-> Miejsca i szlaki, Pobyt   luty, 2020

Propozycja pobytu turystyczno-kulturowego w powiecie grudziądzkim

Autor: Marcin Gorączko

Trasa 1 „Poznajemy Grudziądz”

Wycieczka piesza mająca na celu zapoznanie zwiedzających z najważniejszymi atrakcjami kulturowo-turystycznymi Grudziądza występującymi w najstarszej jego części oraz na terenach do niego bezpośrednio przyległych.  

Wycieczkę po Grudziądzu rozpoczynamy od Rynku Starego Miasta  (1). Nie może on konkurować pod względem powierzchni z pięciokrotnie większym rynkiem chełmińskim. Nie da się go również porównać z rynkami staro- i nowomiejskim w Toruniu pod względem architektonicznym. A jednak stanowi on przykład rozplanowania głównego placu w mieście sięgającego czasów lokacyjnych a więc średniowiecznych. W kamienicy pod numerem 3-5 w ma swoją siedzibę miejski punkt informacji turystycznej, gdzie każdy odwiedzający zaopatrzyć się może w plan miasta, podręczny przewodnik i broszury poświęcone najważniejszym atrakcjom turystycznym w Grudziądzu. Działa tu również sklepik z regionalnymi wydawnictwami i pamiątkami. W centralnej części rynku wznosi się charakterystyczny dla miasta pomnik Żołnierza Polskiego postawiony na miejscu dawnego Pomnika Niepodległości zniszczonego w 1939 roku przez Niemców. W pobliżu, w północno-zachodnim narożniku placu w 2015 roku  umieszczono ławeczkę z rzeźbą Mikołaja Kopernika, upamiętniając w ten sposób wygłoszenie w Grudziądzu w 1522 roku jego słynnego traktatu o monecie. Z rynku podążamy na północny-zachód do najstarszej budowli sakralnej w Grudziądzu – gotyckiego kościoła pw. Św. Mikołaja (2). Ma on formę trójnawowej czteroprzęsłowej pseudobazyliki, z pięciobocznie zamkniętym jednoprzęsłowym prezbiterium i oszkarpowanych elewacjach. Od zachodu wznosi się wtopiona w korpus masywna wieża na rzucie kwadratu. Korpus jest kryty potężnym dachem dwuspadowym, chór niższym, natomiast wieżę wieńczy dach namiotowy z niewielką nadstawką. Kościół pełni rolę sanktuarium maryjnego związanego z kultem obrazu Matki Bożej Łaskawej. Od maja do września w każdy weekend udostępniona do zwiedzania jest wieża kościelna, z której rozciąga się widok na najstarszą część miasta oraz dolinę Wisły. Kolejnym punktem wycieczki jest zespół dawnego kolegium jezuickiego (3) znajdujący się przy ul. Ratuszowej.  Był on budowany etapami od połowy XVII wieku do lat 20. wieku XVIII w stylu barokowym. Tworzy go trzykondygnacyjny budynek z wieżą (od 1897 roku znajduje się tu ratusz miejski) oraz przyległy do niego od strony Placu Miłośników Astronomii (z kolejnym pomnikiem Mikołaja Kopernika)  kościół pw. św. Franciszka Ksawerego. Zwraca uwagę, że cały zespół jest utrzymany w bardzo dobrym stanie estetycznym oraz kryje w swoich wnętrzach ciekawe obiekty sztuki  sakralnej, stanowiące wyposażenie świątyni oraz dekoracje dawnej szkoły zakonnej. Ulicą Zamkową udajemy się na wyraźnie górujące nad miastem wzniesienie w obrębie którego zachowały się relikty zamku krzyżackiego w Grudziądzu (4). Powstawał on na przestrzeni kilkudziesięciu lat, począwszy od połowy XIV wieku, uzyskując postać jednej z większych warowni zakonnych. Zamek składał się z rozmieszczonego na niższym tarasie od strony miasta przedzamcza i położonego wyżej właściwego zamku na rzucie nieregularnego czworoboku. Najwyższym jego punktem była wieża obronna zwana później Klimkiem. W zamkowej kaplicy eksponowany był tzw. Poliptyk Grudziądzki z przełomu XIV i XV wieku, gotyckie malowidło, obecnie znajdujące się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Historia nie obeszła się łaskawie z grudziądzkim zamkiem. Pustoszony już w czasie wojen w XVII i XVIII wieku, z polecenia króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II w latach 1796-1804 został niemal zupełnie rozebrany, a uzyskany w ten sposób materiał posłużył przy budowie cytadeli i więzienia. Do roku 1945 zachowała się wieża obronna Klimek, którą w ostatniej fazie II wojny światowej w regionie grudziądzkim wysadzili żołnierze niemieccy. A jednak zachowane relikty zamku pozwalają na poznanie rozplanowania warowni w czym pomocne są plansze informacyjne przy pozostałościach zidentyfikowanych dotychczas obiektów. W 2014 roku zakończono odbudowę wieży Klimek. Obecnie ma ona wysokość około 24 m i stanowi bardzo atrakcyjny punkt widokowy, zarówno na miasto jak i jego okolice, w tym zwłaszcza dolinę Wisły. Przy dobrej pogodzie z wieży można dojrzeć zabudowania innych miast nadwiślańskich: Nowego, Chełmna i Świecia. Góra Zamkowa w Grudziądzu jest dostępna przez cały rok i nie bez przyczyny stanowi bardzo popularny teren spacerowy.

