|
Agnieszka Lisowska, Agnieszka Wieszaczewska
Mikroregion położony jest w zasięgu kilku pasm górskich, co czyni go atrakcyjnym pod względem rzeźby terenu. Daleko idące przekształcenia w bardzo dużym stopniu przyczyniły się do zmiany krajobrazu i wprowadzenia tu wielu różnych form pochodzenia antropogenicznego. Mowa przede wszystkim o hałdach pogórniczych bardzo dużych rozmiarów, które po rekultywacji niekiedy są niemal nie do odróżnienia wśród otaczających pagórków. Pomimo tego cały region jest przez to niezwykle specyficzny i charakterystyczny na tle całego obszaru. Stanowi zresztą bardzo dobry przykład regionu przemysłowego czy poprzemysłowego. Wielość różnego rodzaju obiektów o różnorakim charakterze, tj. zarówno stricte kulturowych o ważnych walorach architektonicznych, takich jak budowle sakralne, zabudowania uzdrowiskowe, ale również obecność obiektów przemysłowych i poprzemysłowych wskazująca na rozwój przemysłu w powiecie czyni go niezwykle atrakcyjnym. Zwłaszcza, że przemysł jako taki już tam nie funkcjonuje, a pozostałości są stosunkowo młode. Ponadto niektóre z nich podlegają działaniom rewitalizacyjnym, które mają na celu właśnie udostępnienie ich odwiedzającym i turystom. Ważnym atutem są także cały czas odkrywane podziemia kompleksu „Riese”, który stanowi bardzo istotny potencjał, zwłaszcza dla rozwoju turystyki o zabarwieniu historycznym. Stopniowo jest to wykorzystywane i cieszy się dużym zainteresowaniem, co jedynie wskazuje na duże możliwości wykorzystania na cele turystyczne.
Biorąc pod uwagę wielość różnorodnych atrakcji składających się na potencjał turystyczno-kulturowy wydaje się, że w regionie mogłyby rozwijać się następujące formy turystyki kulturowej: turystyka dziedzictwa kulturowego, turystyka obiektów przemysłowych i technicznych oraz turystyka historyczna. Zostaną one krótko scharakteryzowane poniżej wraz z podaniem potencjalnych obiektów.
POWSZECHNA TURYSTYKA KULTUROWA
Turystyka obiektów przemysłowych i technicznych
Ten rodzaj turystyki zostanie scharakteryzowany jako pierwszy. Wynika to z charakteru analizowanego obszaru, który przecież przez długie wieki funkcjonował jako jedno z najważniejszych zagłębi węglowych na mapie całej Polski, a przede wszystkim jako jeden z ważniejszych ośrodków przemysłowych na obszarze Dolnego Śląska. Zgodnie z definicją turystyki obiektów przemysłowych i technicznych, tę formę zalicza się do powszechnej turystyki kulturowej. Są to podróże turystyczne, których cel koncentruje się na zwiedzaniu historycznych bądź czynnych obiektów, które służyły wydobyciu surowców, produkcji masowej czy technicznej, jak również krajobrazów przemysłowych, przy czym istotnym motywem podjęcia podróży musi być chęć poznania historii zakładów, obiektów i urządzeń lub historycznego rozwoju procesów technologicznych i produktów, bądź osobiste spotkanie z przemysłem, produkcją, techniką w miejscach autentycznego ich występowania czy obecnego funkcjonowania.
To, że powiat wałbrzyski od zarania dziejów kojarzony był z wydobywaniem węgla kamiennego, przemysłem ciężkim, licznymi hałdami, oraz innymi efektami tej działalności nie dziwi. Słusznie, od XIV w. przecież najważniejszym surowcem tu wydobywanym był węgiel kamienny, a Wałbrzych stał się bardzo istotnym ośrodkiem przemysłowym na terenie całego Dolnego Śląska. Powstające tu od XV/XVI wieku kopalnie bardzo szybko się powiększały i rozbudowywały co wiązało się z ogromną eksploatacją tego surowca. Począwszy od XIV w. miasto funkcjonowało w oparciu o przemysł górniczy. Obecność na terenie Wałbrzycha, ale również w jego okolicach licznych kopalni, wymagała odpowiedniego zagospodarowania, w postaci lokalizacji różnych zakładów zaopatrujących funkcjonujące górnictwo, a także zajmujących się przetwórstwem wydobytego urobku. Stąd też miasto znacząco rozrosło się wchłaniając w swoje granice odrębne wcześniej miejscowości. Należy zwrócić uwagę, że wydobywano tu również rudy metali srebra, ołowiu czy miedzi. Pod Boguszowem zajmowano się także górnictwem barytu, istotnego zwłaszcza z punktu widzenia przemysłu chemicznego, ceramicznego czy papierniczego, które były bardzo ważne dla regionu. Pokłady tego surowca stanowią jedne z najważniejszych w regionie. W okolicach miasta wydobywa się także melafiry. Warto tu wspomnieć również o czynnych już od średniowiecza kopalniach srebra w okolicach Walimia, w XV w. funkcjonowały takie już w Boguszowie, jednak największy rozwój nastąpił pod koniec XVI i na początku XVII w. Obecnie wszystkie kopalnie węgla kamiennego zostały całkowicie zamknięte, a niektóre z obiektów podlegają rewitalizacji i udostępniane są na potrzeby turystyki, do takich zaliczyć należy z całą pewnością nowoczesny obiekt „Stara Kopalnia Centrum Nauki i Sztuki”. Zabytek określany jest mianem unikatowego na skalę europejską zespołu naziemnych budowli górniczych, jak również obejmującego trasę podziemną. Jest to pozostałość po dawnej KWK „Julia”. Zachowane zostały wszelkie elementy górnicze, urządzenia, ponadto cała oferta jest dość specyficzna. Jako przewodnicy zostali zatrudnieni byli górnicy, co sprawia, że cała wycieczka staje się bardzo autentyczna, poza tym miłośnicy tego rodzaju atrakcji mogą dowiedzieć się wielu ciekawych informacji niejako z tzw. „pierwszej ręki”. Jest to jednocześnie największy obiekt o funkcji muzealnej działający na terenie miasta, a związany z bardzo ważną dla całego regionu dziedziną – górnictwem. Obiekt w 2015r. uzyskał prestiżowy tytuł „Zabytek Zadbany 2015”, a dodatkowo jest to największa atrakcja turystyki poprzemysłowej w Polsce, która stanowi także jeden z siedmiu obiektów z Polski i jedyny z Dolnego Śląska, punkt w ramach Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego. W ramach „Starej Kopalni” funkcjonuje kilka pomniejszych zabytków. Na uwagę zasługuje tu „Lisia Sztolnia”, jest to podziemna trasa, a jej wyjątkowość polega na tym, że jest wypełniona wodą. Sztolnia wypełniona byłą wodą do głębokości 1m, a transport węgla odbywał się przy użyciu łodzi, co na ówczesny XVIII w. było ważnym osiągnięciem technicznym. Od początku istnienia obiekt ten stanowił atrakcję turystyczną, którą odwiedził m.in. Fryderyk Wilhelm III z małżonką, ambasador USA w Berlinie John Quincy Adams (także późniejszy prezydent), Aleksandra Fiodorowna (żona cara Mikołaja I) oraz księżna Izabela Czartoryska. Od 1961r. obiekt wpisany został do rejestru zabytków, a do dyspozycji turystów oddano 270 m wentylowanego odcinka wyrobisk podziemnych. Kolejnym obiektem poprzemysłowym, który został odnowiony z całkiem dobrym skutkiem jest Kopalnia „Teresa” (dawna „Caesar”). Funkcjonowała już od drugiej połowy XIX w. jako własność von Craussa, nieco później została ona wykupiona – jak większość tego rodzaju obiektów została wykupiona przez Hochbergów. Zaraz po zakończeniu wojny zakończono eksploatację surowca i zmieniono nazwę na „Teresa” oraz włączono w składa kompleksu KWK „Julia”. Od 1953r. wznowiono wydobycie surowca ponownie, a ostateczna likwidacja nastąpiła w 1991r. W tym samym roku budynek nadszybia wpisano na listę zabytków, a od 1997r. kopalnia przeszła w ręce prywatnie, została odrestaurowana i przekształcona częściowo w salon samochodowy oraz Muzeum Górnictwa i Sportów Motorowych. Ponadto do kompleksu „Starej Kopalni” należy kilka wież szybów:
- „Staszic” - wieża pochodząca z 1866r., zbudowana z surowej cegły stylizowana na średniowiecznie wieże obronne; wysokość obiektu to 40 m i stanowi ona jedną z najwyższych w zagłębiu Dolnego Śląska wież typu Malakow;
- „Irena” – zbudowana w latach 1902-1908 wraz z zabudowaniami, w niektórych z nich zachowana jest najstarsza na terenie województwa elektryczna maszyna wyciągowa;
- „Wojciech” – pochodząca z 1860r. basztowa wieża typu Malakow;
- „Chwalibóg” – stalowa wieża wyciągowa, najstarszy tego typu obiekt w dolnośląskim zagłębiu pochodzący z 1888r.;
- „Jan” – zbudowany w kilku etapach od 1840r., obecna wieża stalowa zastrzałowa to obiekt z 1947r.;
- „Tytus” – to pierwszy obiekt tego typu wykonany jako konstrukcja żelbetowa z maszyną wyciągową, która znajduje się w głowicy wieży.
Ponadto ważny element stanowi cały krajobraz regionu przemysłowego, liczne elementy działalności wydobywczej są ważnym świadectwem dokonanych przekształceń i dopełniają spotkania z przemysłem i skutkami jego funkcjonowania.
Turystyka historyczna
Kolejną formą powszechnej turystyki kulturowej jest turystyka historyczna. Są to podróże zorientowane przede wszystkim na historyczne aspekty turystyki związanej z cywilizacją oraz kulturą. Tutaj nie można mówić raczej o turystyce tzw. żywej historii, ponieważ w regionie nie organizuje się raczej dużych eventów o tym charakterze. Natomiast miłośnicy historii odnajdą tutaj wiele atrakcji o tym charakterze. Polsko-czesko-niemiecko-austriacka historia regionu skutkuje bogactwem zabytków również budujących potencjał turystyczno-kulturowy całego powiatu. Pierwsze obiekty to przede wszystkim dawne twierdze czy zamki, do nich zaliczyć należy przede wszystkim: Nowy Dwór, Grodno, Cisy, Radosno oraz Rogowiec, jak również niezwykle okazały Książ. Zwrócić należy uwagę przede wszystkim na ogromny Książ zlokalizowany nad kanionem Pełcznicy (dochodzący nawet do 80 m głębokości). Sam zamek posiada ponad 400 różnych komnat oraz pomieszczeń, ponadto okoliczne wzgórza porośnięte są naturalnym lasem mieszanym. Zobaczyć można tu także dwa mroczne, wilgotne, urwiste i głębokie jary, przez które przepływa Pełcznica oraz jeden z jej dopływów Szczawnik, a które tworzą dwa rezerwaty florystyczne – Wąwóz Książ i Wąwóz Szczawnik (ze względu na sędziwe cisy). Drugi zamek ściągający turystów do regionu to zamek Grodno zlokalizowany pod Zagórzem Śląskim. Jest to jednocześnie relatywnie duży ośrodek wypoczynkowy dla mieszkańców ziemi wałbrzyskiej, jak również okolic. Zamek otoczony jest rozległym, leśnym parkiem, natomiast u stóp Wzgórza Zamkowego zlokalizowany jest sztuczny zbiornik na Bystrzycy. Ponadto zalesiony teren Góry Choiny został uznany za krajobrazowy rezerwat przyrody. Zamek Grodno to jednocześnie najlepiej zachowana ruina na Dolnym Śląsku pochodząca z XIII w. Tam znajduje się muzeum oraz wieża widokowa. Cyklicznie odbywają się tam również: Festiwal Filmów Amatorskich Biała Dama oraz Jarmark Średniowieczny. Do innych obiektów tego typu należą ruiny zamków, m.in.: XIII-wiecznego Cisy, XIV-wiecznego Radosno czy Rogowca. Na uwagę zasługuje również Pałac w Jedlince nazywany także porcelanowym pałacem, a to ze względu na bogate zdobienia pochodzące z XIX w., złocone sztukaterie na suficie, a także kolorowe podłogowe mozaiki. Znajduje się tu ponadto największy w kraju zbiór almanachów gotajskich. Natomiast dla miłośników historii nieco nowszej, warto wspomnieć tu o najrozleglejszym w całym województwie dolnośląskim kompleksie podziemnych, tajemniczych i niezbadanych tuneli. Znajdują się tu liczne sztolnie oraz trasy podziemne największego projektu hitlerowskich Niemiec o nazwie „Riese” (Olbrzym). Miał to być najprawdopodobniej ogromny system fabryk zbrojeniowych III Rzeszy, a także kwatera samego wodza mająca mieścić się w podziemiach Zamku Książ. Projekt był pilnie strzeżony, co spowodowało, że do dziś nie został rozpoznany faktyczny układ i wielkość wszystkim korytarzy oraz podziemi. Obecnie dość dobrze rozpoznanych jest 7 podziemnych obiektów, do których zalicza się: „Włodarz”, Osówkę, Rzeczkę, Jugowice, Soboń, Zamek Książ oraz Gontową. Z tych wymienionych nie wszystkie są udostępnione turystom, możliwe jest zwiedzanie Osówki-podziemnego miasta, kompleksu „Włodarz” oraz Rzeczka-Walim. W najbliższym czasie oddane zostanie również część podziemi Zamku Książ. „Włodarz” jest największym znanym obiektem całego projektu i obejmuje znaczne tereny leśne. Zlokalizowany jest na północno-wschodnich stokach góry o tej samej nazwie. Obejmuje 4 sztolnie położone równolegle w stosunku do siebie, a także hale i chodniki o łącznej długości 3000 m. Charakterystyczny jest tu dwupoziomowy system drążenia wyrobisk. Ponadto podziemia, które 1/3 zalane zostały wodą zwiedza się przy użyciu łodzi, co uatrakcyjnia pobyt. Część naziemną kompleksu tworzą: droga łącząca „Włodarza” z pozostałymi budowlami, fragmenty torowiska, betoniarnia ze składami cementu, fundamenty po dawnych barakach, obiekty betonowe, a także rampy przeładunkowe. Na tym obszarze ciągle zgłaszane są odkrycia kolejnych poziomów oraz tuneli kolejowych. Z kolei jeśli chodzi o stopień zaawansowania poszczególnych zabudowań całego projektu „Riese”, to najbardziej wykończone pozostały naziemne obiekty kompleksu „Osówka”. Zwrócić uwagę należy przede wszystkim na dwa budynki, a mianowicie umownie nazwane „Siłownią i „Kasynem”. Pierwszy z nich to betonowy blok, w którym umieszczone zostały zbiorniki oraz pomieszczenia, a wejście do nich stanowią włazy ze stalowymi klamrami. Jeśli chodzi o drugi z obiektów, a mianowicie „Kasyno” jest 50-cio metrowej długości obiekt z otworami okiennymi, monolitycznym stropem żelbetonowym, przewodami kominkowymi, rurami instalacyjnymi, a także wewnętrznym ociepleniem w postaci płyt wiórowo-cementowych. Strop został wylany w formie niecki, którą miała wypełniać ziemia oraz roślinność. Kompleks „Osówka” stanowi najdłuższy z udostępnionych kompleksów znajdujących się na terenie Gór Sowich. Całkowita długość tuneli obejmuje 1700 m. Ostatnim obecnie udostępnionym obiektem jest podziemna trasa turystyczna kompleksu „Rzeczka” – Sztolnie Walimskie. Położona jest na wschodnim zboczu Góry Ostrej. Wewnątrz panuje stała temperatura w granicach 5 – 7 °C. Podziemna trasa składa się 3 równoległych do siebie, nie obudowanych sztolni pozostających w odległości 40 i 50 m, a także systemu łączących je pod kątem prostym wyrobisk komorowych – hal. Sztolnie drążone były dwupoziomowo, a jedynie część uzyskała konstrukcję żelbetową. Łączna długość podziemi wynosi ok. 500 m, a ich powierzchnia 2500 m2 . Udostępniona została do dyspozycji turystów wartowania, gdzie znajdują się także różne eksponaty oraz nieliczne dokumenty związane ze wszystkimi kompleksami. Znacznych rozmiarów są hale tworzące kompleks, tzw. komora techniczna, która łączy sztolnie I i II liczy sobie 32 m długości oraz 6 m wysokości. Największa hala łączy natomiast sztolnie I i III, ma 80 m długości, 10 m wysokości oraz 8m szerokości. W 1994r. odkryty został szyb wypełniony wodą, który miał stanowić prawdopodobne połączenie z niższym poziomem sztolni. Ponadto interesujący jest znajdujący się w osłonie stalowej, trwale w zaprawie betonowej, punkt mierniczy, takie rozwiązanie nie zostało udokumentowane w pozostałych kompleksach. Nad udostępnieniem podziemi Zamku Książ trwają obecnie prace. Pozostaje otwarta kwestia pozostałych kompleksów tworzących projekt „Riese”, a ich tajemniczość może stanowić wspaniałe narzędzie marketingowe i promocyjne dla całego regionu.
KLASYCZNE PODRÓŻE KULTUROWE
Turystyka dziedzictwa kulturowego
To ostatnia forma turystyki kulturowej, która obecnie mogłaby być rozwijana na analizowanym obszarze. Rozumiana jest ona jako podróże, których głównym motyw podjęcia stanowi spotkanie uczestników z zabytkami, zespołami oraz miejscami uznanymi oficjalnie i powszechnie za dziedzictwo kulturowe świata, kraju i regionu. Region charakteryzuje się nie tylko infrastrukturą przemysłową i pozostałościami po tej działalności, które stanowią jednak bardzo ważny element historii i tożsamości powiatu, ale również licznymi zabytkami cennymi pod względem architektonicznym. W ramach tak różnorodnej działalności i bogatej historii obszaru wydaje się, że można wyróżnić kilka kategorii obiektów, które mogą stanowić ważne destynacje w ramach turystyki dziedzictwa kulturowego. Do pierwszej z nich należy zaliczyć zamki i ruiny zamków. Na terenie powiatu znajduje się ich kilka, jak podają różne źródła około 10 zamków i pałaców, z czego 5 pozostaje w ruinie. Najokazalszym, największym na obszarze Dolnego Śląska i utrzymywanym w nienagannym stanie jest oczywiście Zamek Książ, określany również niejednokrotnie mianem „Perły Śląska”. Spośród pałaców na uwagę zasługują przede wszystkim pałac Struga, wybudowany w II połowie XVI w. przez Czettritzów, stanowiący w początkach swojego istnienia obiekt obronny, a dalej w XVII i XVIII w. przebudowany w rezydencję barokową. Drugi pałac to pałac w Jedlince stanowiący siedzibę wielu znanych postaci, od 1944r. natomiast przybrał kryptonim „Willa Erika” i stanowił siedzibę sztabu organizacji TODT, której głównym zadaniem była budowa podziemnego miasta „Riese”. Dla zwiedzających udostępniono Komnatę Heraldyczną, gdzie znajduje się największy w Polsce zbiór almanachów gotajskich. Drugą grupę obiektów stanowić będą budwole sakralne. Wśród nich wymienić należy m.in.: Kolegiatę pw. Matki Bożej Bolesnej i św. Aniołów Stróżów, Sanktuarium pw. Matki Boskiej Bolesnej (dawny kościół cmentarny wzniesiony w średniowieczu, a następnie przebudowany w stylu barokowym), Kościół Ewangelicko-Augsburski (budowla pochodząca z końca XVIII w., murowana oraz otynkowana, wykonana na planie prostokąta), Kościół św. Ducha (kościół salowy, zbudowany w stylu klasycystycznym w XIX w.), Dom przedpogrzebowy (zbudowany na pocz. XX w. przez fundację Salo i Sophie Wygodzińskich- zgodnie z drewnianymi tablicami umieszczonymi wewnątrz budynku; jest to obiekt neogotycki złożony z sali pogrzebowej oraz niewielkiej przybudówki), a także cerkiew św. Michała Archanioła w Sokołowsku (prawosławna cerkiew parafialna wybudowana w latach 1900-1901; po II wojnie światowej opuszczona, przez pewien czas pełniła funkcję kostnicy, a następnie przeszła w ręce prywatne). Kolejną grupę stanowić mogą zabudowania poprzemysłowe – oczywiście stanowią one przede wszystkim podstawę dla rozwoju innej formy turystyki, niemniej jednak stanowią one bardzo ważne świadectwo społeczeństwa, które się tu rozwijało. Ostatnią grupę tworzą obiekty o cennych walorach architektonicznych, w tym również zabudowania uzdrowiskowe. Tytułem przykładu wymienić można tutaj wałbrzyski rynek, stanowiący jednocześnie centralny plac miasta, na którym pierwotnie postawiono drewniany ratusz, w 1996r. dokonano tu znacznych działań rewitalizacyjnych. Ograniczony został ruch samochodowy, wybudowana została fontanna, a także wiele obiektów małej infrastruktury, jednak pozostały tam zabytkowe kamienice: „Pod Kotwicą”, „Kamienica pod trzema różami” oraz „Pod Atlantami”. Ponadto znajdują się tam także inne zabytkowe kamienice, do których zalicza się Kamienicę nr 2 (1788r.), Kamienicę nr 3 (1727r.) oraz kamienica Zakładu Gazowniczego pochodząca z 1860 r. z rzeźbą chłopca trzymającego w rękach kaganek. Do innych tego typu obiektów zaliczyć trzeba: Muzeum Okręgowe (były pałac kupiecki rodziny Albertich z 1801r.), budynek ratusza (w 1920r. rozbudowany i zmodernizowany) oraz cały Plac Magistracki pochodzący z 1854r. z zabytkową zabudową ratusza, prokuratury oraz domów mieszkalnych oraz fontanną, podobnie w Boguszowie – Gorcach, do wartych zobaczenia należy barokowy ratusz oraz zabytkowe kamienice pochodzące z XIX w., szereg budynków uzdrowiskowych oraz pensjonatów z XIX w., Teatr Zdrojowy w Szczawnie Zdroju oraz wiele innych obiektów.
Nie ulega wątpliwości, że w regionie znajduje się wiele atrakcji kulturowych, które mogą jedynie przyczynić się wzmocnienia potencjału turystyczno-kulturowego całego obszaru.
|
