-> Historia, Miejsca i szlaki   czerwiec, 2019

Zarys dziejów Kamienia Pomorskiego i jego okolic

Autor: Tomasz Duda

Ziemia kamieńska należy do najbardziej bogatych w różnorodne wydarzenia historyczne regionów Pomorza. To tutaj, przed wiekami zamieszkiwało plemię Wolinian, które założyło jeden z najbardziej znanych ośrodków w tej części basenu Morza Bałtyckiego – Wolin, legendarną Winetę, które sława dotarła nawet do Skandynawii, stając się częścią staronordyckich sag i opowieści. Tutaj też swoją misję prowadził biskup Otton z Bambergu, chrzcząc pierwszych Pomorzan. Dzięki niemu powstały tu pierwsze biskupstwa – najpierw w Wolinie, a następnie w Kamieniu.

Prehistoryczne dzieje regionu

Najstarsze ślady działalności człowieka w okolicach Kamienia Pomorskiego pochodzą jeszcze z epoki kamienia (ok. 4200-1700 lat p.n.e.). Świadczą o tym znaleziska archeologiczne z ponad 40 miejscowości na terenie całego powiatu. Badania potwierdzają również rozwój okolicznych siedlisk w następnych okresach – brązu, żelaza, okresu wpływów rzymskich oraz wędrówki ludów. W promieniu kilku kilometrów na północ i południe od dzisiejszego Wolina istniały osady kultury pucharów lejkowatych i kultury ceramiki sznurowej. W okresie dominacji na tych terenach plemion słowiańskich (XII-XII w.) powstało na analizowanym obszarze wiele grodów i osad, z głównym ośrodkiem życia plemiennego w Wolinie. W X w. gród ten należał do największych centrów miejskich w całym basenie Morza Bałtyckiego, a według kronikarza Adama z Bremy – był największym miastem ówczesnej Europy! Szacuje się, że w tym czasie Wolin liczył nawet do 10 tys. mieszkańców i stanowił centrum życia społecznego, administracyjnego i religijnego całego regionu.

Misja chrystianizacyjna i pierwsze biskupstwa pomorskie

Już pod koniec X w. (a następnie w wieku XII) tereny dzisiejszego powiatu kamieńskiego zostały podbite przez polskich książąt – Mieszka I i Bolesława Krzywoustego. Podboje te skutkowały również znaczącymi zmianami w strukturze społecznej regionu, przede wszystkim włączeniem tych terenów w krąg kultury chrześcijańskiej Europy. Wprawdzie pierwsza misja chrystianizacyjna nie powiodła się, a Pomorze powróciło do dawnych tradycji i wierzeń, kolejne działania władzy (w tym szczególnie Bolesława Krzywoustego) były już bardziej skuteczne. Zadanie chrystianizacji Pomorza powierzone zostało biskupowi Ottonowi z Bambergu, który na zaproszenie polskiego księcia przybył na te tereny w 1124 r. z pierwsza misją. To z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki m.in. o Kamieniu Pomorskim.

Misja chrystianizacyjna Ottona z Bambergu skutkowała przede wszystkim powstaniem w Wolinie stolicy pierwszego biskupstwa pomorskiego (nie licząc powołanego w 1000 r. biskupstwa w Kołobrzegu, które przetrwało zaledwie kilka lat). Nowe biskupstwo należało pod względem administracyjnym do metropolii bremeńskiej i funkcjonowało w tym miejscu do lat 70. XII w., kiedy to tereny te zostały wielokrotnie najechane i zniszczone przez Duńczyków. W 1173 r. Wolin, wraz z katedrą biskupią doszczętnie spłonął a ówczesny biskup Konrad I postanowił przenieść swoją stolicę do pobliskiego Kamienia. Nowa stolica biskupia została oficjalnie uznana przez papieża w 1188 r. i podporządkowana bezpośrednio Rzymowi.

Rozwój regionu w średniowieczu

Począwszy od XII w. na terenie ziemi kamieńskiej funkcjonowało już ponad 30 osad o charakterze wsi wraz z terenami do nich przyległymi, polami uprawnymi i sadami. W okresie średniowiecznym należały one do posiadłości książęcych (w Kamieniu znajdowała się jedna z siedzib książąt pomorskich z dynastii Gryfitów) zarządzanych przez kasztelanów, a także do cysterek z Wolina, biskupów kamieńskich oraz pomorskich rodów rycerskich. Po zniszczeniach wywołanych licznymi konfliktami pomorsko-brandenburskimi, Kamień w 1274 r. otrzymał z rąk księcia Barnima I prawa miejskie wraz z licznymi przywilejami, a gród otoczony został wałami i kamienno-ceglanymi murami obronnymi. Oddzielnym terytorium i przywilejami cieszyło się osiedle katedralne, które w tym czasie również otoczono murami, jako odrębna jednostka administrowana przez kościół. Pomimo tych fortyfikacji, w obliczu częstych najazdów brandenburskich, biskup kamieński przestał czuć się już w mieście bezpiecznie i przeniósł swoja siedzibę do oddalonego o ponad 25 km Golczewa. Ostatecznie, w XIV w. siedzibę biskupstwa przeniesiono do Karlina (powiat białogardzki). Kamień pozostał jednak nominalnie siedzibą diecezji.

W połowie XIV w. Kamień Pomorski (który już od dwóch wieków stanowił najbardziej znaczący ośrodek handlowy i administracyjny regionu i przejął te funkcje od podupadającego Wolina) stał się członkiem Związku Miast Hanzeatyckich, a kilkadziesiąt lat później – związku miast pomorskich, zawiązanego w celu walki z rabusiami i bandytami. Warto podkreślić, że w odróżnieniu od pozostałych miast pomorskich, Kamień jako jedyny posiadał dwa oddzielnie funkcjonujące obok siebie organizmy miejskie – kamieński gród oraz osiedle katedralne, wraz z pałacem biskupim i siedzibą kanonii, które posiadały swoje własne systemy umocnień i fortyfikacji (wałów, fos oraz murów obronnych, baszt i bram). Na terenie całego regionu rozwijały się wsie, należące w większości do biskupstwa kamieńskiego, jak również zamek biskupów w Golczewie.

Reformacja i wojna trzydziestoletnia

W 1534 r., na Sejmiku Stanów Pomorskich, który odbył się w Trzebiatowie, książęta pomorscy zadecydowali o konwersji Księstwa Pomorskiego na protestantyzm. Wiązało się to z powołaniem nowych administracji kościelnych według ordynacji ustalonych m.in. przez pochodzącego z Wolina Jana Bugenhagena – ucznia i przyjaciela Marcina Lutra. Najbardziej brzemienne w skutkach zmiany dotyczyły samego biskupstwa, a po śmierci ostatniego z katolickich biskupów kamieńskich Erasma Manteuffla, tytuł ten przypadł kanclerzowi książęcemu, a następnie samym książętom pomorskim z dynastii Gryfitów.

Od 1618 r. przez 30 lat Pomorze pustoszyły działania wielkiej wojny, zwanej dziś wojną trzydziestoletnią (1618-1648), której podłoże miało charakter religijny i która ostatecznie odmieniła całkowicie losy europejskiej polityki i administracji. Ostatni książę pomorski – Bogusław XIV zmuszony został do podpisania aktu kapitulacji wobec katolickich wojsk cesarskich. Do miasta, jak i do regionu zaczęły napływać oddziały żołnierzy Albrechta vol Wallensteina. Niedługo po tym wydarzeniu tereny te jednak zajęli Szwedzi, którzy zarządzali tą częścią Pomorza przez kolejne 80 lat. Wskutek wojny trzydziestoletniej, jak również kolejnych walk m.in. wojen północnych zniszczeniu uległa sieć i zabudowa osadnicza średniowiecznych wsi ziemi kamieńskiej. Z pierwotnych, owalnicowych układów przetrwały nieliczne, jak np. w Koniewie, które nadal stanowi doskonały przykład średniowiecznego rozplanowania wsi – zabudowy i układu pól.

Czasy nowożytne – do II wojny światowej

W 1720 r. szwedzką część Pomorza przejęła Brandenburgia. Dla regionu oznaczało to długo oczekiwaną stabilizację i szansę na rozwój gospodarczy, ekonomiczny i społeczny. Wprawdzie region dotknęły jeszcze kilkukrotnie nieszczęścia wywołane m.in. wojną siedmioletnią czy okupacją wojsk napoleońskich, to jednak powoli region wygrzebywał się z impasu i zapaści gospodarczej. W 1810 r. na mocy edyktu królewskiego Prus rozwiązane zostały wszystkie organizacje kościelne na terenie królestwa. Dotyczyło to również kapituły kamieńskiej katedry, która po niemal sześciu wiekach przestała istnieć.

Reforma administracyjna w pierwszej połowie XIX w. sprawiła, że Kamień uzyskał status miasta powiatowego a wolny od wojen region zaczął się w końcu rozwijać. Zwiększała się liczba ludności, dawne miasta ciasno upakowane w obrębie dawnych fortyfikacji zaczęły rozrastać się poza ich obręb (w Kamieniu Pomorskim ceglane średniowieczne mury zostały rozebrane). Region uzyskał połączenie wodne ze Szczecinem, a następnie pod koniec XIX. stulecia – połączenie kolejowe.

Najbardziej znaczącą zmianą w krajobrazie powiatu kamieńskiego było pojawienie się kąpielisk nadmorskich i znaczący rozwój turystyki wypoczynkowej nad Morzem Bałtyckim. Odkąd niekwestionowana sławą cieszyło się uzdrowisko w Świnoujściu, rozpoczęła się „kariera” kąpieliska w Międzyzdrojach, będącego jednym z najbardziej popularnych miejsc wypoczynku nad Bałtykiem. W 1873 r., na głębokości 325 metrów, odkryto w Kamieniu zasobne źródła solanek, przyczyniając się do rozwoju kolejnego uzdrowiska w pasie nadmorskim. Krótko po odkryciu złóż, miasto uzyskało status uzdrowiska, który utrzymało do czasów współczesnych.

Rozwój regionu w XX wieku i czasy współczesne

Działania wojenne II wojny światowej przez długi czas nie docierały do położonego na uboczu Kamienia i całego powiatu. Po przełamaniu Wału Pomorskiego armie frontu radzieckiego i polskiego dotarły w końcu do tej części Pomorza. Kamień Pomorski został zdobyty w nocy z 5 na 6 marca 1945 r. Zniszczenia w mieście, jak i całej okolicy były bardzo poważne. Ewakuowany przed zbliżającym się frontem niezwykle cenny skarbiec kamieńskiej katedry zaginął ostatecznie w niewiadomych okolicznościach i do dziś nie znane są jego losy. Walki na wyspie Wolin trwały nieco dłużej – do maja. W tym też czasie powołana została również polska administracja na tych terenach.

Odbudowa miasta i regionu rozpoczęła się na dobre dopiero w latach 60. XX w., 15 lat po zakończeniu działań wojennych. Braki po zabytkowej zabudowie uzupełniane zostały blokami mieszkalnymi, typowymi w architekturze dla tego okresu. 1 czerwca 1975 r. w wyniku reformy administracyjnej zniesiono powiat kamieński, a Kamień i okoliczne miejscowości przynależne zostały do województwa szczecińskiego. W 1992 r. do rangi archidiecezji i metropolii podniesiona została dotychczasowa diecezja szczecińsko-kamieńska, a tutejsza katedra (ze względów również historycznych) stała się konkatedra archidiecezji i drugim pod względem znaczenia kościół w archidiecezji. W 2005 r. wraz z otaczającą zabudową otrzymała tytuł Pomnika Historii, jednego z trzech tego typu obiektów na Pomorzu Zachodnim.

Tagi: ,