-> Historia, Miejsca i szlaki   grudzień, 2019

Zarys dziejów powiatu gryfińskiego

Autor: Tomasz Duda

Współcześnie pojmowana ziemia gryfińska należy do jednego z najstarszych zamieszkiwanych i przekształcanych przez człowieka regionów Pomorza Zachodniego. Trudno, nawet w formie bardzo okrojonej, streścić bogate dzieje terenów, które w przeszłości stanowiły obszary dwóch odrębnych państw – Księstwa Pomorskiego, rządzonego przez książąt z dynastii Gryfitów oraz brandenburskiej Nowej Marchii, będącej częścią imperium pod rządami margrabiów z dynastii askańskiej. Dodatkowo na kształt współczesnego krajobrazu kulturowego powiatu miały lata powojenne, kiedy region ten stał się częścią Polski

Prehistoria i najstarsze dzieje powiatu

Okolice Gryfina i tereny położone nad dolnym odcinkiem doliny Odry od wieków kształtowały krajobraz kulturowy strefy południowego pobrzeża Bałtyku. Już od okresu neolitu (5500-2400 r. p.n.e.) wiodły tędy dwa wielkie szlaki komunikacyjne – nadmorski (okołobałtycki) i kontynentalny szlak nadodrzański [Kołosowski 2009, s. 35]. Wyniki badań archeologicznych wskazują, że rzeka w żaden sposób nie stanowiła wówczas bariery kulturowej i od samego początku była wielką osią komunikacyjną i migracyjną społeczności i ich kultur.

Pierwsze ślady działalności człowieka na terenie powiatu gryfińskiego pochodzą z okresu mezolitu (9000-5500 r. p.n.e.) a jego relikty znaleziono m.in. w okolicach Baniewic, Swobnicy i Piaseczna. Znacznie więcej śladów osadnictwa i funkcjonowania społeczności nadodrzańskich pochodzi z okresów późniejszych – kultur pucharów lejkowatych, amfor kulistych, ceramiki sznurowej oraz kultur epoki brązu (m.in. łużyckiej), żelaza (kultura jastorfska) oraz okresu wpływów rzymskich.

Wczesne średniowiecze

W VI w. na terenie Pomorza Zachodniego, w tym również ziemi gryfińskiej pojawiły się słowiańskie plemiona koczownicze, które początkowo zamieszkiwały otwarte osady w pobliżu jezior. Pierwsze skupiska osadnicze zaczęły powstawać dopiero w okresie VII-VIII wieku i to one dały początek dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Oczywiście na rozmieszczenie osadnictwa znaczny wpływ miały warunki naturalne i ukształtowanie terenu. Pierwsze grody umiejscawiano najczęściej na cyplach, półwyspach i wyniesieniach w pobliżu brzegów jezior czy dolin rzecznych. Do X-XI w. miało typowo słowiański charakter (np. grody w okolicach Cedyni, Chojny, Gryfina, Morynia, Bań itp.). Po podporządkowaniu sobie terenów przez plemiona germańskie rozpoczęła się germańska ekspansja na terenach nadodrzańskich. Zbiegło się to w czasie z prowadzoną przez miejscowych książąt i margrabiów akcją kolonizacyjną zamieszkiwanych terenów. Osiedleńcy, dysponujący wyższą techniką gospodarczą i zachęcani różnymi ulgami, przybywali tu z daleka – m.in. zza Łaby, z Saksonii i Turyngii. W tym okresie w siłę zaczęli rosnąć także lokalni feudałowie z rodu Askańczyków, którzy w XIII w. podporządkowali sobie obszar pogranicza pomorsko-wielkopolskiego i stworzyli Nową Marchię. Granica pomorsko-marchijska przebiegała mniej więcej w okolicach dzisiejszej Widuchowej.

Rozwój miast, handlu i… konfliktów przygranicznych w średniowieczu

Okres średniowiecza to dla całego Pomorza czas rozwoju dużych ośrodków miejskich, ich znaczenia i przywilejów związanych z nadaniami lokacyjnymi. Dla części pomorskiej (m.in. Gryfino, Banie) akty lokacyjnie nadawali książęta pomorscy – Gryfici (głównie Barnim I), natomiast w przypadku miast marchijskich – margrabiowie brandenburscy. Zanim do tego doszło tereny ziemi gryfińskiej stały się obszarem wpływów książąt Polan – Mieszka I i, nieco później, Bolesława Krzywoustego. Tradycja wskazuje m.in. okolice Cedyni jako miejsce słynnej bitwy pod Cedynią 24 czerwca 972 r., jaką stoczyły wojska Mieszka I z łużyckim margrabią Hodonem. Tereny te jako obszary przygraniczne, od wieków były narażone na liczne konflikty jakie pojawiały się pomiędzy sąsiadującymi księstwami. Wojny pomorsko-brandenburskie wybuchały niemal w każdym dziesięcioleciu i trwały przez cały XIII i XIV wiek.

W XII i na początku XIII w. na terenie Nadodrza pojawili się zakonnicy. Po wschodniej stronie doliny swoje komandorie zakładali m.in. templariusze, którzy dość szybko zyskiwali na znaczeniu, tworząc tu głównie swoje siedziby (m.in. Rurka koło Chojny). Po rozwiązaniu zakonu przez papieża Klemensa V ich dobra zostały przejęte m.in. przez joannitów, którzy poprzez zakładanie osad i budowę zamków warownych również przyczynili się do zmian gospodarczo-społecznych regionu (m.in. w Swobnicy, Baniach, Moryniu). Największy jednak wpływ wywarli tu cystersi, którzy założyli tu kilka ważnych i znaczących ośrodków klasztornych (m.in. w Kołbaczu i po zachodniej stronie Odry – w Chorinie) i konwentów żeńskich (m.in. w Cedyni). Wprowadzali oni nowe sposoby w użytkowaniu ziemi, ale także zakładali winnice i warzyli piwo.