Ulicą Zamkową wracamy na południe i przy ratuszu, tuż obok rzeźby Ułana i dziewczyny  kierujemy się schodami na Błonia Nadwiślańskie. Naszym celem jest najbardziej rozpoznawalny element zabudowy Grudziądza – zespół spichlerzy (5) który od 2017 roku znajduje się na Liście Pomników Historii.  O ile wzdłuż ulicy Spichrzowej ich elewacje są raczej niepozorne, od strony Wisły tworzą długi, zwarty i wysoki ceglany mur, którego potęgę podkreślają masywne, sięgające na kilka kondygnacji wzwyż przypory. Co ciekawe pomimo zastosowania nieotynkowanej ceramiki dzisiejsze spichlerze w Grudziądzu niewiele mają wspólnego z okresem średniowiecza, poza występującymi gdzieniegdzie wątkami gotyckimi w dolnych partiach murów oraz oczywiście lokalizacją. Na przestrzeni wieków były one wielokrotnie odbudowywane i modernizowane, ostatnio po zakończeniu II wojny światowej, kiedy znaczna ich część została zniszczona. Najstarszy spichlerz datowany jest dopiero na wiek XVI. Nie zmienia to faktu, iż cały zespół robi dziś imponujące wrażenie, wpisując się w unikalną przynajmniej na skalę krajową panoramę nadrzecznego miasta a jednocześnie dobitnie dowodzi o doniosłej roli Grudziądza w handlu wiślanym w przeszłości.  Miejsce to warto ponownie odwiedzić po zmroku, kiedy włączana jest nocna iluminacja.  Idąc wzdłuż spichlerzy docieramy do miejsca w którym do Wisły uchodzi Kanał Trynka, biorący swój początek bierze z Osy w miejscowości Kłódka a następnie przepływający przez Jezioro Tarpno. Kanał dostarczający niegdyś wodę do miasta i odprowadzający z niego ścieki został oddany do użytku w 1552 roku przez przebywającego wówczas w Grudziądzu króla Zygmunta Augusta. Z tego miejsca dobrze jest widoczny most im. Bronisława Malinowskiego, najdłuższy most kolejowo-drogowy w Polsce. Idąc dnem dawnej fosy mijamy ciekawy pomnik flisaka oraz interesująca plenerową instalację przedstawiającą tablice z nazwami ulic nawiązujących do Grudziądza, pochodzące z różnych miast Polski i Europy aż wreszcie dochodzimy do charakterystycznego ceglanego mostu, prawdopodobnie najstarszej takiej konstrukcji w Polsce. Za nim otwiera się widok na pozostałości podwójnej linii murów miejskich (6) najpierw na ich południowym a następnie wschodnim odcinku.  Powracamy tą samą drogą do ujścia Trynki a następnie kierujemy się do Bramy Wodnej (7). Pierwotnie w fortyfikacjach opasujących całe miasto występowały cztery bramy: Toruńska od południa, przy ul. Klasztornej, Łasińska od północy, przy ul. Starej, Boczna od wschodu, przy ul. Mickiewicza oraz właśnie Wodna w południowo-zachodnim narożniku. Ta ostatnia zachowała się do dziś a dokładniej została ona odbudowana po zniszczeniach wojennych po 1945 roku. Brama Wodna wraz z przyległymi do niej budynkami należy do  regionalnego Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu. Jego główna siedziba mieści się przy ul. Wodnej w budynku dawnego klasztoru benedyktynek (8) zbudowanym w latach 1728-1731 w stylu barokowym. Jest to stałe (na ogół) miejsce dla Galerii Współczesnego Malarstwa Pomorskiego prezentującej głównie dzieła artystów związanych z Pomorzem, tworzących po 1945 roku.  W skład zabudowań dawnego klasztoru wchodzi kościół pw. św. Ducha (9). Dzieje budowli sięgają XIII wieku, chociaż obecną postać,  w duchu baroku, uzyskał on po przebudowie w I poł. XVIII wieku. Tuz przy kościele znajduje się tzw. Pałac Opatek (10), dawna siedziba przełożonej konwentu benedyktynek. Budynek wyróżnia pięknie wykonana fasada, której najważniejszym elementem są rzeźby świętych zakonników i zakonnic benedyktyńskich. W gmachu grudziądzkie muzeum prezentuje wystawę stałą poświęconą Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu 1920-1939.  Składa się na nią szereg oryginalnych pamiątek w postaci uzbrojenia, elementy wyposażenia kawaleryjskiego, odznaczeń i dokumentów. Historia jednostki jak również życie codzienne szkolonych w Grudziądzu kawalerzystów (jazda konna i woltyżerka, władanie bronią białą, wychowanie fizyczne, zajęcia teoretyczne, wyszkolenia bojowe, wyszkolenia strzeleckie) prezentowane są w postaci krótkich filmów w różnych punktach wystawy. W pobliskich spichrzach przy ul. Spichrzowej zwiedzamy dwie wystawy stałe: archeologiczną i historyczną (11). Pozwoli nam to na umiejscowienie poznanych dotychczas obiektów w szerszym kontekście kulturowym, historycznym i urbanistycznym. W ramach wystawy archeologicznej wyeksponowano zbiory dokumentujące kulturę materialną, duchową i społeczną ludności zamieszkującej tereny północnej części ziemi chełmińskiej od czasów prehistorycznych do schyłku średniowiecza. Zbiory te są efektem prowadzonych od wielu lat prac wykopaliskowych prowadzonych w obrębie grodzisk i cmentarzysk, licznych w szeroko pojmowanym rejonie Grudziądza. Trzon ekspozycji stanowią przedmioty codziennego użytku: narzędzia, ozdoby, elementy uzbrojenia itp. Przy okazji warto zapoznać się w tym miejscu z bardzo  ciekawą kolekcją średniowiecznej biżuterii pochodzącej z cmentarzyska szkieletowego w Grucznie w powiecie świeckim, po drugiej stronie Wisły. W ramach ekspozycji historycznej (oddzielne wejście od ul. Spichrzowej) prezentowana jest duża makieta dawnego (XIII-XVIII w.) Grudziądza i to jej szczególnie warto poświęcić sporo uwagi. Potem podążamy ul. Spichrzową przypatrując się frontowym elewacjom grudziądzkich spichlerzy a następnie ul. Reja (to jeden z najbardziej malowniczych zakątków starówki) dochodzimy do rynku. Tutaj proponuję przerwę w zwiedzaniu, którą przeznaczamy na posiłek w jednej z pobliskich restauracji.

W drugiej części wycieczki naszym celem będzie rejon śródmieścia i występujące tu obiekty architektoniczne. Generalnie pochodzą one z okresu od II połowy XIX wieku.  Zrealizowane najczęściej w stylu neogotyckim a więc o murach z czerwonej cegły pod względem wizualnym nawiązują do najstarszej zabudowy Grudziądza. Pierwszym punktem na tym etapie jest  występujący jeszcze w obrębie starówki kościół ewangelicki  kościół św. Jana (12) z 1916 roku o charakterystycznej trójkątnej fasadzie, bardzo dobrze wpisany w otaczające go pozostałości miejskich fortyfikacji. Idziemy ul. Małogroblową do Placu Niepodległości  a następnie ul. Mickiewicza na odcinku, który ma wszelkie warunki do tego aby w przyszłości stać się miejskim deptakiem. Przy skrzyżowaniu z ul. Sienkiewicza zlokalizowane są dwa bardzo charakterystyczne budynki. Pierwszy z nich to okazały gmach dawnej Poczty Cesarskiej (13) z 1883 roku. Także dziś mieści się tu urząd pocztowy. Można więc go sobie obejrzeć swobodnie zarówno od zewnątrz, jak i częściowo od wewnątrz.  Podobnie rzecz przedstawia się z położonym po drugiej stronie ulicy dawnym Żydowskim Zakładem Sierot Fundacji K.Lechmanna (14) z 1873 roku, stanowiący ciekawy i jednocześnie rzadki przypadek architektury judaistycznej zachowanej w niemal niezmienionej formie. Obecnie ma tutaj swoją siedzibę  miejski Urząd Stanu Cywilnego.  Pomiędzy ul. Mickiewicza a Kanałem Trynka pod koniec XIX wieku wybudowano okazały kościół ewangelicki w stylu neogotyckim. Obecnie jest to kościół katolicki pw. Niepokalanego Serca NMP  (15).  Dalsza część trasy prowadzi ul. Kosynierów Gdyńskich w otoczeniu kamienic i budynków publicznych z przełomu XIX i XX wieku, aż do Rybiego Rynku (pomnik Chłopca z rybą) i ul. Wybickiego. Przy tej ulicy znajduje się przedostatnia atrakcja trasy, którą niestety możemy obejrzeć jedynie z oddali. Jest to dawny późnobarokowy zespół klasztorny reformatów (16), który od początku XIX wieku funkcjonuje jako  zakład karny.  W latach 80. XX wieku więziono tu działaczki podziemia. Z tego też względu w 2006 roku odsłonięto to Pomnik Solidarności.  Przy skrzyżowaniu ul. Wybickiego z ul. Solną znajduje się przystanek tramwajowy (17). Chociaż zakończenie trasy będzie miało miejsce w jej punkcie początkowym na nieodległym rynku, pokonajmy ten odcinek właśnie tramwajem.  Grudziądz jest najmniejszym miastem w Polsce z funkcjonującą linią tramwajową, warto więc chociaż przez chwilę spojrzeć na nie z tej perspektywy.

