Ekstaza św. Franciszka – jedyny obraz El Greco w zbiorach polskich i pierwsza wystawa dzieł wielkiego mistrza w Polsce
Autor: Izabela Wyszowska i Tadeusz JędrysiakMuzeum nie jest przestrzenią sacrum, choć zachowuje charakter wyjątkowy jako miejsce. W przestrzeni tej jednak wystawia się przedmioty sakralne, tzn. związane z kultem lub innymi czynnościami religijnymi. Muzea kościelne funkcjonują od I połowy XIX w. Powstawały w społecznościach, które darzyły szczególną estymą tradycję, naukę i religię. W Polsce pierwsze muzea kościelne zaczęto tworzyć w czasach utraty niepodległości. Fakt ten miał bezpośredni wpływ na to, iż na terenach należących przed rozbiorami do Polski zaczęto organizować muzea kościelne. Powstawanie ich wynikało z konieczności wydobycia z ukrycia i uratowania od zniszczenia obiektów stanowiących własność Narodu Polskiego. Kolejnym czynnikiem, wpływającym na powołanie przez Kościół placówek muzealnych były złe warunki przechowywania obiektów wycofanych z kultu. Muzea tego typu zalicza się do grupy muzeów regionalnych, jednakże są zazwyczaj własnością diecezji, w ramach której funkcjonują. Za pierwsze muzeum kościelne uważa się Muzeum we Włocławku, powstałe w 1870 r. Drugą placówką działającą nieprzerwanie do dziś było Muzeum Diecezjalne w Tarnowie założone w 1888 r. [Wyszowska, Jędrysiak 2017].
W zbiorach polskich znajduje się zaledwie kilka szczególnie znaczących obrazów wybitnych mistrzów malarstwa europejskiego (m.in. Dama z łasiczką Leonarda da Vinci czy Krajobraz z miłosiernym samarytaninem Rembrandta w Muzeum Czartoryskich w Krakowie oraz Krajobraz z Pourville Claude’a Monet w Muzeum Narodowym w Poznaniu).
Wystarczy więc jeden, wyjątkowy obraz, by w muzeum pojawiły się rzesze turystów. Tak właśnie jest i w Siedlcach, gdzie eksponowane jest dzieło słynnego El Greco, wielkiego mistrza malarstwa czasów manieryzmu pt. Ekstaza św. Franciszka. Obraz powstał w okresie największego rozkwitu Hiszpanii w tzw. złotym wieku i od lat podobnie jak cała twórczość tego artysty, przyciąga turystów, miłośników malarstwa oraz znawców sztuki.
Dzieło udostępnione publiczności w 2004 r., ukazuje Świętego Franciszka – Stygmatyka. Po dogłębnej konserwacji dokonanej w Polsce, obraz pozwala na nowo odkryć walory, niezwykłą kolorystykę i niepowtarzalny talent Mistrza z Toledo. Na stałe można go podziwiać w siedleckim Muzeum Diecezjalnym, mieszczącym się przy ul. bpa Świrskiego 56. Prawie dokładnie naprzeciwko siedleckiej neogotyckiej katedry, którą również warto odwiedzić. Obraz niekiedy bywa też eksponowany w innych miejscach, chociażby kilka lat temu na Zamku Królewskim w Warszawie.
W 2018 roku Muzeum Diecezjalne w Siedlcach obchodziło setną rocznicę swego powstania. Bullą papieską Benedykta XV w 1918 r. wskrzeszona została po zaborach Diecezja Janowska czyli Podlaska, w tym samym roku zostało powołane muzeum. W 1922 r. nastąpiło przeniesienie zbiorów muzeum do Siedlec i urządzono ekspozycję w gmachu Kurii. Dekretem biskupa zezwalano na dołączenie do zbiorów, wycofanych z kultu obrazów i przedmiotów liturgicznych z różnych parafii. Gdy w latach 60. XX w. przeprowadzano inwentaryzację dzieł sztuki w diecezji siedleckiej, młode historyczki sztuki Izabella Galicka i Hanna Sygietyńska zauważyły na plebanii obraz Ekstaza św. Franciszka, uznały, iż prawdopodobnie został namalowany przez któregoś ze współpracowników El Greca. Gdy w następnej dekadzie przeprowadzona została jego konserwacja, niespodziewanie odkryto na rewersie, oryginalną sygnaturę artysty. Do dziś nie wiadomo, w jaki sposób dzieło znalazło się w Polsce i kto był jego właścicielem.
Dnia 4 października 2018 roku w muzeum siedleckim pojawiło się sześć innych obrazów tego twórcy, które przywieziono z Wiednia, Toledo, Madrytu i Walencji na specjalnie zorganizowaną wystawę jubileuszową pt. „Ars Sacra El Greco”, która została uznana za największe wydarzenie kulturalne w Muzeum Diecezji Siedleckiej i zapewne też w samych Siedlcach. Na wystawie obok obrazu Ekstaza św. Franciszka można było zobaczyć następujące, wypożyczone obrazy El Greca: Św. Weronika z chustą (z Museo de Santa Cruz de Toledo), Ukrzyżowanie z widokiem Toledo (z Coleccion Banco Santander), Św. Franciszek w ekstazie (z kolekcji prywatnej w Wiedniu), Ukrzyżowanie (z Museo del Greco w Toledo), Święty Franciszek z bratem Leonem medytujący o śmierci (z Cabildo Primado w Toledo) oraz Św. Franciszek z bratem Leonem (z Real Colegio Seminario de Corpus Cristi Valencia-Museo del Patriarca). Planowany czas wystawy od 04.10. 2018 r. do 30.11.2018 r., ze względu na olbrzymie zainteresowanie turystów przedłużono do 13.01.2019 r.
Sam artysta – El Greco, właściwie Dominikos Theotokopulos (1541-1614) był malarzem hiszpańskim ale urodzonym na Krecie, jednym z najwybitniejszych przedstawicieli manieryzmu. Wychowany i wykształcony w kręgu kultury bizantyjskiej, z renesansem zetknął się podczas pobytu w Rzymie i Wenecji. Był uczniem Tycjana, a w jego twórczości zaobserwować można też wpływ Rafaela i Michała Anioła. Obcując z dziełami najwybitniejszych włoskich artystów, poznał nowe zasady perspektywy i kompozycji renesansowej. Od około 1576 roku przebywał w Toledo, gdzie malował głównie kompozycje religijne i portrety. Wcześnie rozwinął własny indywidualny styl o cechach manierystycznych, przeciwstawiając założeniom renesansu dążenie do uzyskania atmosfery ekstatycznego wizjonerstwa i mistycyzmu religijnego. Przedstawiał postacie odmaterializowane, o silnie wydłużonych proporcjach i w symbolicznych gestach, potęgował nastrój i ekspresję obrazów, stosował irracjonalne efekty świetlne i kontrastowe, zaskakujące zestawienia barw o chłodnej tonacji. Jego głównymi dziełami są: Wniebowzięcie NMP (1577), Sen Filipa II (ok. 1580), Męczeństwo św. Maurycego (1581-84), Odarcie Chrystusa z szat (1582-84), Pogrzeb hrabiego Orgaza (1585), Chrystus na krzyżu (ok. 1590), Zmartwychwstanie (1592-94), Portret kardynała F. Nino de Guevára (1596-98), Zesłanie Ducha Świętego (1604-14), Zwiastowanie (1605-12), Scena z Apokalipsy (1610-14), Widok Toledo (1610-14). Pierwszy wprowadził do malarstwa hiszpańskiego pejzaż jako samodzielny temat. Nowatorstwo środków malarskich El Greco zostało docenione dopiero w końcu XIX i w XX w., dostrzeżono w nim jednego z prekursorów ekspresjonizmu.
Bibliografia
El Greco [2014], praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, Warszawa.
Kowalska K. J. [2018], Polski El Greco, Wydawnictwo Iskry, Warszawa.
Rosa G. [2006], El Greco. Klasycy sztuki, Wydawnictwo Arkady, Warszawa.
Wyszowska I., Jędrysiak T. [2017], Turystyka muzealna, PWE, Warszawa.
Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak