Białoruskie ślady Marka Chagalla

-> Itinerarium kwiecień, 2019

Białoruskie ślady Marka Chagalla

Autor: Tadeusz Jędrysiak i Izabela Wyszowska

Marc Chagall (1887-1985) – był jednym z największych twórców XX w., zaliczany do czołówki tzw. wielkiej awangardy paryskiej, był artystą posługującym się nowoczesną, uniwersalną formą artystyczną, którą łączył ze swoją kulturą rodzimą. W obrazach Chagalla przeplatają się kultura żydowska, rosyjska i francuska, dzięki czemu jego dzieła mają wyraźnie rozpoznawalny styl. Artysta poszukiwał tematów malarskich w folklorze kraju dzieciństwa, obrzędowości żydowskiej, Biblii i otaczających go ludziach.

Położony na północnym wschodzie Białorusi Witebsk, to przede wszystkim miasto rodzinne Marca Chagalla, szczególnie z nim kojarzone.

Obwód witebski ze stolicą w Witebsku leży w północnej części Białorusi przy granicy z Litwą, Łotwą i Rosją. W 1597 r. Witebsk otrzymał od króla Zygmunta III Wazy prawa miejskie i herb z wyobrażeniem św. Weroniki na błękitnym polu z czerwonym mieczem. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. całe województwo witebskie zostało przyłączone do Rosji. W 1812 r. pod Witebskiem wojska rosyjskie stoczyły bitwę z wojskami napoleońskimi. W latach 1924–1991 miasto znajdowało się w Białoruskiej SRR. Podczas II wojny światowej, w latach 1941–1944 okupowany przez wojska niemieckie, był rejonem zaciętych walk radziecko-niemieckich i został niemal całkowicie zniszczony, a miejscowi Żydzi wymordowani. Ocalało zaledwie 7 proc. zabudowy.

Marc Chagall przyszedł na świat w 1887 r. w ubogiej rodzinie chasydzkich Żydów zamieszkujących przedmieścia Witebska. Był najstarszym z dziewięciorga dzieci. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Mojsza Zacharowicz Szagałow. Ojciec przyszłego artysty był sprzedawcą śledzi. Matka była analfabetką zajmującą się rodziną. W rodzinie Chagalla mówiło się w języku jidysz. Na imię dano mu Moisiej (Mojżesz). Rodzice mówili na niego Mojsze, Moszka. Przodkowie Chagalla podchodzili spod Mohylewa. Jeden z jego prapradziadków także malarz ozdabiał synagogi. Chagall otrzymał tradycyjne religijne wychowanie, jak każdy żydowski chłopiec. Najpierw do domu przychodzili rabini, potem został zapisany do chederu.
W 1900 r. Chagall zaczął się uczyć w 4-klasowej szkole rzemieślniczej, ślusarsko-tokarskiej w Witebsku, której budynek zachował się do dziś. Teoretycznie Żydów tam nie przyjmowano, ale Chagall pisał w późniejszym okresie życia, że zapisano go, bo matka dała łapówkę. Artysta nie znosił systematycznego nauczania, a z przedmiotów lubił geometrię i rysunki. Przez jakiś czas uczył się retuszowania fotografii, bo rodzice chcieli, aby tym się zajmował. Gdy ostatecznie wykrystalizowały się jego zainteresowania, zaczął się uczyć u witebskiego malarza i pedagoga Jehudy Pena, który był autorem znanego portretu Chagalla z 1914 r. Dziś na budynku, gdzie żył i pracował Pen, wisi pamiątkowa tablica. Witebsk w tym czasie był miastem wielonarodowościowym – mieszkali tam obok siebie Rosjanie, Rusini, Polacy i bardzo liczna społeczność żydowska, odrębna pod względem religijnym i obyczajowym. Chagall spędził w Witebsku dzieciństwo i młodość. W twórczości często powracał do tego okresu, który przedstawiał jako sielankowy i beztroski.
W wieku 19 lat wyjechał do Petersburga, gdzie rozpoczął naukę w Szkole Carskiego Towarzystwa Wspierania Sztuk Pięknych, następnie w latach 1908-1910 w szkole prywatnej. Największy wpływ na kształtowanie się jego twórczości miało żydowskie pochodzenie. Swoją przyszłą żonę, Bellę Rosenfeld poznał w 1909 r. w Petersburgu, choć oboje pochodzili z Witebska. Spotkali się na moście, połączyły ich spojrzenia. Od tego momentu nie potrafili już bez siebie żyć. On miał wtedy 23 lata, ona niecałe 15. Bella tak opisała ich pierwsze spotkanie: „Byłam zaskoczona jego oczami, były tak niebieskie jak niebo… Zakochałam się w nich. Nikt nie wyrzekł słowa. Oboje czuliśmy bicie naszych serc”.

