Małopolski odcinek Szlaku Maryjnego „Światło ze Wschodu” jako destynacja turystyki kulturowej
Autor: Franciszek MrózMałopolski odcinek transgranicznego Szlaku Maryjnego „Światło ze Wschodu” wpisuje się w sieć szlaków pielgrzymkowych i kulturowych Małopolski i Pogranicza Polsko-Słowackiego. Dzięki krzyżowaniu się z wieloma szlakami turystyczno-kulturowymi o zasięgu międzynarodowym, krajowym i regionalnym (Szlakiem Cysterskim, Drogą św. Jakuba, Międzynarodową Trasą Pielgrzymkową – Szlakiem Maryjnym, Małopolską Trasą Światowego Dziedzictwa UNESCO, Szlakiem Architektury Drewnianej, szlakami papieskimi) analizowany odcinek szlaku jest interesującą przestrzenią turystyczną do realizacji podróży turystycznych w zakresie turystyki kulturowej (m.in. biograficznej, muzealnej, dziedzictwa historyczno-kulturowego, obiektów militarnych i turystyki eventowej), a także turystyki kwalifikowanej i zrównoważonej oraz rozwijania pasji krajoznawczych.
Turystyka biograficzna
Małopolski odcinek Szlaku Maryjnego „Światło ze Wschodu” jest także ważną przestrzenią turystyczną w rozwoju turystyki biograficznej. Z regionem Małopolski związanych jest bowiem wiele znamienitych osobowości, których znaczenie dla rozwoju regionu i Polski jest ogromne. Na pierwszym miejscu należy wskazać św. Jana Pawła II, który urodził się 18 maja 1920 r. w Wadowicach. Niemal wszystkie sanktuaria (na analizowanym odcinku szlaku) są związane z ks. Karolem Wojtyłą – św. Janem Pawłem II. Największe znaczenie w tych związkach ze św. Papieżem Polakiem mają sanktuaria w Wadowicach, Kalwarii Zebrzydowskiej, Ludźmierzu i Zakopanem Krzeptówkach.
Z Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Nowym Sączu związany jest o. Karol Antoniewicz (1807–1852) – wybitny kaznodzieja, misjonarz oraz poeta. Najprawdopodobniej w murach jezuickiego kolegium w Nowym Sączu ks. Antoniewicz napisał jedną z najbardziej znanych pieśni maryjnych „Chwalcie łąki umajone”.
W latach 1830-1876 rabinem w Nowym Sączu był Chaim Halberstam (1793–1876) – założyciel sądeckiej dynastii chasydzkiej, rektor miejscowej jesziwy i autor ksiąg Diwrei Chaim. Jego grób na cmentarzu żydowskim przy ul. Rybackiej w Nowym Sączu jest celem pielgrzymek tysięcy wielu wyznawców judaizmu z całego świata.
Na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem znajduje się około 500 grobów, w tym 250 osób zasłużonych dla Zakopanego, Tatr, Podhala i Polski. Wymienienie wszystkich wybitnych Polaków pochowanych na cmentarzu przekracza ramy opracowania – wspomnijmy jednak choć kilka postaci: Kornel Makuszyński (1884–1953; poeta, prozaik, publicysta, krytyk teatralny), Helena Marusarzówna (1918–1941; mistrzyni Polski w konkurencjach alpejskich, kurier tatrzański, żołnierz Armii Krajowej), Stanisław Marusarz (1913–1993; polski sportowiec, olimpijczyk, kurier tatrzański, trener), Władysław Orkan (właśc. Franciszek Ksawery Smaciarz, 1875–1930; pisarz), Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865–1940; poeta, nowelista, powieściopisarz), Tytus Chałubiński (1820–1889; lekarz, profesor patologii, miłośnik przyrody, nazywany „królem i odkrywcą Tatr. Stanisław Witkiewcz podkreślając zasługi profesora Chałubińskiego dla Polski napisał: „darował społeczeństwu polskiemu Tatry, a lud góralski wyratował z nędzy i upodlenia, które go czekało. (…) Wiele dziś się mówi o pomniku dla niego: stoi on już gotowy, potężny
i niepożyty, a są nim Tatry” (Witkiewicz, 1889: 737), Władysław Hasior (1928–1999 r.; artysta rzeźbiarz); Sabała (właśc. Jan Krzeptowski, 1809–1894; góral, przewodnik, gawędziarz, pieśniarz i muzykant) oraz ks. Józef Stolarczyka (1816–1893; pierwszy proboszcz Zakopanego, taternik).
Turystyka dziedzictwa historyczno-kulturowego Małopolski przez które przebiega badany odcinek Szlaku Maryjnego oferuje miejsca związane z bogatą historią, tradycją i kulturą mieszkańców tych ziem. O wyjątkowej randze małopolskiego dziedzictwa kulturowego świadczy ilość i różnorodność obiektów wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO, tj.: Stare Miasto w Krakowie, Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i w Bochni, Zamek Żupny w Wieliczce, zabytkowy, manierystyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz ruiny średniowiecznego zamku kazimierzowskiego z XIV wieku na Lanckorońskiej Górze, niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, drewniane kościółki
w: Dębnie, Sękowej, Binarowej i Lipnicy Murowanej oraz cztery drewniane cerkwie:
w Brunarach Wyżnych, Kwiatoniu, Owczarach i Powroźniku. W sumie na terenie Małopolski znajduje się 14 obiektów wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego
i Przyrodniczego UNESCO. Żaden inny region na świecie o powierzchni odpowiadającej województwu małopolskiemu (15 182,87 km2) nie może poszczycić się taką liczbą obiektów wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Małopolska wyróżnia się również na mapie turystycznej świata liczbą 6 parków narodowych. Warto także podkreślić, że na terenie województwa małopolskiego znajduje się obecnie (stan na 1 lutego 2019 r.) 9 obiektów wpisanych na listę Pomników Historii – są to: Królewskie Kopalnie Soli w Bochni i Wieliczce, Stare Miasto w Krakowie, zespół opactwa benedyktynów w Tyńcu, Kopiec Kościuszki z otoczeniem w Krakowie, zabytkowy manierystyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej, teren historycznej Bitwy Racławickiej, zespół staromiejski wraz
z klasztorem sióstr klarysek w Starym Sączu oraz kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła w Szalowej. Małopolska może poszczycić się jedynym (póki co niestety tylko jedynym) w Polsce wpisem na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO, jakim jest szopkarstwo krakowskie [https://ich.unesco.org/en/RL/nativity-scene-szopka-tradition-in-krakow-01362]. Ogromnym atutem historyczno-kulturowym przestrzeni turystycznej województwa małopolskiego jest także przebieg 6 Europejskich Szlaków Kulturowych: Drogi św. Jakuba, Szlaku Cysterskiego, Via Regia, Szlaku Europejskich Cmentarzy, Szlaku Dziedzictwa Żydowskiego oraz Szlaku Miast Hanzy.
Turystyka eventowa
Turystyka eventowa związana jest przede wszystkim z większymi miastami
w przestrzeni szlaku. Na szczególną uwagę zasługują wielodniowe, regularne eventy związane z tematem szlaku – przede wszystkim Misteria Męki Pańskiej oraz tygodniowy wielki odpust Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w sanktuarium pasyjno-maryjnym w Kalwarii Zebrzydowskiej. W wydarzeniach tych uczestniczy każdego roku odpowiedni ponad 100 tys. pielgrzymów z Polski i zagranicy. Ponadregionalną rangę ma Wielki Odpust Maryjny – w rocznicę koronacji cudownej Piety w sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Limanowej (15–22 września), główny odpust Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala w Ludźmierzu oraz odpust ku czci Matki Bożej Pocieszenia
w sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Pasierbcu (ostania sobota i niedziela sierpnia).
Dużą popularnością wśród turystów cieszą się Dożynki Podhalańskie oraz Wiosenne
i Jesienne Święto Bacowskie w sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala w Ludźmierzu. Poza tematyką szlaku zainteresowaniem turystów cieszą się festiwale i regularne eventy mające znaczenie międzynarodowe i krajowe (Festiwal im. Jana Kiepury w Krynicy-Zdroju, Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej w Zakopanem), jak i eventy o zasięgu ponadregionalnym, regionalnym i lokalnym, jak np.: Dni Ziemi Makowskiej oraz Tydzień Kultury Beskidzkiej
w Makowie Podhalańskim.
Turystyka kulinarna
Szlak Maryjny „Światło ze Wschodu” przebiega przez regiony posiadające wielowiekową i urozmaiconą ofertę kuchni regionalnej. Dziedzictwo kulinarne Małopolski to tradycyjna kuchnia chłopska (oparta na potrawach sporządzanych z ziemniaków, kapusty
i mąki z najtańszych zbóż) oraz kuchnia dworska, której podstawą było mięso, bardzo często dziczyzna oraz produkty sprowadzane z zagranicy. Do najbardziej znanych potraw kulinarnych Małopolski zaliczyć należy: kwaśnicę, maczankę krakowską, moskole, kaczkę faszerowaną kaszą i grzybami oraz żurek po krakowsku (Cygan, 2014). Dużą popularnością cieszą się restauracje w Zakopanem i na Podhalu, w których turyści mają okazję degustować potrawy kuchni góralskiej – jagnięcinę, baraninę i pstrąga podawane według wielu przepisów, placek po zbójnicku, moskole oraz oczywiście kwaśnicę i oscypka. Szlak Maryjny „Światło ze Wschodu” krzyżuje się z Małopolską Trasą Smakoszy – kulinarnym szlakiem po Małopolskiej na którym zlokalizowanych jest ponad 40 restauracji – karczm regionalnych.
Turystyka muzealna
Przy badanym małopolskim odcinku Szlaku Maryjnego „Światło ze Wschodu” znajduje się wiele placówek muzealnych, które mają duże znaczenie poznawcze, historyczne
i edukacyjne. Muzea te gromadzą cenne zbiory oraz prezentują historię i wartości umacniające więzi lokalnego społeczeństwa z regionem. Najbardziej znaczącymi obiektami
w tej grupie są obiekty wpisane na ministerialną listę muzeów w Państwowym Rejestrze Muzeów, tj.: Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem oraz Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu [http://bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/rejestry-muzeow.php]). Na szczególną uwagę zasługują jednak Muzeum Dom Rodziny Jana Pawła II w Wadowicach, które jest zaliczane do najnowocześniejszych placówek muzealnych w Polsce [https://domjp2.pl/o-muzeum/historia] i które odwiedza rocznie ponad 225 tys. osób z 110 krajów świata.
Duże znaczenie dla turystyki muzealnej posiadają także: Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej w Limanowej, Muzeum Przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego
w Zakopanem, Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w Zakopanem oraz Muzeum Nikifora w Krynicy-Zdroju.
Turystyka obiektów militarnych
W przestrzeni turystycznej Szlaku Maryjnego „Światło ze Wschodu” znajdują się również obiekty militarne. Jednym z najciekawszych obiektów są koszary wojskowe w Wadowicach zbudowane w 1827 r. na potrzeby stacjonującego w Wadowicach 56 Galicyjskiego Pułku Piechoty Carsko-Królewskiej Armii, nazywanego popularnie „Jackami”. Budynek zbudowano na planie kwadratu z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym arkadowymi korytarzami. W obrębie koszar wybudowano również stajnie dla 120 koni. Jest to jedyny w Polsce zabytek budownictwa militarnego tego typu. Należy także podkreślić, że Szlak Maryjny krzyżuje się z dwoma szlakami związanymi z turystyką obiektów militarnych: Szlakiem Frontu Wschodniego I Wojny Światowej oraz Szlakiem „Lotnicze Ślady w Karpatach”.
Turystyka kulturowo-przyrodnicza
Przestrzeń geograficzne Szlaku Maryjnego „Światło ze Wschodu” obejmuje obszary i obiekty o wysokich walorach przyrodniczych w Polsce, objęte zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody formami ochrony przyrody. Badany szlak przebiega przez obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego, Park Kulturowy obszaru ulicy Krupówki w Zakopanem oraz przez teren trzech parków krajobrazowych (Popradzki Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Beskidu Małego i Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie). W Zakopanem turyści mają okazję również zwiedzić Górski Ogród Botaniczny w Zakopanem im. Mariana Raciborskiego Polskiej Akademii Nauk. Na terenie gmin w przestrzeni szlaku znajduje się również wiele rezerwatów przyrody oraz pomników przyrody.