Sekularyzacja zakonów i okres reformacji przyniosły kolejne wielkie zmiany na obszarze dzisiejszego powiatu gryfińskiego. Tereny ponownie stały się areną licznych konfliktów pomiędzy brandenburskimi margrabiami a pomorskimi książętami. W spory te włączali się niekiedy Szwedzi, Duńczycy, a nawet książęta śląscy. Region ten niezwykle często zmieniał właścicieli, przechodząc raz na stronę Brandenburgii, raz na stronę Pomorza.

Wojna trzydziestoletnia i kryzys społeczno-gospodarczy regionu

Wybuch wojny trzydziestoletniej w 1618 r. był dla regionu gryfińskiego (jak i całego Pomorza) katastrofą. Działania wojenne doprowadziły do dziesiątkowania liczby mieszkańców i poważnych strat infrastruktury niemal wszystkich miejscowości. Strategiczne położenie doliny Odry spowodowało, że znalazła się ona na linii frontu oraz przemarszu licznych wojsk. Szacuje się, że w regionie powiatu gryfińskiego zniszczone zostało niemal 80% zabudowy, a śmierć poniosła ponad połowa ludności. Pojawiające się do tej pory kataklizmy, choroby i zarazy nie przyniosły tak wielkich strat, jak trwająca wiele lat wojna. Tak dotkliwe straty doprowadziły do trwającego wiele dziesięcioleci kryzysu społeczno-gospodarczego, wywołanego m.in. głodem i chorobami. Długotrwały zastój w rozwoju regionu przełamały dopiero XVIII-wieczne prace regulacyjne Odry i zakrojone na szeroką skalę działania zmierzające do odbudowy infrastruktury regionu. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej tereny dawnego Księstwa pomorskiego stały się częściowo własnością króla szwedzkiego, a następnie od połowy XVIII w. – Królestwa Prus.

Rozwój krajobrazu kulturowego Nadodrza

Już w połowie XVIII w. na terenie doliny Odry rozpoczęto prace melioracyjne i osuszające. Trwające wiele lat okresy głodu i zaniedbania gospodarczego zmusiły lokalne władze do zmian, mających na celu ożywienie społeczno-ekonomiczne terenów nadodrzańskich. Na pomysł zasiedlenia i uregulowania systemu rzecznego Odry wpadł król pruski Fryderyk II Wielki, którego zamiarem było stworzenie na tych terenach „ogrodu warzywnego dla Berlina”. Podjęte prace zmieniły nie tylko krajobraz regionu, ale także życie tutejszych mieszkańców, którzy w ciągu jednego pokolenia stali się z rybaków rolnikami. Pojawili się tu również sprowadzeni przez Fryderyka kolonizatorzy z Holandii (tzw. Olendrzy) oraz Francji (głównie Hugenoci), którzy rozpoczęli rekultywacje terenów, wprowadzając często innowacyjne systemy i metody gospodarki rolnej, a także rozpoczęli uprawę nowych gatunków, dotąd nieznanych na omawianym obszarze, jak na przykład tytoniu (m.in. w Widuchowej i okolicach).

Na obszarze tzw. Międzyodrza powstała wówczas sieć nowych kanałów usprawniających żeglugę oraz regulująca przepływy podczas wielkich wezbrań. Na terenach podmokłych i bagiennych powstały rozległe poldery, na których uprawiano m.in. ziemniaki czy wspomniany już wcześniej tytoń.

Wiek XIX to znaczny rozwój przemysłu nad Odrą i na terenie całej tzw. ziemi gryfińskiej. Powstały sztuczne kanały z licznymi śluzami i bramami wodnymi. W tym czasie nastąpił również rozwój kolei – powstały linie m.in. pomiędzy Szczecinem a Gryfinem czy między Moryniem a położonym po zachodniej stronie Odry – Bad Freienwalde. Wzdłuż kanałów i rzek powstawały tartaki, młoty parowe oraz inne zakłady przemysłowe.

Tragedia II wojny światowej i okres powojenny

Najtrudniejszych chwil region doświadczył pod koniec II wojny światowej, kiedy to linia frontu doszła do doliny Odry. Ciężkie walki prowadzono zwłaszcza w kwietniu 1945 r. podczas operacji forsowania Odry – szczególnie na linii Siekierki-Gozdowice-Czelin. Wcześniej – 27 lutego 1945 żołnierze 6 Samodzielnego Batalionu Pontonowo-Mostowego Wojska Polskiego postawili pierwszy słup graniczny na Odrze we wsi Czelin.

W wyniku porozumień mocarstw po II wojnie światowej Polska otrzymała nowe, zachodnie nabytki terytorialne, określane mianem „Ziem Odzyskanych”. W marcu 1945 r.  Rząd Tymczasowy dokonał pierwszego podziału administracyjnego, w wyniku którego powstał Okręg Pomorze Zachodnie oraz Obwody (odpowiedniki powiatów). Na mocy rozporządzenia z 29 maja 1946 r. nastąpiła integracja administracyjna „nowych” obszarów z resztą kraju. Dostosowano wówczas nazewnictwo do tego, które obowiązywało na pozostałym terenie Polski. W ten sposób powstało województwo szczecińskie (zamiast okręgu Pomorze Zachodnie) oraz powiaty, w tym powiat gryfiński (zamiast obwodu Gryfin). Powiat ten istniał do 1975 r., kiedy to ustalono nowy podział administracyjny kraju. Przywrócono go dopiero w 1999 r. w ramach kolejnej reformy administracyjnej. Powiat gryfiński stał się częścią nowego województwa zachodniopomorskiego.

Tagi: ,