W 1910 r. Chagall otrzymał stypendium umożliwiające wyjazd do Paryża. W tym okresie związał się z grupą awangardowych malarzy skupioną wokół Montparnasse. Wiosną 1914 r. odbyła się pierwsza jego indywidualna wystawa w sławnej berlińskiej galerii „Der Sturm”. Rok później w Witebsku artysta poślubił Belle Rosenfeld, następnie oboje wyjechali do Petersburga. Tam w 1916 r. przyszła na świat ich jedyna córka Ida. Rodzice Belli byli zamożnymi żydami, właścicielami sklepów jubilerskich w Witebsku. Jej biografia jest niezwykła jak na owe czasy. Mimo, iż była kobietą, żydówką, otrzymała niezwykle staranne wykształcenie. Skończyła wyższą szkołę w Petersburgu na wydziałach filozofii oraz literatury. Pisała pracę końcową z twórczości Dostojewskiego.

Marc Chagall podczas Rewolucji Październikowej w 1917 r. został komisarzem sztuk pięknych w obwodzie witebskim. Założył Akademię Sztuk Pięknych w Witebsku. Jego żona Bella zastępowała go wielokrotnie na stanowisku, zarządzając samodzielnie uczelnią. Była też aktorką i wyemancypowaną kobietą odnoszącą przez wiele lat sukcesy sceniczne.
Po latach, rozstawszy się na zawsze z komunistyczną ojczyzną Marc Chagall wraz z żoną w 1922 r. pojechali do Kowna, potem do Berlina i we wrześniu następnego roku przybyli do Paryża. O żydowskich korzeniach i rodzinnym Witebsku artysta jednak nigdy nie zapomniał. Stale powracały w jego dziełach motywy judaistyczne urozmaicane niejednokrotnie elementami chrześcijańskimi. W latach 30. XX w. Chagall udał się w długą podróż po Palestynie, Egipcie i Syrii, odwiedził także Polskę. W 1937 r. otrzymał obywatelstwo francuskie, lecz nie cieszył się zbyt długo swoją nową ojczyzną. Cztery lata później, po zajęciu Francji przez hitlerowskie Niemcy, udało mu się uciec z rodziną do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkał tam z żoną i córką w Nowym Jorku. Żona Chagalla zmarła wkrótce – w 1944 r. z powodu infekcji. Wówczas malarz odwrócił swoje obrazy przodem do ścian i powiedział: „Wszystko stało się ciemnością”. Nawet po odejściu żony, wciąż ją malował i tworzył obrazy jej dedykowane. Bella pod koniec życia napisała swoje pamiętniki, piękne wspomnienia z dzieciństwa pt. Płonące świece, które zostały wydane już po jej śmierci. Była ona niezwykłą osobowością, muzą, która przez wszystkie lata inspirowała Chagalla.

Artysta powrócił do Francji w 1948 r. związał się z Virginią Haggard McNeil. Z tego związku przyszedł na świat syn David, zaś w 1952 r. artysta ożenił się po raz trzeci – z Valentine Brodsky. Zmarł w 1985 r. we Francji, w Saint-Paul-de-Vence pozostawiając po sobie niezwykle bogatą spuściznę artystyczną.

Współczesny Witebsk i zachowane ślady po Marcu Chagallu

Witebsk szczyci się tym, że jako pierwsze na ziemiach białoruskich, a trzecie w byłym imperium rosyjskim – po Petersburgu i Kijowie miasto – miało tramwaje. Z odbudowanych zabytków najważniejszymi są ratusz i sąsiadujący z nim, remontowany sobór prawosławny z XVII w. Ponadto kilkadziesiąt domów w najstarszej części miasta. Obecnie Witebsk zamieszkuje ponad 350 tys. mieszkańców, jest czwartym największym miastem Białorusi. W ramach wymiany kulturalnej krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w latach 80. XX w. odbywał się w Witebsku Festiwal Piosenki Polskiej, partnerski dla Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze.

Do najważniejszych zabytków Witebska zaliczyć można m.in. wybudowany w XVIII wieku na wysokim brzegu rzeki Dźwiny okazały Pałac Gubernatorski (to właśnie tutaj w 1812 r. kwaterował Napoleon), XII-wieczna cerkiew Zwiastowania (wysadzona przez komunistów w 1961 r., a odbudowana w 1992), XVII-wieczna barokowa cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (odbudowana po tym jak została zniszczona przez bolszewików w 1936 r.), XVIII-wieczna katedra św. Barbary, barokowo-klasycystyczny budynek ratusza miejskiego, ruiny synagogi na Zadźwiniu oraz usytuowany w pobliżu dworca, dom Marca Chagalla. Chlubą miasta jest ogromny amfiteatr, w którym niegdyś odbywały się Festiwale Piosenki Polskiej, a ostatnio festiwale muzyczne „Słowiański Bazar”.

Chodząc dziś po mieście szlakiem, który Marc Chagall przemierzał wiele lat temu, łatwo znaleźć miejsca, które znane są z jego dzieł. W swojej twórczości wielokrotnie powracał do motywów znanych sobie z dzieciństwa. Cerkiew, ratusz, część domów w Witebsku wciąż można rozpoznać, niektóre zostały uwiecznione przez niego charakterystyczne punkty przedwojennej topografii, mimo że miasto bardzo ucierpiało podczas walk.
Zachował się przede wszystkim dom przy ulicy Pokrowskiej, który należał do rodziców Chagalla i w którym urodził się artysta. Rodzice Chagalla mieli przy tej ulicy kilka domów, ale pozostałe były drewniane i spłonęły podczas wojny, gdy atakowano leżący w pobliżu dworzec kolejowy. Dziś w budynku tym znajduje się filia Muzeum Marca Chagalla. Odtworzono w nim wnętrze witebskiego domu przełomu XIX/XX wieku. Z oryginalnego wyposażenia z czasów malarza pozostało jednak niewiele – mała apteczka w ciemnego drewna, metalowa taca, mała biała deseczka do krojenia i malowany talerzyk. W muzeum znajdują się liczne fotografie i fotokopie dokumentów. W ogrodzie tego domu znajduje się pomnik „Skrzypce Chagalla” – rzeźba Walerija Moguczego. Na pobliskim skwerku inny pomnik Mistrza – dzieło Aleksandra Gwozdikowa, odsłonięty w 1992 r.

Na wysokiej skarpie rzeki Dźwiny, w pobliżu byłego Pałacu Gubernatora – obecnie siedziby KGB i parku z Aleją Zasłużonych, w dwupiętrowym murowanym budynku, który przetrwał wojnę, mieści się „Art. Centrum” – Galeria Marca Chagalla posiadająca w zbiorach wiele jego barwnych litografii, w tym ostatnią namalowaną przez 98-letniego artystę i przez niego podpisaną.

Większość znanych z obrazów malarza budynków zachowała się po drugiej stronie rzeki Dźwiny, gdzie mieszkała jego ukochana Bella Rosenfeld. Jej rodzice wynajmowali piętro w hotelu „Brazi” przy stojącym do dziś ratuszu, gdzie prowadzili sklep jubilerski i mieszkali. Zachowały się tylko fundamenty hotelu. Naprzeciwko hotelu „Brazi” przetrwały dwa budynki mieszkalne, które Chagall uwiecznił na obrazie „Akt nad Witebskiem” z 1933 r.

Ciekawostki z życia i twórczości Marca Chagalla:

Malarz chętnie czerpał inspiracje z najbliższego otoczenia. Przedstawiał bardzo często członków rodziny, zaś tłem wszystkich scen jest Witebsk, przez co rozsławił to małe białoruskie miasteczko niemal na cały świat. Od dziecka fascynował się także wszystkim, co wiązało się z motywem cyrku. Podobnie jak Pablo Picasso, chętnie podejmował się tego tematu w malarstwie oraz w grafice;
Do obrazów Marca Chagalla najlepiej pasuje określenie „malowana poezja”, którego artysta użył do opisania własnej twórczości w autobiografii Moje życie. Obrazy Chagalla często są przesycone elementami literackimi przeniesionymi w świat malarski. Artysta swoimi obrazami opowiada baśniowe historie, tworzy świat pełen poetyckich wizji i magicznych kolorów, nasycony mądrością żydowskiej kultury;
Motywy żydowskie stanowiły często tło dla wypowiedzi artystycznej malarza. Chagall przedstawiał w swoich obrazach elementy chasydzkiego świata, jednak jako dorosły nie był praktykującym Żydem;
Marc Chagall jest często uznawany za największego przedstawiciela nurtu judaistycznego w malarstwie XX w., przede wszystkim ze względu na wciąż powracające w jego obrazach takie motywy, jak: widoki miasteczek żydowskich, ubrani w tradycyjne stroje chasydzi, barwnie ukazane obrzędy i święta żydowskie, symbolika judaistyczna oraz tematyka starotestamentowa;
Do najbardziej znanych i najlepszych dzieł artysty należy obraz Zakochani nad miastem (1915). Obraz przedstawia artystę i jego przyszłą żonę Bellę Rosenfeld, płynących w powietrzu nad Witebskiem. Bliskie kubizmowi deformacje, rozgraniczenie konturem plam pełnego ekspresji koloru, symbolika i fantastyczność sceny (kochankowie wiszą w powietrzu) oraz melancholijny nastrój są charakterystyczne dla obrazów oniryzmu;
Chagall upodobał sobie w swoich obrazach postacie, które obdarzone są darem latania i unoszą się beztrosko nad wiejskimi pejzażami. Jako inspirację do takiego ujęcia artysta przyjął określenie „niebieskie ptaki”, które na początku XX w. używane było w Rosji w stosunku do ludzi, których źródło utrzymania było nieznane;
Artysta znał również doskonale powiedzenie, które w dosłownym tłumaczeniu z jidysz brzmi „fruwać po niebie”, czyli „dać się ponieść fantazji”;
Postaci na obrazach Chagallaczęsto lewitują w powietrzu, niejako poszukując dla siebie nowego, lepszego świata. Stylistyka jego prac znajduje się na pograniczu ekspresjonizmu, surrealizmu i symbolizmu. Widać u Chagalla również wpływy kubizmu;
Dominującą kolorystykę obrazów stanowią błękity, zielenie i czerwienie. Malarz operował delikatną, falistą linią, oddającą nierealne kształty fantastycznych stworzeń (np. ryb ze skrzydłami). Tworzył światy z pogranicza snu i jawy, pełne kolorów i magii.

Bibliografia

Sawicka Z., 2017, Mistrzowie sztuki nowoczesnej. Marc Chagall, Wydawnictwo Add Media,
Chagall M.,2003, Moje życie, Wydawnictwo IRSA Publishing House, Kraków.
Wilson J.,2008, Marc Chagall, Wydawnictwo Foksal, Warszawa.