Turystyka religijna – to według A. Jackowskiego podróż podjęta z motywów religijnych lub religijno-poznawczych, w której miejsce święte nie stanowi zazwyczaj punktu docelowego, lecz znajduje się na trasie podróży. Turyści pomimo, że odwiedzając sanktuarium uczestniczą w nim w aktach kultu, to jednak na pierwszy plan wysuwają zwiedzanie obiektów kultury religijnej [Jackowski, 1991: 8]. Zakres pojęcia „turystyki religijnej” jest w literaturze przedmiotu w ostatnim dwudziestoleciu coraz częściej niejednoznacznie definiowany, poprzez włączenie do tego typu podróży turystycznych (zdaniem autora prezentowanego opracowania niesłusznie!) również podróży zupełnie zsekularyzowanego, czy religijnie „obcego” turysty (Mikos v. Rohrscheidt, 2017: 174).
Szlak Maryjny „Światło ze Wschodu” formalnie prowadzi do 28 ośrodków pielgrzymkowych, w tym 21 sanktuariów na terenie Polski oraz 7 w Kraju Preszowskim. Jak już wspomniano w większości ośrodków pielgrzymkowych znajdują się wizerunki Najświętszej Maryi Panny koronowane na prawie papieskim. W sieć małopolskiego odcinka szlaku obok 11 formalnie objętych projektem sanktuariów maryjnych (Dziekanowice, Limanowa, Ludźmierz, Kalwaria Zebrzydowska, Nowy Sącz, Pasierbiec, Szczyrzyc, Trzebinia, Wadowice, Wiktorówki i Zakopane Krzeptówki) włączono także 11 sanktuariów maryjnych funkcjonujących na terenie małopolskich powiatów objętych Programem Interreg V-A Polska – Słowacja 2014–2020, a więc maryjne loca sacra w Czarnym Potoku, Dobrej, Inwałdzie, Jordanowie, Krynicy-Zdroju, Makowie Podhalańskim, Myślenicach, Płokach, Tyliczu, Wadowicach (sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej) i w Zakopanem (sanktuarium Matki Bożej Objawiającej Cudowny Medalik na Olczy).
Należy jednak podkreślić, że w bezpośrednio lub w bliskim sąsiedztwie badanego odcinka szlaku – na terenie Karpat Polskich funkcjonuje obecnie 14 sanktuariów Pańskich, związanych głównie z kultem cudownych wizerunków Chrystusa (wizerunki Dzieciątka Jezus, Przemienienia Pańskiego, Chrystusa Frasobliwego i Ukrzyżowanego) oraz 20 sanktuariów świętych i błogosławionych [Mróz, 2017:190].
Na szczególne podkreślenie zasługuje ranga województwa małopolskiego w sieci ośrodków pielgrzymkowych na świecie. Małopolska jest bowiem jedynym regionem
w chrześcijańskiej przestrzeni pielgrzymkowej na świecie (obszar o pow. 15,2 tys. km2) na którym funkcjonuje 5 chrześcijańskich sanktuariów o randze międzynarodowej (sanktuarium Bożego Miłosierdzia i sanktuarium św. Jana Pawła II w Krakowie, sanktuarium pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej, sanktuarium św. Jana Pawła II w Wadowicach oraz sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej na zakopiańskich Krzeptówkach). Kraków jest uznawany za jedno z światowych centrów turystyki religijnej. Współcześnie w mieście funkcjonuje ponad 30 ośrodków pielgrzymkowych. Są to przede wszystkim sanktuaria świętych i błogosławionych, a także sanktuaria maryjne z koronowanymi wizerunkami Matki Bożej. Światową rangę posiadają sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach oraz sanktuarium św. Jana Pawła II na Białych Morzach, które w ciągu roku odwiedza około
2 milionów osób. Turystyka religijna rozwija się także w oparciu o Szlaki Papieskie i miejsca związane ze św. Janem Pawła II.