 

Trasa 2 „Poznajemy Festung Graudenz”

Wycieczka piesza z przejazdem pomiędzy zwiedzanymi obiektami mająca na celu zapoznanie zwiedzających z elementami rozległego i zróżnicowanego systemu fortyfikacji w rejonie Grudziądza, tzn. Cytadeli, Dzieła Rogowego Cytadeli, Fortu Wielka Księża Góra oraz zespołem polskich schronów z 1939 roku rozlokowanych  w linii obronnej wzdłuż rzeki Osy,  ich znaczeniem militarnym, historycznym i architektoniczno-inżynierskim. Przeznaczona jest szczególnie dla osób, które są na tyle zainteresowane  tego typu turystyką, że nie odczują znużenia jednorodną tematyką wycieczki. Dla pozostałych proponuje się dokonanie wyboru pomiędzy zwiedzaniem Cytadeli wraz z Dziełem Rogowym Cytadeli lub Fortu Wielka Księża Góra przez co wycieczka ulegnie skróceniu do  łącznie 4-5 godzin. Można również zdecydować się kombinację zwiedzania obiektów militarnych oraz rozdzielonej według własnego uznania na dwa etapy trasy po Grudziądzu. Należy wziąć pod uwagę, że najważniejsze obiekty trasy po fortyfikacjach nie są dostępne przez cały rok. Na przykład zwiedzanie Fortu Wielka Księża Góra jest generalnie możliwe w okresie od maja do września, natomiast grudziądzkiej Cytadeli od połowy marca do początku listopada. Ponadto warunki zwiedzania są ściśle określone przez zarządzającego obiektem, co dotyczy zwłaszcza Cytadeli.   

Pierwszym obiektem na proponowanej trasie jest Cytadela w Grudziądzu (1). Z uwagi na fakt iż jest on promowany w mieście jako jedna z jego podstawowych atrakcji dojazd do parkingu przy głównym wejściu jest raczej łatwy, ze względu na liczne tablice kierunkowe nie tylko wzdłuż ulic ale znacznie wcześniej na drogach dojazdowych do Grudziądza w pasie autostrady A1. Budowę Cytadeli w Grudziądzu jako centralnego i najstarszego punktu Twierdzy Grudziądz (niem. Festung Graudenz ) rozpoczęto w 1776 roku na rozkaz króla Prus Fryderyka II.  Warownia odegrała znaczną rolę militarną podczas wojen napoleońskich. W 1807 roku Prusacy pod dowództwem gen. Wilhelma de Courbière skutecznie odpierali ataki wojsk głównie polskich podczas oblężenia twierdzy aż do podjęcia rokowań pokojowych. Cytadela w Grudziądzu okazała się więc jedną z niewielu twierdz pruskich, które oparły się wojskom napoleońskim. Do dziś zachował się donżon z pełnym obwodem wałów i kazamatami, obiema bramami i jedną z czterech pochylni. W obrębie donżonu najlepiej zachowany i najbardziej charakterystyczny jest dwukondygnacyjny Wielki Magazyn oraz klasycystyczny, usytuowany pośrodku dziedzińca, budynek dawnej komendantury. Zachowały się także, choć w różnym stanie, wszystkie pięć bastionów, cztery raweliny, chodnik w przeciwskarpie obiegający twierdzę, chodniki przeciwminowe oraz sucha fosa. Cytadela jest ścisłym terenem wojskowym a co za tym idzie wchodzący i przebywający w jej obrębie  muszą bezwzględnie przestrzegać wszystkich przepisów normujących zachowania na obiektach wojskowych oraz stosować się do poleceń i wskazań osób funkcyjnych. Fakt ten można postrzegać jako ograniczenie swobody zwiedzania ale również jako pewną specyfikę tej atrakcji.  A więc przede wszystkim na wejście na teren Cytadeli musimy uzyskać wcześniejszą zgodę Komendanta 13 Wojskowego Oddziału Gospodarczego,  gospodarza obiektu.  Można również skorzystać z pośrednictwa Wojskowego Stowarzyszenia Kulturalno–Edukacyjnego „Rawelin” z siedzibą w Grudziądzu, które zajmuje się obsługą ruchu turystycznego na Cytadeli Twierdzy Grudziądz a więc jest ogniwem pośredniczącym pomiędzy turystami a wojskiem. To rozwiązanie zdecydowanie wygodniejsze.  Bez względu na wariant, który zostanie wybrany zwiedzanie odbywa się pod opieką przewodnika, którego należy opłacić.  W związku z tym, że teren cytadeli jest aktualnie użytkowany przez wojsko oczywistym jest, że zwiedzanie może dotyczyć jedynie wybranych, udostępnionych do tego celu miejsc. W wersji standardowej są to rejony Bramy Górnej, Rawelin I, Suchej Fosy, Bastionu III oraz chodnik komunikacyjny z Bastionu III na majdan. W wersji rozszerzonej ponad 4-godzinnej dodatkowo trasa obejmuje również  rejon Bramy Dolnej oraz majdan.  Przed wycieczką warto zapoznać się przynajmniej pobieżnie z licznymi opracowaniami turystycznymi i monograficznymi dotyczącymi grudziądzkiej Cytadeli tak żeby na miejscu móc skoncentrować się na absorbowaniu wrażeń wynikających z obecności w tym miejscu.

W pobliżu cytadeli, między obecnymi ulicami Czwartaków, Saperów i Jagiełły, znajdują się pozostałości Dzieła Rogowego (2)  będącego zewnętrzną budowlą obronną Cytadeli , wzniesionego w latach 1788-1789 i wysuniętego w kierunku miasta.  Jej trzon stanowiły dwa półbastiony a  całość była otoczona fosą, murem przeciwskarpy, krytą drogą i stokiem bojowym. Po II wojnie światowej Dzieło Rogowe zostało częściowo wysadzone w powietrze, zachowały się jednak liczne godne uwagi obiekty oraz długie odcinki podziemnych chodników przeciwminowych. Obiekt jest dostępny do samodzielnego zwiedzania, co ułatwiają poprowadzone w jego rejonie i częściowo oznakowane ścieżki rowerowe i spacerowe.  Wskazana ostrożność.

