „Pomorze”. 4 września Niemcy wkroczyli do Grudziądza. Zarówno w mieście jak i na terenie powiatu doszło do aresztowań polskiej inteligencji, wojskowych, duchownych, przedsiębiorców i posiadaczy ziemskich, a następnie ich zamordowania w miejscach kaźni i obozach koncentracyjnych. Terror skierowany przeciwko społeczności polskiej nasilał się w następnych latach, w miarę wzrostu aktywności podziemia niepodległościowego. Szacuje się, że do 1945 roku blisko 90% grudziądzan podpisało niemiecką listę narodowościową. Wyzwolenie regionu spod okupacji niemieckiej nastąpiło po ponadmiesięcznych walkach Armii Czerwonej o Grudziądz, który decyzją Adolfa Hitlera został przekształcony w twierdzę. Ostatnie oddziały niemieckie broniące cytadeli skapitulowały 6 marca 1945 roku.

Czasy najnowsze

Bezpośrednio po II wojnie światowej region na krótko znalazł się granicach województwa pomorskiego (ze stolicą w Bydgoszczy), które po 1950 roku zmieniło nazwę na województwo bydgoskie. W trakcie zdobywania Grudziądza zniszczeniu uległo około 60% ówczesnej zabudowy miasta, stąd też jedne z pierwszych decyzji władz polskich dotyczyły przystąpienia do jego odbudowy. W kolejnych dekadach powstały nowe osiedla na Tarpnie, Strzemięcinie, Rządzu i Lotnisku. Rozbudowano lub zbudowano od nowa zakłady przemysłowe, takie jak Grudziądzkie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil”, Fabryka Narzędzi Rolniczych „Agromet-Unia”, Grudziądzkie Zakłady Sprzętu Okrętowego „Warma”, Grudziądzka Wytwórnia Tytoniu Przemysłowego, Zakłady Ceramiczne, Fabryka Materiałów Izolacyjnych, Zakłady Mięsne czy Pomorska Odlewnia i Emaliernia. Po reformie administracyjnej w 1975 likwidującej jednostki szczebla powiatowego, region znalazł się w granicach województwa toruńskiego. Przemiany ustrojowe po 1989 roku odcisnęły swoje piętno na sytuacji społeczno-gospodarczej regionu. Szczególnie dotyczyło to przemysłu. Szereg dużych zakładów uległo likwidacji, inne zmniejszyły liczbę zatrudnionych. Wysokie bezrobocie, niski wskaźnik przedsiębiorczości oraz duże koszty ponoszone na zapewnienie potrzeb społecznych i zdrowotnych, to główne problemy z jakimi boryka się obecnie region, którego stolicą jest czwarte pod względem wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim.

Źródła:

Danielewicz J. (red) 1992, Dzieje Grudziądza (do roku 1920), Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, Grudziądz

Franczak J., Grabowski W., Nowiński P., Żebrowski M. 2010, Twierdza Grudziądz, Wydawnictwo Kalamarski, Grudziądz

Otremba Z. 2001, Kronika powiatu grudziądzkiego, Regnum, Gdańsk

Otremba Z. 2002, Miejscowości powiatu grudziądzkiego, Regnum, Gdańsk

Otremba Z. 2007, Grudziądz. Kronika miasta, Regnum, Gdańsk

Sudziński R. (red) 2012, Historia Grudziądz 1920-1945, tom I i II,  UM w Grudziądzu,  Grudziądzkie Towarzystwo Kultury), Grudziądz

Wiewióra M. (red) 2012, Zamek w Grudziądzu. Studia i materiały, UMK, Toruń

www.graudenz.pl

www.grudziadz.pl

www.zamkomania.pl

 

Tagi: ,