sierpień, 2019

Perły architektury sakralnej miejscem letnich koncertów organowych

Autor: Tadeusz Jędrysiak i Izabela Wyszowska

Zainteresowanie muzyką jest jedną z cech współczesnej kultury. Rosnąca liczba koncertów spowodowała, że w wielu krajach odbywają się one często także w kościołach. Dzieje się tak z różnych powodów, takich jak trudności ze znalezieniem odpowiednich pomieszczeń, wymogi akustyki, które wnętrza kościołów zazwyczaj spełniają, względy estetyczne, skłaniające do wykonywania utworów muzycznych w pięknym otoczeniu, zwyczaj odtwarzania dzieł muzycznych w środowisku, w którym one powstały, również przyczyny czysto praktyczne, zwłaszcza jeśli chodzi o koncerty organowe, bowiem organy wchodzą zazwyczaj w skład wyposażenia kościoła [Filaber 1997, s. 102-109].

Ks. A. Filaber także podkreśla, że muzyka sakralna, czyli skomponowana dla celów liturgicznych, która z przyczyn obiektywnych nie może być wykonywana podczas nabożeństwa, a także muzyka religijna, to znaczy oparta na tekstach biblijnych lub mszalnych, bądź odnosząca się do Boga, Najświętszej Panny, świętych czy Kościoła, może być wykonywana w świątyni poza obrzędami liturgicznymi. Utwory organowe i inne, zarówno wokalne, jak instrumentalne, mogą służyć i sprzyjać pogłębianiu pobożności i ducha religijnego.

Organy są największym i  bodaj najbardziej skomplikowanym instrumentem, jaki człowiekowi udało się zbudować. Mozart nazywał je  „królem instrumentów”. Posiadają największe możliwości brzmieniowe – od najcichszych, delikatnych głosów po takie, które powodują pęknięcia w ścianach i mogą zachwiać konstrukcją budynku. Organy, poprzez swoją wielowarstwowość, do której dochodzi jeszcze fascynująca technika, korzystająca głównie z mechaniki, prowadziły do stanu obcowania z pięknem zintegrowanym, wpływającym na całą osobowość odbiorcy. Nawet kiedy milczą, oferują odbiorcy kilka obszarów fascynacji i nie pozostawiają go w sytuacji estetycznego chaosu. Wywołują w nas, odbiorcach współczesnych, pozytywne stany emocjonalne, wznoszą nas swym dźwiękiem, bogactwem form i treści w obszary duchowych uniesień czy mistycznej ekstazy. W wielu świątyniach stają się dziełem sztuki ubogacającym człowieka poprzez dźwięk, dziełem trafiającym w głąb ludzkiej duszy, budującym jego wrażliwość na piękno i kierującym jego myśl ku Bogu [Gembalski 1997, s. 178-179].

W polskich kościołach organy budowano prawdopodobnie już w XII wieku. Wincenty Kadłubek (1150-1223) w swej kronice wspomina o takim instrumencie na dworze Kazimierza Sprawiedliwego (1138-1194) i w klasztorze cystersów w Trzebnicy. W następnych stuleciach organów było znacznie więcej. Nie zachowały się jednak żadne starsze od pochodzącego z 1612 r. instrumentu z olkuskiej fary. Organy w Olkuszu w kościele p.w. św. Andrzeja są najstarszym polskim takim instrumentem. Uważa się, że są one prawdziwym wehikułem czasu, bowiem cały instrument ­zachował się w oryginalnym stanie. Dzięki temu możemy usłyszeć niemal dokładnie to samo, co mieszkańcy Olkusza blisko 400 lat temu, tym bardziej, że organy są nastrojone według zasad z początku XVII wieku, a zatem można na nich grać wyłącznie muzykę renesansową i barokową.

     Największe historycznie  organy w Polsce znajduje się w Archikatedrze p.w. św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu i posiadają 150 głosów (13 207 piszczałek!). Organy te nie  znajdowały się w świątyni od poczatku– niemiecka firma Sauer wybudowała je w latach 1911–1913 we wrocławskiej Hali Stulecia, bijąc tym samym światowy rekord – organy miały wówczas ponad 200 głosów. Słynne są organy w Świętej Lipce, z niebywale bogatym prospektem, zdobionym poruszającymi się aniołami, wirującymi planetami i gwiazdami. Gdańsk-Oliwa szczyci się wspaniałymi romantycznymi organami, których prospekt „oplata” owalny witraż. Bodaj najcenniejsze organy w Polsce znajdują się w bazylice oo. Bernardynów w Leżajsku. Ten fantastyczny barokowy instrument jest w całości dziełem polskich rąk. Zarówno w zakresie projektu technicznego, jak i snycerskiej dekoracji, wykonanej przez samych braci bernardynów, jest to unikatowy zabytek i zarazem jedno z najwspanialszych dzieł organowego rzemiosła w Europie.

Warto tu dodać, że muzyka, pieśń stanowiła i stanowi w Kościele Ewangelickim obok Pisma Św. bardzo ważne źródło przeżywania wiary. Reformator Kościoła Marcin Luter  o muzyce i jej znaczeniu pisał w swoim dziele Encomion musices w 1538 r. w ten sposób: „Muzyka rządzi wszystkimi wzruszeniami serca. Nic na świecie nie może lepiej niż muzyka pobudzać smutnych do radości, radosnych uczynić smutnymi, trwożliwym dodać śmiałości, wyniosłych skłonić do pokory, zmniejszyć zazdrość i nienawiść”… „Muzyka to czysty, wspaniały dar Boży. Muzyce wyznaczam najwyższe miejsce i zaszczyty tuż za teologią” [Leaver, 2007].

Tradycja organizacji letnich festiwali muzyki organowej i kameralnej jest w Polsce bardzo bogata. Wiąże się ona z ideą ochrony i popularyzacji instrumentów historycznych – organów, których walory artystyczno-brzmieniowe pozwalają na prezentowanie szerokiej literatury muzycznej. Muzyka organowa jest ważną częścią dziedzictwa kulturalnego chrześcijańskiej Europy, a same instrumenty nieodłącznym elementem piękna architektury sakralnej. Muzyka organowa jest elementem liturgii, słyszymy ją podczas świątecznych celebracji ale również w dni powszednie. Podczas letnich festiwali podziwiamy natomiast muzykę wielkich mistrzów, przeznaczoną do wykonań koncertowych. Celem, który przyświeca organizacji tych koncertów, jest promowanie i wspieranie twórczości artystycznej, jak również popularyzacja muzyki organowej i kameralnej znanych kompozytorów i solistów.

Letnie koncerty organowe cieszą się niezwykłym zainteresowaniem. Tysiące osób co roku uczestniczy w tym wydarzeniu, a wielu z nich korzysta ze specjalnej oferty, w ramach której można obserwować koncertującego mistrza z empory organowej oraz uczestniczyć w prezentacji instrumentu.

Do najciekawszych letnich koncertów odbywających się w kościołach, gdzie znajdują się najciekawsze i najbardziej cenne organy należy zaliczyć:

Gdańsk – Oliwa – Bazylika Archikatedralna. W oliwskiej Archikatedrze znajdują się aż trzy instrumenty: słynne organy wielkie, organy w transepcie oraz pozytyw – niewielki instrument w łuku nawy bocznej. Możliwości tych instrumentów, połączonych wspólnym stołem gry, możemy podziwiać w trakcie odbywających się przez cały rok prezentacji, a także w trakcie odbywającego się latem Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej (w 2019 r. odbył się po raz 62). Jest to najstarszy festiwal organowy w Europie. Katedralne organy w Oliwie są  uważane za najpiękniejsze organy barokowe na naszym kontynencie. Jest  to instrument o niespotykanym brzmieniu, konstrukcji i możliwościach. Barokowa ornamentyka organów wzbogacona jest ruchomymi elementami – trąbkami, dzwonkami aniołów, wirującymi gwiazdkami, uruchamianymi w trakcie gry. Festiwal jest prestiżową imprezą kulturalną Pomorza Gdańskiego, a miasto Gdańsk uważa się za stolicę organową Polski. Zainstalowany w Katedrze Oliwskiej ekran multimedialny ułatwia melomanom, którzy siedzą tyłem do organów, nie tylko usłyszeć grającego artystę ale również obserwować jego grę „na żywo”. Jak co roku na program festiwalu składają się specjalnie przygotowane przez artystów programy koncertowe.

Kamień Pomorski – Katedra pw. św. Jana Chrzciciela. Obecnie katedra kamieńska oraz znajdujące się w niej organy należą do najcenniejszych polskich instrumentów, ze wspaniałym zabytkowym prospektem. Wnętrze gotyckiej katedry i akustyka sprawiają, że dźwięk organów jest niezwykle czysty i klarowny. W 2019 r. odbyła się 55 edycja Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej. Kamieński festiwal to kilkaset koncertów, setki wykonawców, tysiące taktów i tyleż samo słuchaczy.