Kolejnym punktem trasy są polskie  fortyfikacje Linii Osy (3), zespół schronów bojowych, które wybudowano w 1939 roku jako dla osłonę Grudziądza od północy w pasie obrony Armii Pomorze. Linia ta liczyła 11 obiektów 1-, 2-strzelnicowych. Wszystkie schrony zachowały się do dnia dzisiejszego i w większości dostępne są do zwiedzania, chociaż niestety ulegają one stopniowej dewastacji. Najlepiej będzie odwiedzić dwa, trzy z nich odbijając z Parski-Świerkocin-Grabowiec.        Wartą rozważenia alternatywą dla powyższej propozycji jest zdanie się na obsługę ze strony Stowarzyszenia „Rawelin” niezależnie od zwiedzania cytadeli w ramach jednej z trzech proponowanych tras autorskich.  Obejmuje ona zwiedzanie Fortu Parski (4), Szańca Helskiego (5), Fortyfikacji Linii Osy (3), Baterii Półpancernej (6) oraz Fortu Strzemięcin (7).

Czwartym i ostatnim  punktem wycieczki jest Fort Wielka Księża Góra (8).  Stanowi on zespół forteczny, zbudowany w latach 1889-1905, składający się z 2 dużych i 2 małych schronów koszarowych, baterii pancernej dla 4 haubic, schronu amunicyjnego, schronu sanitarnego oraz 7 wartowni. Obiekt zachowany jest w dobrym stanie. Od 2017 roku znajduje się on pod opieką Stowarzyszenia Fort Wielka Księża Góra, a w 2018 został wpisany na listę prywatnych Muzeów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kompleks forteczny można zwiedzać zarówno indywidualnie po wyznaczonych trasach, jak również korzystając z usług miejscowego przewodnika. Ciekawostką obiektu jest obecność rzadkich a nawet unikalnych w skali Polski wież pancernych i obserwacyjnych. Na miejscu znajduje się sklepik z pamiątkami militarnymi oraz letni obiekt gastronomiczny. Organizowane są tu różnego tematyczne eventy zarówno na zamówienie grup turystycznych i firm, jak również dostępne dla szerszej publiczności (festyny militarne). Zaczątkiem kolekcji muzealnej sa zbiory prezentowane w Izbie Pamięci Martyrologii Polaków w latach 1939-1945.

 

Trasa 3 „Po ziemi chełmińskiej śladami rycerzy zakonnych’

Grudziądz – Dąbrówka Królewska- Rogoźno-Zamek – Łasin – Gruta – Mełno – Rywałd – Linowo – Radzyń Chełmiński – Okonin – Pokrzywno – Grudziądz

Wycieczka objazdowa po powiecie grudziądzkim. Wśród zwiedzanych obiektów i miejsc dominują te związane z przynależnością regionu do Państwa Zakonnego.

Opuszczamy Grudziądz drogą krajową nr 16 w kierunku na Iławę. Wbrew nadanej randze  droga ma bardzo kręty przebieg i jest wąska a prędkość podróżowania nią ograniczamy również ze względu na liczne drzewa występujące w skrajni. Dotyczy to szczególnie odcinka biegnącego w dolinie rzeki Osy.  To co jednak stanowi niedogodność dla kierowcy jest jednocześnie jej ogromnym atutem krajobrazowym. Za wsią Kłódka możemy na moment zboczyć na południe do miejscowości Dąbrówka Królewska (1). Znajduje się tu kościół pw.  św. Jakuba stanowiący przykład  typowych dla ziemi chełmińskiej murowanych z kamienia polnego i cegły gotyckich kościołów wiejskich. Ten konkretnie został wybudowany około 1300 roku, a następnie przebudowywany w duchu manierystyczno-barokowym z poszanowaniem jednak tradycji gotyckiej. Naszym głównym celem są jednak ruiny krzyżackiego zamku w Rogoźnie (wieś Rogoźno-zamek) (2). Poza okresem wegetacyjnym jest on dobrze widoczny z dna doliny Osy, w innym przypadku musimy się wykazać dużą dozą wytrwałości żeby tą atrakcję uznać za zaliczoną. W zasadzie obiekt ten należało by uznać za niedostępny chyba, że  zdecydujemy się nie zwiedzanie a raczej eksploracja na dziko, bez pozwolenia prywatnego właściciela i na własne ryzyko. Położony przy ujściu Gardęgi do Osy zamek w Rogóźnie stanął w II połowie XIII wieku. Pierwotnie cały kompleks składał się z zamku górnego wzniesionego na planie kwadratu, zamku średniego i rozległego przedzamcza, na którym planowano założenie miasta. Historia nie obeszła się z warownią łaskawie. Najpierw stracił on swoją rangę z zamku komtura stając się siedzibą wójtostwa. W trakcie wojen Królestwa Polskiego z zakonem krzyżackim uległ uszkodzeniu. W I połowie XVII w. część murów wysadzili Szwedzi. Ostatecznie większość zabudowań została rozebrana przez Prusaków a pozyskana w ten sposób cegła posłużyła przy budowie Twierdzy Grudziądz.  Mimo to do dziś zachowała się monumentalna 7-kondygnacyjna wieża bramna zamku średniego, narożna baszta i znaczne fragmenty murów obronnych. Jest zdumiewające, że potencjał turystyczny tak ciekawego i malowniczego obiektu, znajdującego się bezpośrednio przy uczęszczanej trasie prowadzącej w kierunku Mazur pozostaje praktycznie niewykorzystany. Zdecydowanie warto było by podjąć negocjacje z obecnym właścicielem aby go w ograniczonym chociaż zakresie udostępnić do bezpiecznego zwiedzania. Stworzenie niewielkiego miejsca postojowego dla samochodów i poprowadzenie ścieżki do zamku trudno uznać za przedsięwzięcia zbyt kosztowne. Z pewnością znalazłaby się również grupa pasjonatów historii regionu, która zajęła by się systematycznym trzebieniem roślinności i miejsce to by odżyło, zamiast bez świadków niszczeć.

Z Rogóźna-Zamek drogą krajową podążamy do Łasina (3). Historia tego niewielkiego miasteczka sięga już początków XI wieku o czym świadczy wzmianka o osadzie o tej nazwie. W 1298 roku uzyskała ona prawa miejskie z rąk mistrza krajowego Meinharda z Querfurtu. Zostało ono otoczone murami dzięki czemu w trakcie zmagań wojsk polskich z zakonem krzyżackim kilkukrotnie przetrwało oblężenie. Niestety jedyną pozostałością tamtych czasów jest gotycki kościół  pw. św. Katarzyny z XIV wieku, wielokrotnie przebudowywany w okresie od XVII do XX wieku, z renesansowo-barokowym wyposażeniem.  Wartym choć chwilę uwagi w Łasinie jest neogotycki gmach magistratu. Ponadto w miejscowości znajduje się tematyczne Muzeum Pożarnictwa Ziemi Pomorskiej, prowadzone OSP w Łasinie. Na zbiory muzeum składają się eksponaty związane z pożarnictwem, pochodzące z XIX i XX wieku takie jak sprzęt strażacki, sztandary, zdjęcia i dokumenty. Zwiedzanie muzeum jest możliwe w uzgodnieniu z dyżurującymi strażakami.

Z Łasina DW 538 podążamy w kierunku południowo-zachodnim przejeżdżając przez wieś Gruta (4). W miejscowości  znajduje się kościół z XIV wieku, wielokrotnie przebudowywany w wiekach XVII , XVIII i XIX  pw. Wniebowzięcia NMP. Nad pobliskim Jeziorem Mełno w 1422 roku został zawarty Królestwem Polski, Wielkim Księstwem Litewskim a zakonem krzyżackim tzw. pokój mełneński, który jak napisał Paweł Jasienica, „zamknął i zakończył dwieście lat trwający okres wojen litewsko-krzyżackich”. Okolicznościowy obelisk związany z tym wydarzeniem umieszczono na skrzyżowaniu dróg we wsi Mełno (5).  W miejscowości znajduje się zespół pałacowy i folwarczny z początku XIX wieku. Nie jest on udostępniony do zwiedzania ale można obejrzeć go z zewnątrz. Z Mełna lokalną drogą kierujemy się do Linowa (6) z kościołem p.w. św. Michała Archanioła (XIII – XVI w.) a następnie do Rywałdu (7). We wsi znajduje się barokowy zespół klasztorny kapucynów wybudowany w latach 1689-1748. Już od XVIII wieku miejsce to jest uznawane za sanktuarium związane z kultem Matki Bożej Rywałdzkiej (drewniana figura datowana na przełom XIV i XV wieku). Sanktuarium jest szczególnie popularne w społeczności polskich Romów. Inną ciekawostką rywałdzkiego klasztoru jest obecność w nim prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego w pierwszym etapie jego internowania w roku 1953.  Z Radzynia  DW 543 udajemy się do Radzynia Chełmińskiego.

Radzyń Chełmiński (8) to miasto, którego dzieje sięgają XIII wieku i związane są z budową sieci osadniczej i obronnej na ziemi chełmińskiej przez krzyżaków. Świadectwem tamtych czasów do dziś pozostaje nawiązujący do średniowiecznego układ rozplanowania centralnej części miasta (przy czym obecna zabudowa pochodzi z okresu od XVIII do pocz. XX wieku), parafialny kościół św. Anny, którego budowę rozpoczęto w XIV wieku oraz gotycka kaplica św. Jerzego, mniej więcej z tego samego okresu.  Jednak bezdyskusyjnie najważniejszym i najbardziej rozpoznawalnym zabytkiem Radzynia są ruiny zamku krzyżackiego. Budowę murowanej z cegły i głazów narzutowych rozpoczęto  w II połowie XIII wieku a następnie po najeździe Prusów kontynuowano od końca XIII wieku. Za kończono ją na początku XIV wieku tworząc trójczłonowy zamek składający się z zamku właściwego – siedziby komtura i konwentu, przedzamcza południowego i przedzamcza wschodniego. Do czasu wzniesienia zamku w Malborku radzyńska warownia uważana była za najsilniej bronioną w Państwie Zakonnym. Dalsze losy były dość typowe dla tego typu budowli wzniesionych na ziemi chełmińskiej. Pierwszych większych zniszczeń dokonali Szwedzi w wieku XVII. W kolejnym stuleciu przystąpiono do systematycznej rozbiórki zrujnowanej już warowni  a pozyskany materiał wykorzystywano na terenie miasta przy wznoszeniu budynków prywatnych i publicznych.  Od całkowitej zagłady ruiny uchroniła decyzja w 1837 roku o wstrzymaniu prac rozbiórkowych na terenie obiektu i jego zabezpieczenie przed dalszą degradacją. Dzięki temu to co dziś możemy oglądać wystarczy aby wyrobić sobie zdanie o monumentalnym charakterze warowni. Do dziś zachowało się prawie w całości wysoko wyniesione południowe skrzydło zamku z dwiema narożnymi wieżami a ponadto partie murów obwodowych, część piwnic oraz zarys murów przyziemia. Zamek w Radzyniu Chełmińskim jest obiektem udostępnionym  do zwiedzania, z biletowanym wstępem do jego wnętrza. Udostępnione dla turystów zostały kaplica zamkowa, dziedziniec, obydwie wieże skąd roztacza się widok na warownię i jej otoczenie a także piwnice i lochy.  Atrakcja ta jest dostępna w okresie od maja do września. W pozostałych miesiącach należy liczyć się z tym, że będziemy musieli poprzestać na podziwianiu go z zewnątrz.

Z Radzynia DW 534 powracamy do Grudziądza. Po drodze zatrzymujemy się na chwilę we wsi Okonin (9) by zwiedzić kościół pw. św. Kosmy i Damiana, wzniesiony w połowie XIV wieku, wewnątrz którego zachowały się rzadko w gotyckich kościołach wiejskich malowidła ścienne z około 1390 roku.  Proponowaną trasę zamykają ruiny zamku krzyżackiego w Pokrzywnie (10).  Jest to kolejny zabytek tego typu w powiecie grudziądzkim pozostający w rękach prywatnych, co pozostaje w ścisłym związku z jego fatalnym stanem technicznym i nieuporządkowanymi zasadami zwiedzania.  Z komturskiego zamku w Pokrzywnie (niem. Engelsburg) , należącego również przez pewien czas do odsuniętego od władzy mistrza zakonu Heinricha von Plauen, do naszych czasów zachowały się stosunkowo najlepiej brama zamku wysokiego, przebudowany spichrz, brama na przedzamczu oraz fragmenty ścian budynku głównego i murów obronnych. Położenie ruin bezpośrednio przy drodze niewątpliwe zachęca do ich zwiedzenia, zdecydowanie trzeba mieć jednak na uwadze, że nie są one w żaden sposób zabezpieczone. Szczególnie ryzykowne jest przebywanie wewnątrz  dawnego spichlerza, gdzie nad głową wiszą pozostałości zawalonej nie tak dawno temu konstrukcji dachu. Z terenu zamku roztacza się robiący duże wrażenie widok na znajdującą się znacznie niżej dolinę  Maruszy.

Tagi: ,