Chmielnik – unikatowa, jedyna na świecie – szklana bima
Autor: Tadeusz Jędrysiak i Izabela WyszowskaMiejsce z duszą
Tadeusz Jędrysiak, Izabela Wyszowska
Chmielnik – unikatowa, jedyna na świecie – szklana bima
 |
| Chmielnik – herb miasta |
Synagoga stanowi ośrodek życia religijnego i społecznego Żydów, miejsce ich publicznych modlitw, studiowania Tory i nauczania, a od średniowiecza także siedzibę władz gminy żydowskiej (kahał), sądu rabinackiego. Synagoga to jednak nie świątynia – w judaizmie kult ofiarny ustał wraz ze zburzeniem Drugiej Świątyni Jerozolimskiej (70 r. n.e.) i został zastąpiony modlitwą. Głównym pomieszczeniem synagogi jest sala modlitw przeznaczona dla mężczyzn, z aron – ha kodesz (szafą ołtarzową do przechowywania zwojów Tory) i bimą – centralnym miejscem w synagodze. W języku hebrajskim bima oznacza „miejsce wyniesione”, „podwyższenie”. Jest ona bogato zdobioną mównicą, zwykle ze schodkami, baldachimem i pulpitem, przy której odczytuje się Torę i prowadzi modły. Bima ma kształt najczęściej czworo- lub ośmioboczny i jest otoczona balustradą. Do środka bimy wchodzi się po kilku schodkach, z jednej lub z dwóch stron.
W środkowowschodniej części województwa świętokrzyskiego, przy drodze Kielce – Tarnów położona jest gmina i miasto Chmielnik. Teren gminy jest stykiem Gór Świętokrzyskich, Podgórza Szydłowskiego i Niecki Nidziańskiej, jest też miejscem przecinania się szlaków komunikacyjnych. „Chmielnik” to nazwa topograficzna, związana z kulturą agrarną i oznacza miejsce uprawy chmielu, niezbędnego przy warzeniu piwa (potwierdzeniem tego jest gałązka chmielu umieszczona w herbie miasta). Miasto było typowym żydowskim sztetlem. Sztetl, w języku żydowskim oznacza miasto. Ale jest też czymś więcej, bo oznacza nie tylko przestrzeń, ale także specyficzną formację społeczną, charakterystyczną dla żydowskiego życia na prowincji, nieco odizolowaną od nowych idei, w której mieszały się kultury chłopska i żydowska, w której Żydzi swobodnie i bezpiecznie mogli kultywować swoją religię. Takim sztetl był Chmielnik, w którym Żydzi stanowiący zdecydowaną większość decydowali o specyfice miasta. W kraju, Chmielnik znany był z hodowli gęsi i niezłego wina, którego produkcją zajmował się Żyd Icek Rajza. Należy też dodać, że przed II wojną światową cały tutejszy handel obnośny znajdował się w rękach kupców żydowskich.
Żydzi zajmowali się też głównie rzemiosłem. Regularnie odbywały się tu jarmarki, w czasach zaborów ponoć największe w całej kieleckiej guberni.
Synagoga w Chmielniku została wybudowana ok. 1750 roku. Usytuowano ją w odległości 300 m na północ od rynku. Miejsce to stanowiło centrum dzielnicy żydowskiej. W sąsiedztwie synagogi wzniesiono dwie szkoły kahalne, dom talmudyczny i mieszkanie rabina. Od północy do synagogi przylegał cmentarz grzebalny używany od ok 1650 roku. Budynek synagogi na przestrzeni lat ulegał przeróbkom i zmianom. W przededniu wybuchu II wojny światowej mieszkało w Chmielniku ponad 6500 Żydów, którzy stanowili prawie 80% ludności miasta.
Obecnie walorem Chmielnika jest jego bezpretensjonalny prowincjonalny urok. Synagoga przetrwała tylko dzięki temu, że przez wiele lat po wojnie służyła za magazyn zboża. Do dzisiaj z pierwotnej synagogi zachowała się jedynie bryła i układ wnętrz. Wnętrze składa się z kwadratowej sali modlitw, dwuizbowego przedsionka na parterze i empory żeńskiej nad nim. Zachowane elementy dekoracji sali modlitw są bogate, oprócz sklepienia, składają się na nią fantazyjne kapitele podtrzymujące gzyms oraz okrągłe okno z ozdobnym obramowaniem znajdujące się w ścianie wschodniej. W 2008 roku Rada Miasta i Gminy przyjęła uchwałę o odbudowie synagogi. W budynku utworzono unikatowe muzeum upamiętniające codzienne życie w typowym sztetlu – polsko-żydowskim miasteczku.
W 2014 r. XVIII-wieczna synagoga został przekształcona w nowoczesny, unikatowy w kraju obiekt – Ośrodek Edukacyjno–Muzealny „Świętokrzyski Sztetl”. Celem otwartego muzeum jest upamiętnienie życia w typowym polsko-żydowskim miasteczku, a także przypomnienie koegzystencji dwóch kultur: polskiej i żydowskiej. Placówka posiada dwie kondygnacje ekspozycyjne. Na poziomie parteru znajdują się: główna sala z usytuowaną centralnie szklaną bimą, salą konferencyjna, biblioteką multimedialną. Piętro zajmuje scena z widownią na antresoli (na dawnym babińcu – miejscu przeznaczonym dla kobiet).
Wokół bimy w synagodze zbudowano multimedialną wystawę, mogącą z powodzeniem konkurować z najlepszymi muzeami żydowskimi na świecie. Unikatowa bima, bo jako jedyna na świecie wykonana ze szkła – powstała w pracowni Olestudio Sławomira Oleszczuka z Wrocławia, specjalizującej się m.in. w szkle artystycznym i witrażach. Nowoczesny w formie szklany monument jest wzorowany na XVII-wiecznym oryginale.
Opracowania koncepcji rewitalizacji chmielnickiej synagogi w ramach projektu „Świętokrzyski Sztetl” i przekształcenia jej w interaktywne muzeum podjął się architekt Mirosław Nizio (twórca m.in. koncepcji Muzeum Powstania Warszawskiego). Vitroterm – Murów SA, dysponujący nowoczesnym parkiem maszynowym do obróbki szkła oraz doświadczoną kadrą inżynierską dostarczył na budowę szklanej bimy, wszystkie elementy ze szkła technicznego (szkło hartowane, laminowane, z fazowanymi i polerowanymi krawędziami, szkło obrabiane numerycznie z wycięciami i otworami oraz szklane podłogi szklane z sitodrukami). Jako ciekawostkę należy dodać, że szklana bima powstawała przez prawie dwa lata, a do jej wykonania zużyto około 5 ton specjalnego szkła float typu Diamant. Konstrukcja szklanej bimy nie zawiera żadnych połączeń metalowych, a wszystkie połączenia konstrukcyjne wykonane zostały za pomocą niewidocznych dla oka klejów utwardzanych promieniowaniem ultrafioletowymi. Zwiedzający synagogę mogą wchodzić na bimę, służy ona obecnie także jako scena podczas organizowanych koncertów i innych imprez.
Warto wspomnieć o cmentarzu żydowskim, który znajdował się obok synagogi, a po którym dzisiaj już nie ma śladu. W jego miejscu wybudowano specjalną bryłę – czarny sześcian, do którego prowadzi i z którego wychodzi wąskie przejście. Do środka, gdzie na ścianach znajdują się nazwiska wywiezionych do Treblinki z tutejszego getta – łącznie 13 tys. osób – dostaje się tylko niewielki strumień światła. To operowanie światłem i ciemnością było zamierzone – miejsce ma symbolizować zagładę.
Wizyta w muzeum dzięki rozmieszczonym wewnątrz multimedialnym mapom regionu, ekranom dotykowym, szybom holograficznym, ukrytym głośnikom – jest wyprawą w głąb nastroju i tradycji sztetla, jest poznawaniem wielu miejsc, w których żyli obok siebie od stuleci Polacy i Żydzi, tworząc swe kulturowe dziedzictwo.
Bibliografia
Biskup R. Wrota niebios – synagogi regionu świętokrzyskiego, Wydawca „Panzet”. Kielce.
Cała A., Węgrzynek H., Zalewska G. [2000], Historia i kultura Żydów polskich – słownik,
Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Wyszowska I., Jędrysiak T. [2018], Leżajsk – raz w roku dusza cadyka spełnia prośby
wiernych, „Turystyka Kulturowa” nr 2.
Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak