|
Opr. Kamila Płazińska i Krzysztof Czerniawski
Zarys dziejów Rzeszowa i obszaru dzisiejszego powiatu rzeszowskiego
Czasy najdawniejsze
Panujące na dzisiejszej ziemi rzeszowskiej korzystne warunki naturalne, w tym sprzyjający klimat, przyczyniły się do rozwoju na tych terenach osadnictwa już kilka wieków przed naszą erą. Jego początki w obecnym powiecie rzeszowskim sięgają VI w. p.n.e., kiedy na te tereny przybyła ludność tzw. kultury ceramiki wstęgowej rytej. Jej głównym zajęciem była uprawa roślin strączkowych, ważną rolę odgrywała również hodowla owiec i kóz. Przedstawiciele tej społeczności, budowali osady w dolinach rzek, co zapewniało im dostęp do wody jak również żyznych gleb, które wówczas były koniecznym warunkiem dla osiadłego trybu życia. Pozostałościami po pobycie tej ludności w rejonie współczesnego Rzeszowa, są odnajdowane do dziś, przedmioty codziennego użytku wykonane z ceramiki (m.in. dzbanki na wodę). Z tamtego okresu na terenie ziemi rzeszowskiej, zachowały się również pozostałości kultur lubelsko – wołyńskiej oraz bukowogórskiej, w postaci ceramicznych naczyń znajdowanych w obrębie całego powiatu.
W epoce brązu na Rzeszowszczyźnie pojawiły się kolejne grupy. Liczne przedmioty materialne, pochodzące z tego okresu, takie jak toporki wykonane z brązu, świadczą o ówczesnej ciągłości osadniczej. Tereny obecnego powiatu rzeszowskiego zamieszkiwane były wówczas przez ludność kultury łużyckiej, która dominowała wtedy na całym Podkarpaciu od Sanu aż po Wisłokę, sięgając na północy po Góry Świętokrzyskie. Obecność przedstawicieli tejże kultury, została również stwierdzona na obszarze obecnego Rzeszowa, gdzie odnaleziono fragmenty ceramicznych naczyń oraz liczne przedmioty codziennego użytku.
Następnym ludem, który zamieszkiwał opisywany obszar byli Celtowie, których pobyt datowany jest około 300 r. p.n.e. Znalezione ślady po ich obecności to m.in. miecz, który został wyłowiony z Wisłoka oraz liczna ceramika z typowymi dla Celtów wzorami, którą odnaleziono w rejonie Boguchwały.
Kolejną kulturą, jaka rozwijała się nad Wisłokiem, była kultura przeworska – między III w. p.n.e., a V w. n.e. W tym okresie nastąpił na tych ziemiach intensywniejszy rozwój rolnictwa oraz handlu. To właśnie z tych czasów pochodzą liczne, dość prymitywne przedmioty związane z rolnictwem, ale również ozdoby wykonane z bursztynu, które prawdopodobnie powstały w okolicach Świlczy, gdzie znajdował się „zakład” (mówiąc dzisiejszym językiem) przetwarzający bursztyn na ozdoby i biżuterię.
Okres średniowiecza i czasy nowożytne
Około V stulecia po Chrystusie na ziemie te dotarli Słowianie. Spośród nich wyodrębniło się plemię Wiślan – ich osadnictwo sięgało Rzeszowszczyzny. Pod koniec X wieku znaleźli się oni w granicach państwa pierwszych Piastów, za panowania księcia Mieszka I. Przez ten region przebiegała wówczas umowna granica oddzielająca zachodnią i wschodnią Słowiańszczyznę. Zaczęły się wówczas kształtować dwa grody po obu stronach Wisłoka, z których później rozwinął się Rzeszów. Początkowo jednak, jeden z tych grodów należał do Piastów, natomiast drugi do Rusinów (Ruś Kijowska), natomiast w XIII oba znalazły się w granicach Rusi. Taki stan utrzymał się aż do 1349 roku, kiedy to król Kazimierz Wielki przyłączył do Polski obydwa grody, wraz z Ziemią Przemyską. W 1354 roku ten sam król, nadał prawa miejskie dla Rzeszowa, przekazując tym samym miasto Janowi Pakosławicowi, który zmienił nazwisko na Rzeszowski – w celu podkreślenia związku z podległym miastem. Kilka lat później w mieście został wzniesiony kościół farny oraz szkoła parafialna. Bardzo szybko rozwijał się także handel, ze względu na położenie na szlakach handlowych przebiegających z północy na południe oraz ze wschodu na zachód. W ówczesnym Rzeszowie produkowano głównie płótna i sukna, tudzież wyroby z metali, wykonywane przez kowali. Dużą renomą cieszyły się miejscowe produkty złotnicze oraz lokalne piwo.
W 1368 roku, król Kazimierz Wielki wystawił dokument lokacyjny dla Tyczyna, zezwalający na założenie miasta nad obecną rzeka Strug. Założycielem miasta według aktu lokacyjnego miał być Bartold Tycznerow, od którego nazwiska pochodzi obecna nazwa miasta, a sam Tyczyn był wówczas własnością królewską. W kolejnych latach Tyczyn wraz z okolicznymi wioskami trafił w ręce Ottona z Pilczy, który zakupił te ziemie za 500 grzywien. Po jego śmierci dobra tyczyńskie odziedziczyła wdowa – Jadwiga z Melsztyńskich. W 1404 król Władysław Jagiełło odkupił dobra tyczyńskie od wdowy i córki, przez co ponownie trafiły do skarbu królewskiego.
Wiek XV to trudny okres w dziejach Rzeszowa, który wówczas był niszczony przez najazdy tatarskie i wołoskie. To również w tym stuleciu, na terenie obecnej Rzeszowszczyzny zaczęła się osadzać ludność żydowska, tworząc w miastach swoje dzielnice.
Na 1429 rok datowane jest nadanie praw miejskich dla Dynowa, który był w tym czasie własnością Andrzeja Wernera de Denow. Cechą wyróżniająca Dynów na tle innych miasteczek powiatu był fakt, iż na przestrzeni stuleci od począwszy średniowiecza aż po schyłek nowożytności często zmieniał swoich właścicieli.
W XVI w. i w początkach XVII stulecia Rzeszów przeżył okres pomyślnego rozwoju. W tym okresie Mikołaj Spytek Ligęza, który był włodarzem miasta w latach 1589-1637, ufundował budowę klasztoru oo. Bernardynów. Wzniesiono go na miejscu drewnianego kościoła wybudowanego w latach 1531-1536, jako wotum upamiętniające objawienia Matki Boskiej z dnia 15 sierpnia 1513 roku. To właśnie do tej świątyni wielokrotnie pielgrzymował wyżej wymieniony Spytek Ligęza, razem ze swoją żoną Zofią z Rzeszowskich, by upraszać potrzebne łaski i wstawiennictwo Matki Boskiej nad całą ziemią rzeszowską. Kiedy dotychczasowy mały, drewniany kościółek nie był już wystarczający dla licznie przybywających pielgrzymów, podjęto decyzję o budowie kościoła i klasztoru benedyktyńskiego. Budowa tego kompleksu rozpoczęła się w 1610 roku i trwała do 1629 r., kiedy to w dniu 15 sierpnia dokonano poświęcenia nowo wzniesionych budowli sakralnych, a prowincjałem zakonu został ojciec Michał Heller. Z biegiem czasu sanktuarium, które było rozbudowywane, ściągało wiernych zarówno z samego Rzeszowa jak i z okolicznych miejscowości, co związane było z szerzeniem kultu Matki Bożej Rzeszowskiej. Liczba ludzi twierdzących, że otrzymali moc łaski i doświadczyli cudów za wstawiennictwem Matki Boskiej Rzeszowskiej stale rosła, stąd rozpoczęto starania by dokonać koronacji jej figury.
Za rządów tego samego Mikołaja Spytka Ligęzy w Rzeszowie wzniesiono również zamek, w miejscu wcześniejszego drewnianego dworu należącego do jego pierwszej żony, Ewy Komarnickiej – wdowy po Adamie Rzeszowskim. Ta nowo powstała rezydencja – forteca składała się z piętrowego, dwutraktowego budynku na kształt prostokąta. Wokół niego znajdowała się drewniana zabudowa służąca, jako budynki gospodarcze. Cały kompleks został otoczony grubym, ponad półtora metrowym murem z trzema strzelnicami, które miały za zadanie obronę zamku przed ewentualnymi najeźdźcami. Jego wzniesienie było także manifestacją potęgi właściciela miasta.
W XVI wieku również samo miasto zostało otoczone fortyfikacjami. Założono też tzw. Nowe Miasto – czyli dzielnicę żydowską. Umocnienia te skutecznie broniły Rzeszowa przed powtarzającymi się najazdami Tatarów i Wołochów.
Wspomniany powyżej możnowładca był inicjatorem powstania tzw. Państwa Rzeszowskiego. Tak nazwano związek terytorialny, który objął poza samym Rzeszowem 14 pobliskich wsi.
W 1569 roku Jana Pilecki zakłada Sokołów Małopolski. Prawa miejskie osada otrzymuje od króla Zygmunta Augusta. Sokołów Małopolski był od początku miasteczkiem handlowo - rzemieślniczym, co potwierdza ówczesne rozplanowanie sieci ulic z dużym rynkiem znajdującym się w centrum, co było charakterystyczne dla miast renesansu.
W roku 1570 nastąpiła lokacja Głogowa Małopolskiego na prawie magdeburskim (wówczas i jeszcze długo później nazywano go tylko Głogowem). Jego założycielem był Krzysztof Głowa z Nowosielec. Miasto to zostało rozplanowane w stylu renesansowym. Jego centralnym punktem był rynek, od którego odchodziły drogi prowadzące w cztery strony świata. Po śmierci jego założyciela, także Głogów przeszedł w ręce znanego już nam Ligęzy.
W pierwszej połowie XVII w. właścicielką Rzeszowa została córka Mikołaja Spytka Ligęzy – Konstancja Lubomirska, która poślubiła Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Fakt ten zapoczątkował okres władania Rzeszowem i jego okolicami przez ród Lubomirskich. Ich najmłodszy syn – Hieronim Augustyn Lubomirski był założycielem linii rzeszowskiej tego rodu. Początek panowania Lubomirskich na Rzeszowszczyźnie przyniósł dalszy rozwój miasta – kulturalny oraz gospodarczy. Jednym z jego przejawów było powstanie Kolegium Pijarów oraz studium bibliotecznego. Pierwsze z nich powstało z inicjatywy wyżej wymienionego małżonka Konstancji Lubomirskiej. Był on człowiekiem wykształconym, zasłynął także jako zdolny wódz i polityk. Kolegium to, było wówczas jedną z niewielu szkół na terenie ówczesnej Polski, które kształciły na bardzo wysokim poziomie. Tradycje tej szkoły były kontynuowane także w czasach późniejszych. Warto w tym miejscu wspomnieć, wybiegając tu w przyszłość, że absolwentami tegoż kolegium byli m.in.: Ignacy Łukasiewicz, Julian Przyboś, Władysław Szafer, Władysław Sikorski, Jednym z pierwszych wykładowców w Kolegium Pijarów był ksiądz Stanisław Konarski.
Administracyjnie Rzeszowszczyzna wówczas należała do województwa ruskiego, i tak zostało aż do pierwszego rozbioru Polski. Z biegiem czasu ród Lubomirskich, wzbogacał się na handlu zbożem, więc w związku z tym dążył on, aby ograniczyć swobodę miejscowych mieszczan, kupców a także rzemieślników. Takie działania przyczyniły się do tego, iż miasto, o ile zyskało na znaczeniu, jako miejsce rezydencji magnackiej, to zaczęło tracić swoje znaczenie handlowo – gospodarcze.
Prawdziwe nieszczęście przyszło jednak w połowie XVII wieku, kiedy to zdecydowanie dobiegł kresu okres pomyślnego rozwoju miasta oraz regionu (podobnie jak innych ziem Rzeczpospolitej). Najbardziej przyczynił się do tego potop szwedzki w latach 1655-1660. W tym czasie Rzeszów został splądrowany i częściowo zniszczony przez wojska najeźdźców: Szwedów oraz sprzymierzonych z nimi wojsk siedmiogrodzkich Jerzego II Rakoczego. Podobny los spotkał m.in. Dynów i Głogów Małopolski. W Dynowie dokonano wielu dewastacji, m.in. zniszczono zamek znajdujący się na pobliskim wzniesieniu w północno – wschodniej części miasta. Spalony wtedy kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca już trzy lata później został odbudowany z inicjatywy biskupa Stanisława Sarnowskiego. W związku z licznymi najazdami i niestabilną sytuacją liczba ludności w Dynowie dramatycznie spadła i w roku 1662 wynosiła zaledwie 136 osób.
Także przełom XVII i XVIII wieku przyniósł dla Rzeszowa i okolicznych ziem serię klęsk. Podczas III wojny północnej (1700-21) przez formalnie nie biorące w niej udziału państwo polsko – litewskie przetoczyły się działania wojenne. Rzeszów został ponownie splądrowany przez wojska szwedzkie, saskie, a także konfederatów tarnogrodzkich (konfederacja ta została zawiązana przeciwko pobytowi wojsk saskich w Polsce i królowi Augustowi II Mocnemu). Do tego doszły epidemie oraz pożary. W 1728 roku, dekretem wydanym przez króla Augusta II, Boguchwała otrzymała prawa miejskie i jeszcze w tym samym roku rozpoczęto tu budowę kościoła i plebanii. Po otrzymaniu praw miejskich Boguchwała aspirowała do tego, by stać się konkurencją dla niezbyt wielkiego wówczas Rzeszowa. Sprzyjał temu ówczesny stan gospodarczego upadku Rzeszowa, którego bardzo powolna odbudowa była przerywana przez kolejne dziejowe zawieruchy. Najbardziej brzemienną w skutki spośród nich była konfederacja barska (1768 – 1772). Została ona powołana przeciwko rosyjskiej kurateli nad Rzeczpospolitą oraz królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Podczas jej trwania dochodziło do licznych starć na Rzeszowszczyźnie, z których najbardziej znaczącym była bitwa w miejscowości Pobitno w 1769 roku, stoczona pomiędzy wojskami rosyjskimi, a konfederatami barskimi. Konfederaci byli pewni zwycięstwa, lecz nie zdawali sobie sprawy z faktu, iż żołnierze rosyjscy zostali wzmocnieni przez oddziały kozaków. Batalia ta rozpoczęła się w dniu 13 sierpnia rano od nieudanej akcji wciągnięcia Rosjan w specjalnie przygotowaną zasadzkę w okolicy zamku rzeszowskiego, po czym bitwa przeniosła się właśnie na teren wsi Pobitno, – która wcześniej nazywana była Powietna. Ostatecznie wygrali ją Rosjanie, aczkolwiek za cenę dość wysokich strat, które zahamowały ich dalsze działania w tym rejonie.
W 1770 roku prawa miejskie otrzymuje Błażowa, która już dwa lata później znalajdzie się pod zaborem austriackim.
Okres zaboru austriackiego
W 1772 roku, po upadku konfederacji barskiej nastąpił I rozbiór Rzeczpospolitej. W tym samym roku, prawa miejskie na podstawie zarządzenia władz austriackich straciła Boguchwała. W wyniku I rozbioru Rzeczpospolitej teren powiatu rzeszowskiego znalazł się pod zaborem austriackim. Odtąd zarządzany był przez gubernatorstwo we Lwowie a sam Rzeszów został stolicą jednego z cyrkułów – pilzneńskiego. Po reformie z 1782 r. powstał cyrkuł rzeszowski, w którego granicach znalazły się: 4 miasta, 21 miasteczek, 566 wsi. Był on podzielony na 12 powiatów, z których jeden miał siedzibę w Rzeszowie. W tym okresie sprzedano rzeszowski zamek władzom Galicji, gdzie powstało więzienie oraz sąd. Napływ urzędników i żołnierzy austriackich do Rzeszowa przyczynił się do pewnego rozwoju miasta, które liczyło wówczas ok 3,5 tys. mieszkańców, a także okolicznych ziem. Z biegiem czasu jednak, położenie miasta na peryferiach monarchii austriackiej, w dodatku bliskość granicy z Cesarstwem Rosyjskim, zahamowało jego rozwój.
W XIX wieku Rzeszów zaczął jednak znów dynamicznie się rozwijać, do czego przyczyniło się położenie na szlaku handlowym prowadzącym z Białej do Lwowa. Wówczas gród nad Wisłokiem uzyskał zgodę na organizowanie cotygodniowych targów w każdy piątek, tudzież pięciu dużych jarmarków w ciągu roku. Ponadto w 1844 r. książę Jerzy Lubomirski, przyznał miastu prawo dominalne, dzięki czemu Rzeszów w 1845 roku stał się wolnym miastem. Trzy lata później na terenie całej Galicji zniesiono pańszczyznę, dzięki czemu zaczęła się rozwijać gospodarka rynkowa i wolna konkurencja głównie w rolnictwie. Należy jednak w tym miejscu wspomnieć o tragedii rabacji galicyjskiej w 1846 r. czyli pogromowi dworów i ziemiaństwa przez zbuntowane chłopstwo, który dotknął zachodnią Galicję. Pomimo pewnego rozwoju, ówczesna Galicja była jedną z najbiedniejszych prowincji habsburskiej Austrii, a od 1867 r. Austro – Węgier. Głównie z tego powodu wiek XIX przyniósł także masową emigrację zarobkową biedoty z tych terenów, przede wszystkim z obszarów wiejskich. Głównymi kierunkami emigracji były Stany Zjednoczone, Francja, Argentyna i Niemcy. Niemniej jednak w drugiej połowie XIX stulecia sam Rzeszów nadal rozwijał się intensywnie, czemu sprzyjało otwarcie w roku 1858 linii kolejowej przebiegającej przez miasto. Była to kolej galicyjska im. Karola Ludwika, która miała za zadanie połączenia największych miast Galicji i biegła od Krakowa aż po Lwów. Dodatkowo pod koniec XIX w w Rzeszowie powstały liczne zakłady przemysłowe, w których produkowano m.in. narzędzia rolnicze. W 1863 roku Sokołów Małopolski nawiedził olbrzymi pożar, który strawił większość miasta. W związku z tym wydarzeniem wiele rodzin z ziemi sokołowskiej opuszczało ją, wybierając w dużej mierze emigrację, co przyczyniło się do zahamowania wzrostu gospodarczego. Kryzys był także przyczyną serii lokalnych niepokojów wśród chłopskiej ludności.
Rok 1867 r. przyniósł uzyskanie autonomii przez Galicję, w wyniku czego administrowanie nią (w tym Rzeszowszczyzną) przeszło w zasadzie w ręce miejscowej ludności. Językiem urzędowym był odtąd język polski. W 1888 r. W Rzeszowie uruchomiono pierwsze telefony, a kilka lat później w centrum Rzeszowa pojawiły się gazowe lampy uliczne, które rozświetlały miasto nocą. Zaczęto intensywnie zabudowywać miasto, według odpowiednich wytycznych stworzonych przez administrację Galicji. Powiat był wówczas zamieszkiwany głównie przez ludność polską, znaczny odsetek tutejszej populacji stanowili także Żydzi.
W drugiej połowie XIX wieku w Dynowie uwidoczniło się znaczne ożywienie gospodarcze, spowodowane przez przyspieszenie rozwoju handlu i rzemiosła. W 1870 r. w miasteczku działało 11 różnych zakładów rzemieślniczych. W 1891 r. powstało w Dynowie Towarzystwo Zaliczkowe, którego inicjatorem była lokalna inteligencja i ziemiaństwo, natomiast kilka lat później w mieście powstało kilka kolejnych małych rodzinnych zakładów przemysłowych, które początkowo prężnie się rozwijały, zatrudniając przy tym wielu mieszkańców z okolicy. Dla gminy Boguchwała ważnym wydarzeniem było natomiast otwarcie w 1895 roku linii kolejowej, która połączyła Rzeszów z Jasłem: Boguchwała zyskała wtedy własną stację kolejową.
Początek XX w. przyniósł bardziej dynamiczny niż dotąd rozwój budownictwa w stolicy powiatu. Wówczas powstało bardzo wiele zabytkowych już dziś obiektów. W latach 1906-1908 wzniesiono gmach Komunalnej Kasy Oszczędnościowej, obecnie mieści się tam oddział PKO PB. Dodatkowo w tym budynku umieszczono Muzeum Przemysłowe, do którego wchodziło się od ulicy Roderyka Alsa. Znajdowała się tam również pierwsza siedziba Związku Strzeleckiego. Wzniesiono również kościół św. Józefa, w miejscu już wcześniej istniejącej świątyni. Prace budowlane rozpoczęto w 1900 roku i trwały one nieprzerwanie do czasu wybuchu I Wojny Światowej. W 1910 r. z inicjatywy grupy mieszkańców władze miasta Dynowa dla uczczenia pięćsetnej rocznicy bitwy pod Grunwaldem podjęły decyzję o budowie pomnika ku czci króla Władysława Jagiełły, który umieszczono na płycie dynowskiego rynku.
Szybki rozwój miasta został gwałtownie zahamowany poprzez wybuch I wojny światowej (lata 1914-1918). Na Rzeszowszczyznę działania wojenne dotarły we wrześniu 1914 r. W dniu 21 września 1914 wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeszowa, a jego burmistrz Adam Miodowicz, przekazał miasto pod władanie Rosjan. Przed nadejściem wojsk carskich, wielu mieszkańców miasta i powiatu, głównie z wyższych warstw społecznych, ewakuowało się na zachód w obawie przed represjami ze strony rosyjskiej. Rzeszów ze względu na swoje położenie, stał się dla oddziałów rosyjskich ważnym ośrodkiem na bezpośrednim zapleczu frontu, który przez kilka miesięcy przebiegał na zachód od miasta. W maju 1915r. wojska austro-węgierskie i niemieckie wyparły Rosjan z ziemi rzeszowskiej. Odtąd, aż do końca I wojny światowej, działania wojenne toczyły się już z dala od tego regionu. Jednak wspomniane powyżej walki i przemarsze wojsk wyrządziły wiele szkód Rzeszowszczyźnie i jej stolicy, która straciła dwa dworce kolejowe (zostały one spalone), zburzono także mosty na rzece Wisłok.
W II Rzeczpospolitej
W listopadzie 1918 r., po rozpadzie monarchii Austro-Węgier cała ziemia rzeszowska weszła w skład odrodzonego państwa polskiego. Rzeszów stał się siedzibą powiatu, który znalazł się w granicach województwa lwowskiego. Tym samym miasto zyskało na znaczeniu, jako bardziej znaczący niż dotąd ośrodek administracyjny. Pierwsze lata okresu międzywojennego były trudne dla całej byłej Galicji (i nie tylko), m.in. ze względu na kryzys gospodarczy po I wojnie światowej i skutki zniszczeń wojennych. Później także Rzeszowszczyzny nie ominął wielki kryzys z lat 1929-1935. Z kolei druga połowa lat 30. XX w. oznaczała dla Rzeszowa krótki okres szybkiego rozwoju gospodarczego. W 1937 roku rozpoczęła się budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, na którego terenie znajdował się również Rzeszów. Miastu wyznaczono rolę jednego z najważniejszych ośrodków Okręgu, dzięki czemu bardzo wzrosło jego znaczenie gospodarcze. To właśnie wtedy w Rzeszowie powstały Państwowe Zakłady Lotnicze oraz fabryka obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego, będąca filią Zakładów Cegielskiego z Poznania. Zaczęto tu wówczas produkować m.in. armaty przeciwlotnicze, manierki żołnierskie, armaty przeciwpancerne, a także skrzynie na amunicje i inne elementy służące wyposażeniu wojska. Sam Rzeszów liczył w 1939 r. ok. 40 tys. mieszkańców.
II wojna światowa i pierwsze lata powojenne
Wybuch II Wojny Światowej w dniu 1 września 1939r. brutalnie przerwał rozwój Rzeszowszczyzny. Już 6 września 1939 roku nad miastem pojawiły się bombowce niemieckie, które zniszczyły strategiczne miejsca w mieście takie jak dworzec, tudzież szereg domów w okolicy rynku. Wkrótce potem miasto wraz z powiatem zostało opanowane przez Wehrmacht. Podczas kampanii wrześniowej, w połowie września tego roku, doszło w Dynowie do masakry ludności żydowskiej, podczas której gestapowcy zamordowali ok. 600 ludzi, niszcząc przy tym synagogę, kirkuty oraz wszystkie cenne dokumenty żydowskie. Po zakończeniu wojny obronnej, w październiku 1939r. Rzeszów i okoliczne miejscowości zostały włączone do Generalnego Gubernatorstwa (dystrykt krakowski). W 1940 roku, w miejscowości Jasionka, została zbudowana droga startowa dla samolotów Luftwaffe, o długości 1200 m i szerokości dochodzącej do prawie 40 m, były to zarazem początki istnienia lotniska w Jasionce. Okres okupacji niemieckiej, był także dla tych ziem okresem terroru, na który składały się m.in. aresztowania, egzekucje, wywózki do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe do Niemiec. Zagłada spotkała miejscową ludność żydowską. W 1941 w Rzeszowie utworzono getto dla Żydów. W początkowych latach funkcjonowania getta, przebywało w jego murach ok. 25 tys. osób. Panowały tam fatalne warunki bytowe, co było przyczyną występowania wielu chorób zakaźnych, które dziesiątkowały głodujących mieszkańców getta. 26 czerwca 1942 roku doszło do likwidacji getta w Błażowej. Większość przebywających w nim Żydów przewieziono do rzeszowskiego getta, gdzie następnie zamordowano ich. W 1942 roku w lasach koło Głogowa Małopolskiego rozstrzelano ponad 2 tysiące osób pochodzenia żydowskiego. Byli to głównie chorzy, starcy oraz małe dzieci i kobiety w ciąży. W czerwcu tego samego roku w Tyczynie i okolicznych miejscowościach dokonano masowej akcji przesiedleńczej wszystkich Żydów, którzy zostali przetransportowani do rzeszowskiego getta. Następnie rzeszowskie getto zostało podzielone na Westghetto (zachodnie) oraz Ostghetto (wschodnie), a w 1943 roku nastąpiła całkowita jego likwidacja. Wymordowano wówczas lub wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu wszystkich Żydów przebywających w getcie, nawet tych, którzy pracowali w ważnej dla Niemców rzeszowskiej fabryce silników, co spowodowało brak rąk do pracy w tym zakładzie i wstrzymanie produkcji. Z 25 tysięcy rzeszowskich Żydów mieszkających w getcie, zagładę przeżyło zaledwie ok. 150 osób, którzy byli ukrywani przez mieszkańców Rzeszowszczyzny. 18 czerwca 1943 roku rzeszowskie gestapo przeprowadziło pacyfikację Tyczyna, w trakcie której rozstrzelano kilkanaście osób, a kilkadziesiąt z nich wywieziono do obozów pracy.
Podczas okupacji, na terenie tego regionu rozwinęło się polskie podziemie. Spośród organizacji konspiracyjnych największą był Związek Walki Zbrojnej, przekształcony później w Armię Krajową. Działalność podziemia obejmowała m.in. wywiad, walkę cywilną („mały sabotaż”), od 1942 r. także walkę zbrojną, stopniowo się nasilającą (dywersja, partyzantka). Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku na ziemię rzeszowską dotarły nacierające wojska sowieckie, wówczas została ona objęta akcją „Burza”, czyli otwartym wystąpieniem Armii Krajowej przeciwko okupantom. W ramach działań wojennych rozegrała się tzw. II bitwa o Rzeszów, pomiędzy Niemcami a Armią Czerwoną, wspartą przez siły AK. W jej wyniku wojska niemieckie zostały wyparte z Rzeszowa i Rzeszowszczyzny. Zanim to nastąpiło, wycofujące się wojska hitlerowskie, z premedytacją niszczyły miasto, m.in. wysadzono w powietrze kamienicę Klarneta przy ul. Grunwaldzkiej. Podczas odwrotu wojsk III Rzeszy, w niejasnych okolicznościach została również zniszczona Poczta Główna. Dodatkowo saperzy niemieccy wycofując się zniszczyli pas lotniczy w Jasionce, który został później zajęty przez Rosjan. Podpalono także dwie rzeszowskie synagogi. Jeszcze wcześniej Kościół Garnizonowy p.w. Matki Boskiej Królowej Polski przerobiono na magazyn. Ponadto na terenie miasta wysadzono pomnik Leopolda Lisa-Kuli, jedynie z oryginalnego pomnika zachowała się głowa generała, która obecnie znajduje się w Muzeum Okręgowym.
W lipcu 1944 r. Sokołów Małopolski został zniszczony przez niemieckie bombardowania lotnicze, natomiast jesienią tego samego roku w pobliskiej Trzebusce NKWD utworzyło obóz dla jeńców wojennych. Przetrzymywano tam głównie żołnierzy Armii Krajowej oraz przestępców, którzy później w większości zostali zamordowani i potajemnie pochowani w zbiorowych mogiłach w lasach turzańskich. Latem 1044 r. w okolicy Boguchwały doszło do akcji miejscowych oddziałów Armii Krajowej w ramach tzw. planu „Burza”, podczas której partyzanci z okolic Boguchwały oraz Bataliony Chłopskie z Lubeni i Siedlisk stoczyły bój z żołnierzami niemieckimi w rejonie młyna oraz mostu na Lubczy w Boguchwale. Po przejściu frontu w roku 1944 w Rzeszowie i powiecie zaczęło odradzać się względnie normalne życie, w tym kulturalne. Powołano między innymi Teatr Ziemi Rzeszowskiej, który później nazwano Państwowym Teatrem im. Wandy Siemaszkowej, natomiast główna siedziba teatru została zlokalizowana w budynku, który niegdyś należał do Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół". Jednocześnie już od sierpnia 1944 roku na terenie zajętej już przez wojska sowieckie Rzeszowszczyzny rozpoczęły się prowadzone dłuższy czas przez NKWD aresztowania działaczy Armii Krajowej, w których stopniowo Sowietów zaczęli wspierać funkcjonariusza założonego w Rzeszowie wojewódzkiego wydziału UB. I tak, w ramach jednej z większych akcji, 4 grudnia 1944 r. do Błażowej wkroczyli funkcjonariusze UB z Rzeszowa i przeprowadzili masowe aresztowania wśród mieszkańców, którzy byli powiązani z działalnością Armii Krajowej. Aresztowanych przetrzymywano wówczas w więzieniach oraz wywożono ich do ZSRR. Żołnierzy AK przetrzymywano i torturowano m. in. ponad 400 żołnierzy polskiej armii podziemnej na Zamku Lubomirskich, gdzie tez wykonywano na nich egzekucje. W nocy z dnia 7 na 8 października 1944 r. pod dowództwem ppłk. Łukasza Cieplińskiego żołnierze AK przeprowadzili nieudaną akcję rozbicia tego więzienia. Masowe represje przeciwko działaczom podziemia oraz zorganizowany opór wobec nowego reżimu trwały na ziemi rzeszowskiej jeszcze przez kilka następnych lat powojennych.
W 1945 roku, na skutek reformy administracyjnej powstało województwo rzeszowskie ze stolicą w Rzeszowie. Z kolei w 1946 roku przywrócono prawa miejskie dla Dynowa. W 1949 roku, Wydział Lotnictwa Cywilnego podjął decyzję o przejęciu i odbudowie lotniska w Jasionce dla celów komunikacji lotniczej. Odbudowano, a następnie rozbudowano rzeszowski przemysł. Od lat 50. XX w. miasto szybko się rozwijało, przybywało nowych mieszkańców, zaczęły bardzo szybko powstawać nowe osiedla mieszkaniowe. Wzniesiono również w tym okresie (w latach 1951-58) gmach Urzędu Wojewódzkiego, który pierwotnie był siedzibą Wojewódzkiej Rady Narodowej. Zbudowano go w stylu socrealizmu, czyli kierunku w sztuce i architekturze, który był charakterystyczny dla byłego ZSRR epoki stalinizmu, a został „zaszczepiony” na kilka lat m.in. do Polski. Nad „poprawnością” stylu podczas budowy gmachu, czuwały partyjne władze z terenu Rzeszowszczyzny. Ponadto wzniesiono w tym czasie także kino WSK i szpital MSW. Natomiast w 1951 roku włączono w granice administracyjne Rzeszowa fragmenty okolicznych miejscowości m. in. Pobitno, Staromieście, Słocinę i Drabiniankę. Dodatkowo na początku lat pięćdziesiątych przeprowadzono odbudowę i rewitalizacją zabudowy wokół rynku w Dynowie, gdzie na nowo wybrukowano płytę rynku, wykonano chodniki dla pieszych oraz zelektryfikowano miasto. Z kolei w 1957 roku w Błażowej oddano do użytku mieszkańców Dom Kultury, w którym dwa lata później zaczęło funkcjonować kino „Venus”. W rok później w Błażowej otwarto szpital. W związku z faktem, że po II wojnie światowej w granicach Polski ponownie znalazł się historyczny Głogów na Dolnym Śląsku, miasto o tej samej nazwie na Rzeszowszczyźnie przemianowano - dla odróżnienia - na Głogów Małopolski.
Czasy współczesne
W latach 60. ubiegłego stulecia, dynamicznie modernizowano centrum miasta w okolicach rynku, ponadto wybudowano pierwsze wieżowce, które w 1963 roku pojawiły się przy ul. Hetmańskiej, a przez rzeszowian były wówczas nazywane „punktowcami”. Zmodernizowano również dworzec PKP, oddano do użytku nowy dworzec PKS, ulepszono też infrastrukturę drogową, oddając do użytku dwa wiadukty w mieście. Zaczęły w tym okresie prężnie działać zakłady przemysłowe, które dały pracę wielu mieszkańcom regionu. Należy wspomnieć o takich jak: Zelmer, zakłady farmaceutyczne Polfa, WSK–PZL oraz Alima Gerber. Zaczęło się również w regionie kształtować szkolnictwo wyższe poprzez powstanie w 1963 roku Wyższej Szkoły Inżynierskiej, a później powołanie na terenie miasta filii WSP z Krakowa. Kilka lat później WSI została przekształcona w funkcjonującą do dnia dzisiejszego Politechnikę Rzeszowską, która ówcześnie, jako jedyna w kraju, kształciła pilotów lotnictwa cywilnego. W mieście zaczęła również działać filia UMSC z Lublina oraz filia Akademii Rolniczej z Krakowa.
W 1966 roku, rozpoczęto budowę hotelu „Rzeszów”, który miał być wizytówką miasta, a zarazem symbolem odradzającego się po wojnie miasta. Pierwszymi gośćmi hotelu byli kolarze, uczestniczący w Wyścigu Pokoju. Innym obiektem, który również powstał w tym okresie był obecny symbol Rzeszowa - Pomnik Czynu Rewolucyjnego. Pomysłodawcą budowy monumentu był Władysław Kruczek, który pełnił wówczas funkcję sekretarza KW PZPR. Pomnik miał przypominać mieszkańcom Rzeszowszczyzny o licznych zrywach niepodległościowych i bitwach, które miały miejsce w Rzeszowie jak i okolicznych miejscowościach. Pomnik wg założeń projektantów miał składać się z dwóch liści laurowych znajdujących się koło siebie z rzeźbą Nike z jednej strony pomnika oraz z drugiej przedstawione są postacie chłopa, robotnika i żołnierza. Budowa pomnika trwała na przestrzeni trzech lat, od 1971 do 1974 roku. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 1 maja 1974 roku. Za powstanie pomnika, miasto musiało zapłacić 10 812 926,44 złotych. Pomnik przeszedł w późniejszych latach małą modyfikację, polegającą na umieszczeniu na nim godła Rzeszowa.
Kolejna zmiana granic miasta miała miejsce w 1971 roku, kiedy to przyłączono kolejne miejscowości takie jak: Wilkowyje, Zalesie, Przybyszówkę, Białą i Miłocinę.
Z dniem 1 kwietnia 1974 roku, lotnisko w Jasionce, oficjalnie otrzymało rangę lotniska międzynarodowego i lotniska zapasowego do Okęcia
W wyniku reformy administracyjnej z 1975 r. województwo rzeszowskie zostało zmniejszone, stając się jednym z 49 województw. Zlikwidowany został wtedy powiat rzeszowski (tak jak wszystkie powiaty w kraju). W 1975 roku w Boguchwale powstał Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego, który pod tą nazwą funkcjonował przez kolejne 25 lat.
W dniu 1 stycznia 1976 r. Parafia Najświętszego. Serca Jezusowego w Rzeszowie, otrzymała z rąk Biskupa Przemyskiego Ignacego Tokarczuka status parafii kanonicznej. Początkowo nowa parafia organizowała się przy ul. Koło w dzielnicy Drabinianka, co związane było z brakiem pozwolenia przez ówczesne władze komunistyczne na budowę kościoła. W 1975 roku otrzymano zgodę na wzniesienie obecnego kościoła katedralnego, który miał służyć mieszkańcom nowo powstającego osiedla Nowe Miasto.
W drugiej połowie lat 70. XX w. w całej Polsce zaczął narastać kryzys gospodarczy, związany z niewydolnością gospodarki centralnie planowanej i załamywaniem się polityki budowy „drugiej Polski” zainicjowanej w początkach tej dekady przez ekipę Edwarda Gierka.
Na początku lat 80., również przez ten region przetoczyła się fala strajków, która objęła cały kraj. Podczas akcji protestacyjnych w regionie czynny udział brali pracownicy z takich przedsiębiorstw jak: WSK, PKS i MPK. Powstała NSZZ „Solidarność”. W 1981 roku dokonano likwidacji więzienia, które funkcjonowało na Zamku Lubomirskich w Rzeszowie. Podczas stanu wojennego (w latach 1981-83), w regionie bardzo często dochodziło do masowych protestów przeciwko jego rygorom i reżimowi komunistycznemu. Głównym miejscem gdzie zbierali się demonstrujący mieszkańcy Rzeszowszczyzny był rynek w Rzeszowie. W 1988 roku zaczęła ponownie legalnie działać „Solidarność”.
Lata 90. XX wieku, to czas wielkich zmian w regionie, będących fragmentem transformacji ustrojowej i gospodarczej w całej Polsce, zapoczątkowanej w 1989 r. Powstało wówczas wiele przedsiębiorstw prywatnych, które przyczyniły się do ożywienia gospodarki w regionie. W 1990 roku, na posiedzeniu Rady Miasta podjęto decyzję o nadaniu nowej nazwy jednemu z placów w mieście - „Plac Ofiar Getta”. Związane było to z wolą uczczenia wielowiekowej obecność ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie, po której zostały nieliczne kirkuty, zniszczone synagogi i kilka ulic, które swoją nazwę zawdzięczają właśnie Żydom.
Dzień 2 czerwca 1991 roku, to jedna z najważniejszych dat w najnowszej historii miasta, ponieważ wówczas Rzeszów odwiedził papież Jan Paweł II. W głównej mszy świętej, odprawianej przez papieża, uczestniczyło ponad milion osób, a byli to pielgrzymi zarówno z południowo – wschodniej części Polski, ale także z Ukrainy, Słowacji czy też Węgier. Podczas wizyty Ojciec Święty beatyfikował ordynariusza diecezji rzeszowskiej ks. bpa Józefa Sebastiana Pelczara, który zmarł w 1924 roku, a także konsekrował nowo powstałą katedrę, która stała się siedzibą diecezji rzeszowskiej, utworzonej w 1992 roku. Pierwszym biskupem diecezji został ks. Kazimierz Górny.
W 1991 r. zaczęto wydawać cykliczne czasopismo samorządowe w gminie Błażowa, które do dnia dzisiejszego ukazuje się pod nazwą „Kurier Błażowski”. Pomysłodawcą powstania tego czasopisma było Towarzystwo Miłośników Ziemi Błażowskiej.
W 1994 r. cztery gminy: Hyżne, Błażowa, Chmielnik i Tyczyn stworzyły wspólnotę gmin, która miała na celu realizacją wspólnej strategii rozwoju i promocji tych gmin. Wspólnota ta została nazwana Regionalnym Towarzystwem Rolniczo – Przemysłowym, by później zmienić nazwę na „Dolina Strugu”, nawiązującą do położenia wszystkich czterech gmin w obrębie rzeki Strug, która jest prawym dopływem Wisłoka.
W 1997 roku Rzeszów zyskał swój hymn, który odtąd jest grany z wieży ratuszowej co trzy godziny. Również w 1997 roku w Błażowej otwarto w Domu Parafialnym Społeczne Muzeum Ziemi Błażowskiej.
Z dniem 1 stycznia 1999 roku, na skutek nowej reformy administracyjnej, powstało nowe województwo podkarpackie, którego stolicą stał się Rzeszów, jednocześnie stając się też miastem na prawach powiatu. Ponownie powołany do życia powiat rzeszowski objął: gminę miejską Dynów, gminy miejsko – wiejskie: Błażowa, Boguchwała, Głogów Małopolski, Sokołów Małopolski, Tyczyn oraz gminy wiejskie: Chmielnik, Dynów, Hyżne, Kamień, Krasne, Lubienia, Świlcza, Trzebownisko.
W 2011 roku, została w Rzeszowie otwarta największa na Podkarpaciu galeria handlowa „Milenium”, której budowa nieco się przedłużyła poprzez zadłużenie inwestora.
W dniu 8 maja 2012 roku w Porcie Lotniczym "Rzeszów-Jasionka" oddano do użytku nowy terminal pasażerski, który w ramach jednego, nowoczesnego obiektu, połączył wiele funkcji lotniska. Nowy terminal umożliwia połączenie obsługi odlotów i przylotów, a ponadto został on wyposażony w bogatą infrastrukturę, zarówno komercyjną jak i techniczną. Również w 2012 r., po kilku latach budowy, w samym centrum Rzeszowa, tuż przy skrzyżowaniu ul. Cieplińskiego i Piłsudskiego otwarto olbrzymią galerię handlową. Galeria Rzeszów to kompleks sklepów, lokali usługowych, połączony z nowo powstałym hotelem Rzeszów. Cała inwestycja kosztowała ok. 500 mln, złotych, która została w całości pokryta przez prywatnego inwestora.
W ostatnich kilku latach, systematycznie przyłączane są do Rzeszowa kolejne miejscowości, powiększając tym samym powierzchnię miasta, przy jednoczesnym wzroście liczby jego mieszkańców. Włączono w ostatnim czasie pozostałe części wcześniej już przyłączanych miejscowości m. in. Przybyszówkę, Bziankę, Załęże, Budziwój i Miłocinę. Obecnie Rzeszów jest największym miastem w południowo – wschodniej Polsce, głównym ośrodkiem akademickim w tej części kraju, a także największym centrum gospodarczo – handlowym.
Wykorzystana literatura:
Borowiejska-Birkenmajerowa M., 1994, Miasto rezydencjonalne Lubomirskich, [W:] Dzieje Rzeszowa, T. 1, Pod. red. F. Kiryka, Rzeszów
Czarnota M., 2001, Rzeszowskie ulice i okolice, Wyd. Mitel, Rzeszów
Hennig W., Kurowska E., 2009, Powiat rzeszowski. Przewodnik, Wyd. Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów
Kłos S., 1993, Rzeszów: przewodnik, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa,
Kłos S., 2000, Rzeszów, Głogów Małopolski, Tyczyn, Błażowa i okolice, Wyd. Roksana, Krosno
Malczewski J., 1995, Zamek w Rzeszowie, jego otoczenie i właściciele, Wyd. Libri Ressovienses, Rzeszów
Mikos von Rohrscheidt A., 2010, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał,
perspektywy, (wyd. 2), Wyd. KulTour.pl, Poznań
Taradejko E., 2015, Rzeszów i okolice. Przewodnik, Wyd. Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, Rzeszów
Tokarski W., Kurowska E., 2009, Bazylika Ojców Bernardynów w Rzeszowie.
Przewodnik, Wyd. Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów
|
