-> Historia, Miejsca i szlaki   luty, 2019

Zarys dziejów Szczecina

Autor: Tomasz Duda

Szczecin jest największym miastem Pomorza Zachodniego, jego administracyjną, kulturową i historyczną stolicą. Położenie na pograniczu wpływów zarówno z Europy Zachodniej, jak i skandynawskiej Północy od wieków determinowało losy miasta i jego mieszkańców. Dzieje Szczecina tworzy więc dorobek wielu pokoleń i narodowości zamieszkujących to miejsce, a których wpływ nie pozostał bez znaczenia dla dzisiejszego obrazu stolicy Pomorza Zachodniego.

 

Najstarsze dzieje

Ślady obecności człowieka na tym terenie sięgają ponad 8 tysięcy lat wstecz. Pierwsza stała osada na Wzgórzu Zamkowym powstała już najprawdopodobniej we wczesnej epoce żelaza (ok. VII w. p.n.e.), a miejsce to wykorzystywano jako strategicznie położone ponad nurtem Odry. W VII i VIII w. n.e. funkcjonowała tu osada rolniczo-rybacka, która z czasem się powiększała i objęła tereny bezpośrednio nad rzeką. Z biegiem czasu została ona otoczona umocnieniami drewniano-ziemnymi, a następnie (w X w.) została przekształcona w otoczone wałami podgrodzie dla położonego na szczycie wzgórza grodu. Od tego czasu datują się także liczne wpływy dalekosiężnego handlu i kształtowania się grupy kupców sprzedających coraz większe nadwyżki lokalnej produkcji.

 

Szczecin w kręgach wpływów Polski, Danii i Brandenburgi…

Od ok. początków XII w. notuje się wzrost znaczenia książąt na Pomorzu oraz w Szczecinie, który staje się siedzibą kasztelanii. Na kolejnych wiekach na szczecińskim Wzgórzu Zamkowym powstaje pierwszy zamek, który przez wieki stanowić będzie centrum administracyjne i kulturowe książąt pomorskich z dynastii Gryfitów. Dość szybko gród wszedł w krąg zainteresowania i orbitę wpływów polskiego księcia Bolesława Krzywoustego, który zimą 1121/1122 r. zajął Szczecin i podjął się niezwykle trudnej misji chrystianizacyjnej i narzucenia własnej religii na Pomorzu. Dwa lata później, w 1124 r. do Szczecina przybył biskup Otto z Bambergu, który ochrzcił nie tylko księcia Warcisława I, ale również wszystkich mieszkańców grodu. Otto założył również dwie świątynie chrześcijańskie, zastępując nimi miejsca pierwotnych kultów słowiańskich. Przyjęcie chrześcijaństwa wprowadziło Szczecin w strefę wpływów Europy Zachodniej, otwierając drogę kupcom, nowym osadnikom oraz rzemieślnikom. Spowodowało to także zainteresowanie Pomorzem władców krajów ościennych, zwłaszcza Danii i Brandenburgii. Po agresji wojsk duńskiego króla Waldemara w 1181 r. i spaleniu Szczecina aż do 1227 r. miasto podlegało zwierzchnictwu Danii, ale nadal było często nękane przez siły sąsiedniej Brandenburgii.

 

Rozwój miasta w Księstwie Pomorskim

W XII i XIII w. Szczecin, pomimo zależności od duńskich władców, był silnym ośrodkiem, centrum administracyjnym regionu i jego głównym ośrodkiem handlowym i gospodarczym. Na Wzgórzu Zamkowym dominowała siedziba książęca, natomiast w obrębie ufortyfikowanego podgrodzia zamieszkiwała ludność o zróżnicowanym statusie, zajmująca się uprawą roli, hodowlą zwierząt, rybactwem oraz rzemiosłem. Coraz większy odsetek mieszkańców stanowili koloniści przybyli nad Odrę z terenów Niemiec, dla których z czasem stworzono odrębną autonomiczną parafię św. Jakuba – obecny główny kościół katedralny Szczecina. Działania na rzecz rozwoju i gospodarczego znaczenia Szczecina, jakie prowadzono w latach 1237-1243, przypieczętowane zostały nadaniem praw miejskich (1243) przez księcia Barnima I, w ramach których Szczecin stał się niezależnych ośrodkiem opartym na prawach wzorowanych na Magdeburgu.

Nowe prawodawstwo otwierało drogę do napływu nowych osadników, co przełożyło się na rozwój przestrzenny grodu. Obok budynków mieszkalnych pojawiły się gmachy pełniące funkcje publiczne – hala targowa przekształcona później w ratusz, waga miejska, siedziby cechów z najważniejszą gildią kupców i żeglarzy oraz szereg budowli sakralnych – klasztorów i kościołów. Całość otaczały kamienno-ceglane fortyfikacje, na które składały się mury miejskie, bramy, baszty oraz czatownie. Wejścia do Szczecina strzegły cztery bramy, a od strony rzeki siedem furt prowadzących do powstałego nad Odrą portu. To właśnie port był jednym z najważniejszych elementów gospodarczego rozwoju Szczecina we wczesnym średniowieczu, a także w późniejszej historii miasta. Istotnym przedsięwzięciem była budowa stałej przeprawy przez Odrę, w miejscu gdzie dziś stoi most Długi. Przeprawa ta łączyła gród i podgrodzie z położoną na przeciwległym brzegu wyspą Łasztownią. Wyspa została następnie przez miasto wykupiona, na jej brzegach wzniesiono składy i magazyny portowe. Po obu stronach miasta w XIII i XIV wieku rozwinęły się osady rybackie, tzw. wiki.

Nieco wcześniej, pod koniec XIII w., dzięki zabiegom politycznym księcia Bogusława IV, Szczecin stał się ważnym partnerem Związku Miast Hanzeatyckich, stając się szybko jego członkiem, specjalizującym się głównie w handlu rybami (śledziem). Dzięki dostępowi do łowisk w pobliżu szwedzkiej Skanii kupcy szczecińscy utworzyli bazy przetwórcze oraz potężne kantory, dzięki którym strefa oddziaływania miasta sięgała nie tylko wybrzeża Bałtyku, ale również Brandenburgii, Nowej Marchii oraz ziem polskich. Szczecin, zwalczając konkurencję, popadał często w liczne konflikty, m.in. ze Stargardem i Frankfurtem, co osłabiało wpływy lokalnych kupców i zamożność kantorów. Hegemonia Hanzy uległa znaczącym zmianom pod koniec średniowiecza. Żegluga i handel morski stały się domena Holendrów i Anglików, redukując znaczenie niemieckich i pomorskich ośrodków, w tym również Szczecina.

W pierwszej połowie XVI w. do Szczecina zaczęły docierać idee reformacji. Ich prekursorem w mieście był Paul von Rode, którego kazania cieszyły się olbrzymim zainteresowaniem wśród mieszczan oraz rodziny książęcej. Pod wpływem działań rozszerzających reformę Kościoła, książęta Barnim IX i Filip I podjęli decyzję o przyjęciu nowych idei religijnych na terenie całego Księstwa Pomorskiego. Nastąpiło to w 1534 r. podczas obrad sejmu stanów pomorskich w Trzebiatowie. Konsekwencją nowych porządków było wprowadzenie w życie nowej pomorskiej ordynacji kościelnej oraz sekularyzacja majątku kościelnego i wprowadzenie nowego systemu oświaty i szkolnictwa. Na fali nowych reform powstało w 1544 r. w Szczecinie Pedagogium, które posiadało status pośredni pomiędzy szkołą wyższą, tzw. Łacińską, a pełnym uniwersytetem. Krótko po powstaniu szkoła cieszyła się dużym uznaniem na Pomorzu i mogła poszczycić się kilkoma znaczącymi osiągnięciami, zwłaszcza w dziedzinie opisów historycznych i kartografii. Dzięki działaniom edukacyjnym Szczecin stał się znaczącym ośrodkiem naukowym, intelektualnym w Księstwie Pomorskim, nadal pozostając liczącym się ośrodkiem handlowym i kupieckim.

W drugiej połowie XVI w. miasto zamieszkiwało około 18 tys. osób, a dzięki rozwojowi żeglugi i poszerzeniu zasięgu działania floty, Szczecin stał się wiodącym armatorem i eksporterem zboża na Pomorzu. Handlowano także drewnem, materiałami, skórą oraz solą, którą przywożono np. z Kołobrzegu. Rozbudowano dwór książęcy, nadając mu charakter rezydencjonalny. Książę Bogusław X, zwany Wielkim, doprowadził nie tylko do zjednoczenia całego Pomorza, ale stolicę Księstwa umieścił właśnie w Szczecinie. Pojął on za żonę polską królewnę – Annę Jagiellonkę, córkę króla Kazimierza Jagiellończyka, a ogromny ślub wyprawił w nowo przebudowanym zamku. Rządy ostatniego (jak się później okazało) księcia pomorskiego z dynastii Gryfitów – Bogusława XIV naznaczone były tragicznymi skutkami wojny trzydziestoletniej, podczas której Pomorze zajęte zostało przez wojska cesarskie, a następnie w wyniku sojuszu pomorsko-szwedzkiego w 1630 r. przez wojska króla Gustawa Adolfa. Gdy w 1637 r. Bogusław XIV zmarł bezpotomnie, wygasła dynastia, a na mocy postanowień pokoju westfalskiego Pomorze zostało podzielone pomiędzy Szwecja a Brandenburgię. Wyniszczony Szczecin stał się od tej pory głównym ośrodkiem zamorskiej części królestwa szwedzkiego.

 

W cieniu szwedzkiej i pruskiej twierdzy

Pomorze było dla Szwedów ważnym i strategicznym obszarem ekspansji na południowe wybrzeża Bałtyku. Szczecin stał się siedzibą gubernatora i zarządu całej prowincji. Narastające konflikty szwedzko-brandenburskie zmusiły władze ze Sztokholmu do wzniesienia w Szczecinie fortyfikacji bastionowych wokół dotychczasowej linii średniowiecznych murów miejskich, które – częściowo zniszczone – zostały ostatecznie rozebrane. Nowa twierdza była kilkakrotnie oblegana przez wojska brandenburskie, a także oddziały polskiego hetmana Stefana Czarnieckiego. W 1713 r. oblężenie zakończyło się zajęciem miasta przez koalicję antyszwedzką i ostatecznie przejęciem całego regionu ujścia Odry przez Prusy (1720 r.). Prusy wpłaciły Szwedom 2 miliony talarów tytułem odszkodowania i tym samym Szczecin stał się stolicą pruskiej prowincji pomorskiej, siedzibą gubernatora, urzędów, sądu oraz administracji kościelnej.

W celu zagwarantowania stabilności politycznej rozbudowano szwedzkie fortyfikacje i powiększono garnizon. W latach 1724-1740 powstały potężne forty i okazałe bramy wjazdowe do miasta (pozostałe do dziś jako Brama Portowa i Brama Królewska), autorstwa znanego projektanta obiektów militarnych – Gerarda Corneliusa van Wallrave. Szczecin oficjalnie uzyskał status twierdzy i należał do najbardziej zmilitaryzowanych i ufortyfikowanych ośrodków wzdłuż południowych brzegów Bałtyku. Pomimo tego następował stopniowy rozwój miasta, który został znacząco zahamowany dopiero na początku XIX w. w wyniku militarnej ekspansji Francji. W latach 1806-1813 Szczecin okupowany był przez oddziały napoleońskie, które dodatkowo narzuciły miastu olbrzymie i mocno obciążające kontrybucje.

 

XIX-wieczny rozwój Szczecina (do II wojny światowej)

Rozwój i postępująca industrializacja spowodowały znaczne zagęszczenie ludności na obszarach miejskich. W Szczecinie przeludnienie i ciasnota spowodowane były dodatkowo gorsetem murów twierdzy, który nie pozwalał na rozrastanie się miasta. Królewską zgodę na budowę nowych dzielnic uzyskano dopiero w połowie XIX w. Zaczęły powstawać osiedla robotnicze oraz szereg zakładów, ciągnących się wzdłuż nabrzeży Odry. Szczególnym znaczeniem cieszył się zwłaszcza przemysł stoczniowy i maszynowy, ale w mieście rozwijało się również cukrownictwo, browarnictwo oraz produkcja spożywcza. Rozwijał się port, który pod koniec tegoż stulecia został rozbudowany i otwarty jako Szczeciński Port Wolnocłowy. Wszystkie te działania mogły swobodnie rozwijać się dzięki decyzji z 1873 r. o zniesieniu statusu twierdzy i rozbiórce opasających miasto fortyfikacji.

Prace rozbiórkowe fortecznych bastionów postępowały dość szybko, a na odzyskanych terenach rozplanowano nowe osiedla i na wskroś nowoczesne rozwiązania komunikacyjne z układem ulic, rond i placów gwiaździstych, przypominających te w największych metropoliach Europy. Nowoczesne miasto rozciągało się na obszarze dziesięciokrotnie większym od dotychczasowego. Zabudowę tworzyły kwartały bogato zdobionych kamienic, niektórych w modnym już stylu secesyjnym. Liczba ludności wzrosła do ponad 200 tysięcy! Dzięki inwestycjom w porcie i na torze wodnym do Świnoujścia rozwijał się przeładunek i transport towarów. Tak spektakularny rozwój Szczecin zawdzięczał także charyzmatycznym władzom, w szczególności dwóm znakomitym burmistrzom – Hermanowi Hakenowi oraz Friedrichowi Ackermannowi, którzy bardzo mądrze i z wizją prowadzili politykę poszerzania przestrzeni miasta. Pomimo kilkuletniej przerwy dobrej passy, wywołanej wybuchem I wojny światowej, Szczecin w 1939 r. obejmował 460 km2 powierzchni (trzecie po Berlinie i Monachium miasto w Rzeszy), zamieszkiwanej przez 383 tys. mieszkańców. Wszystko to zostało zniszczone po wybuchu II wojny światowej.

 

Ze Stettina do Szczecina

Niszczycielskie działania wojenne rozpoczęły się w Szczecinie wiosną 1943 r., kiedy to dokonano pierwszych alianckich nalotów dywanowych na miasto. Bombardowania lotnicze objęły całą strefę portową wraz z najważniejszymi strategicznie zakładami przemysłowymi. Zniszczenia w tych regionach były ogromne i sięgały 90-95%. Należy wiedzieć jednak, że większość historycznej zabudowy tzw. podzamcza oraz kilka znaczących średniowiecznych klasztorów znajdowało się właśnie w tej strefie. Pozostała część zabudowy miejskiej uległa zniszczeniu w około 70-75%. W marcu 1945 r., kiedy wojska radzieckie rozpoczęły walki w pobliżu granic administracyjnych Szczecina, miasto po raz kolejny zostało ogłoszone twierdzą. 26 kwietnia 1945 r. oddziały 65. Armii II Frontu Białoruskiego wkroczyły do opuszczonego miasta. Kilka dni później pojawiła się polska administracja. W wyniku zawirowań politycznych przez moment funkcjonowały w mieście trzy ośrodki administracyjne – polski, radziecki i niemiecki. Ostatecznie Szczecin został przejęty przez polskie władze 5 lipca 1945 r. Rozpoczął się napływ ludności z centralnej Polski i Kresów Wschodnich. Stettin stał się Szczecinem.

Stopniowe uruchamianie przemysłu oraz poprawa dostępności komunikacyjnej i rozminowanie terenów portowych sprawiło, że już pięć lat po wojnie liczba ludności miasta wzrosła do 160 tys. Z czasem powstały instytucje kulturalne oraz edukacyjne i naukowe – pierwsze szkoły wyższe. Pod koniec lat 50. przystąpiono do budowy Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (SDM), a nieco później (lata 60.) do budowy osiedli na obrzeżach śródmieścia. Narastająca w kraju niepewność i opozycja w stosunku do centralnych władz komunistycznych wybuchła w grudniu 1970 r., kiedy to niepokoje społeczne przełożyły się na protesty i ludność wyszła na ulice. Protest robotników Stoczni im. A. Warskiego w Szczecinie zakończył się ofiarami śmiertelnymi. Stocznia była również świadkiem wydarzeń w sierpniu 1980 r. W Szczecinie (obok Gdańska) zostały podpisane porozumienia (Porozumienia Sierpniowe) pomiędzy przedstawicielami rządu a komitetem strajkowym, kierowanym przez Mariana Jurczyka (późniejszego prezydenta Szczecina).

W 1972 r. decyzją papieża Szczecin ustanowiono siedzibą diecezji szczecińsko-kamieńskiej, która od 1992 r. została uznana za archidiecezję i metropolię. W czerwcu 1997 r. Szczecin odwiedził Jan Paweł II podczas swojej pielgrzymki do Polski i odprawił msze świętą na Jasnych Błoniach przy symbolicznym Pomniku Czynu Polaków (trzy orły charakteryzujące trzy pokolenia polskiej społeczności w Szczecinie). Od 1999 r. Szczecin pełni funkcję stolicy i głównego ośrodka administracyjnego województwa zachodniopomorskiego.

Tagi: ,