Kazimierz Dolny – Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja. Wieczory muzyczne w kazimierskiej Farze organizowane są od 40 lat. Tradycja koncertów wiąże się z istnieniem w kościele farnym wspaniałych organów z początku XVII w., które zachowały 35 z 40 pierwotnych, barokowych głosów, posiadają ponad 1400 piszczałek oraz dwie klawiatury ręczne i jedną nożną. Gdy dodamy do tego świetną akustykę oraz wybitnych organmistrzów, mamy wydarzenie kulturalne przyciągające co roku rzesze słuchaczy.

Leżajsk – Bazylika Zwiastowania Pańskiego Ojców Bernardynów. Organy w Leżajsku są jednym z najcenniejszych zabytków Europy, posiadają 75 głosów, a ich konstrukcja składa się z 3 osobnych instrumentów. Są to jedyne organy na świecie, które tworząc monumentalny zespół organowy, jednocześnie pozwalają, by grało na nich trzech organistów równocześnie. Zewnętrzny wygląd organów charakteryzuje się bardzo bogatą oprawą snycerską z duża liczbą przedstawień figuralnych.

Pelplin – Katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Pelplin nazywany jest Kulturalną Stolicą Kociewia. W Bazylice Katedralnej od 1998 r. odbywa się cyklicznie Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej. Koncertów można wysłuchać w każdą środę lipca i sierpnia o godz. 19.00. Organy główne w katedrze pochodzą z XIX wieku, są one jednymi z największych w Polsce – mają 4 500 piszczałek. Natomiast organy boczne są barokowe – należą do najpiękniejszych w północnej Europie.

Święta Lipka – Bazylika p.w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Sanktuarium Maryjne w Świętej Lipce znane jest z wyjątkowych prezentacji organowych, w czasie których nie tylko rozsłuchujemy się w brzmieniu organów, ale i oglądamy poruszające się figurki. Organy zostały zbudowane w latach 1719-1721 przez organmistrza z Królewca, Jana Josue Mosengela. Zaliczano je do najlepszych instrumentów. Na organach znajdują się figury wprawiane w ruch w czasie gry. Na prawej wieży Archanioł Gabriel kłania się nisko, Maryja na lewej odpowiada skinieniem głowy, anioł na środkowej wieży gra na lutni i kręci głową ozdobioną promieniami, cztery małe aniołki poruszają dzwonkami. Na pozytywie obracają się anioły grające na trąbkach. Letnie koncerty odbywają się w ramach Świętolipskich Wieczorów Muzycznych, w 2019 r. już po raz dwudziesty piąty.

Warszawa – Kościół p.w. św. Anny – w sezonie letnim na wspaniałych barokowych organach odbywają się codziennie koncerty na żywo, oprócz niedziel i świąt o godz.12:00, trwają ok. 30 min. Koncerty na żywo na wspaniałych Barokowych Organach Kościoła św. Anny wykonują wybitni polscy organiści. Dlatego warto posłuchać tych koncertów. Kościół jest jedną z najpiękniejszych, najstarszych i najlepiej odrestaurowanych świątyń warszawskich. Jest jedną z nielicznych świątyń, w tak znacznym procencie autentyczną, zarówno jeśli chodzi o różnorodność form stylowych samej bryły, kształtowanej w czasie prawie sześciu wieków swego istnienia, jak i wyposażenia wnętrza. Samo zwiedzanie kościoła robi na każdym wielkie wrażenie.

Warto podczas wakacyjnych podróży i spacerów wybrać się na koncerty do wymienionych oraz innych świątyń posiadających wspaniałe organowe instrumenty (także poznańska barokowa fara czy kościół franciszkanów na Górze Przemysła w Poznaniu). Niezwykła uczta artystyczna uatrakcyjni niewątpliwie program zwiedzania miast, poszukującym różnorodnych wrażeń, turystom kulturowym.

 

Bibliografia

Filaber A. [1997], Prawodawstwo muzyki liturgicznej, Wydawca Oficyna Kalamus,
Warszawa.

Gembalski J. [1997], Piękno zintegrowane, organy jako synteza sztuk, „Śląskie Studia
Historyczno-Teologiczne” nr 30.

Leaver R.A. [2007], Luther’s Liturgical Music. Principles and Implication, William B.
Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan/Cambridge, U.K.

Źródło fotografii – Lech J. Zdrojewski, Tadeusz Jędrysiak

Tagi: