|
Marcin Gorączko, Andrzej J. Gorączko
Zarys dziejów ziemi nakielskiej
Powiat nakielski powstał w ramach reformy administracyjnej Polski w 1999 roku. Północną część powiatu stanowi obszar tradycyjnie nazywany Krajną, a południową stanowi obszar Pałuk. Obie te części przedziela Dolina Środkowej Noteci o szerokości 2 – 8 km i położonej 40 – 50 m poniżej otaczających ją terenów. Nazwa Krajna pochodzi od historycznego położenia tego regionu na rubieży, na krańcu państwa Polan, zaś termin Pałuki wywodzi się prawdopodobnie od wyrazu łuk, łęk, łęg, oznaczającego trawiastą nizinę pomiędzy gruntami ornymi, lub od łukowatego kształtu niewielkich, ale pospolitych w tym rejonie wzniesień.
Konkretne dowody stałego osadnictwa w okolicy Nakła pochodzą z okresu neolitu (ok. 4000 lat p.n.e.), które trwało już nieprzerwanie przez epokę brązu, żelaza po średniowiecze. Liczne drobne zabytki znajdowane na tym terenie dowodzą znacznego stopnia zasiedlenia. Istotną rolę niewątpliwie odgrywała pradolina jako naturalny szlak migracyjny. Wykształcenie się agresywnej, wschodnio-pomorskiej grupy etnicznej w okresie lateńskim przekształciło okolice Nakła w rejon pograniczny obfitujący w konflikty lokalne, nie sprzyjające trwałemu osadnictwu. Rozwój szlaków handlowych (Szlak Bursztynowy) w okresie rzymskim doprowadził do wytyczenia przeprawy przez pradolinę Noteci i połączył Pałuki i Krajnę. Badania dowiodły też, że w epoce żelaza Krajna zamieszkana była przez ludność kręgu germańskich kultur wielbarskiej i przeworskiej. Trwałe zasiedlenie plemion słowiańskich nastąpiło prawdopodobnie w IV-V wieku n.e. Cały ten okres jest przedstawiony w ekspozycji Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle i wystawach archeologicznych muzeów w Toruniu, Bydgoszczy i Poznaniu.
Okres Piastowski
W okresie kształtowania polskiej państwowości Krajna wraz z Pomorzem zostały wcielone do Polski. Wkrótce po śmierci Bolesława Chrobrego Krajna oddzieliła się jednak od niej. Nakło należało do najważniejszych w paśmie grodów obronnych na pograniczu Polan i Pomorzan. Na przełomie XI/XII wieku Nakło jako gród na pograniczu polańsko-pomorskim przeżywał okres bardzo burzliwy. W toku walk między Polanami a Pomorzanami przechodził z rąk do rąk. Boje o Nakło toczyli Władysław Herman (1091) i jego syn Bolesław Krzywousty (1109). Rozbudowany system obronny Nakła składający się z grodu, ufortyfikowanego podgrodzia i strażnic świadczy o jego znaczeniu jako twierdzy pogranicznej. Powtórne przyłączenie Krajny do Polski nastąpiło po zapoczątkowanych przez Bolesława Krzywoustego w 1106 roku i zakończonych sukcesem walkach o odzyskanie Nakła, Czarnkowa i Ujścia. Rozbicie Pomorzan pod Nakłem w 1109 roku przez Krzywoustego doprowadziło zdobycia miasta. Tym razem Krajna na dłużej powróciła do państwa polskiego, a po Bolesławie Krzywoustym władał nią Mieszko Stary i jego następcy. Już w I połowie XII wieku Nakło zaliczał się do grodów kasztelańskich z własnymi komorami celnymi, co świadczy o przebiegu przez gród ważnego szlaku handlowego z Gdańska do Wielkopolski. W okresie do XII wieku Nakło ponownie przechodziło z rąk do rąk, wielokrotnie niszczone i odbudowywane. Ten stan rzeczy utrzymywał się aż do ostatecznego opanowania Pomorza przez Piastów ok. roku 1121, choć i później w dobie osłabienia państwa, Książe Pomorski Świętopełk nie dawał za wygraną próbując różnymi metodami przejąć gród z rąk polskich. W 1255 roku książę pomorski Mściwój zajął miasto. Przeciw niemu wystąpili książęta piastowscy – Przemysł I, Bolesław Pobożny i kujawski Kazimierz. Zbudowali oni w Nakle swoje budowle obronne i rozpoczęli walki oblężnicze. W wyniku mediacji wielkiego mistrza Poppo von Osternohe Nakło zostało wykupione przez Wielkopolan. Pokój zawarty w Kcyni (lipiec 1256 roku) pozwolił na późniejsze zbliżenie się polityczne obu dzielnic, aż do zjednoczenia ich podczas panowania Przemysła II. Nakło, będące najsilniejszym grodem w tym rejonie zostało lokowane na prawie magdeburskim za Władysława Łokietka w 1299 roku co zaznaczyło trwałą inkorporację Krajny do państwa polskiego. Nakło stało się miastem królewskim i siedzibą starostwa grodowego. Wiek XIV to nadal okres niepokojów. Miasto spłonęło kilka razy w wyniku napaści krzyżaków. Pomimo tego, widoczny był rozwój osadniczy i postęp gospodarczy. Dopiero za Kazimierza Wielkiego budowa murowanego zamku w 1357 roku ustabilizował sytuację. Fragmenty jego murów zachowały się do 1772 roku.
Pod rządami Piastów rozwijały się także Pałuki. Częste konflikty zbrojne zaowocowały budową trwałych punktów oporu, które były zalążkami Kcyni i Szubina. W okresie wczesnego średniowiecza istniał w Kcyni gród obronny. W 1262 r. Bolesław Pobożny lokował na prawie magdeburskim miasto, które stało się kasztelanią. Miasto ulokowano na wzgórzu, gdzie wcześniej znajdował się gród i kościół pod wezwaniem św. Idziego. W XV w. Kcynia miała zamek i mury obronne. Była siedzibą starostwa grodowego kcyńskiego. W 1314 roku Pałuki znalazły się w granicach odrodzonego po rozbiciu dzielnicowym państwa polskiego. Za Kazimierza Wielkiego miasta rozwijały się prężnie i zyskiwały mieszkańców – prawa miejskie uzyskał wtedy Szubin. Historycznym założycielem Szubina był Sędziwój Pałuka, starosta. wielkopolski i krakowski, wojewoda kaliski. U schyłku panowania dynastii Piastów w Polsce Pałuki były terenem wojny domowej rodów rycerskich dążących do obsadzenia tronu według własnej koncepcji. Konflikt polityczny i kryzys korony zażegnany został przy udziale Sędziwoja Pałuki, stronnika Andegawenów, który w znacznej mierze przyczynił się do objęcia tronu przez Jadwigę. Pierwsze wzmianki historyczne o Szubinie pochodzą z 1365 r. i rok ten przyjmuje się za powstanie miasta. Z tego też okresu pochodzą resztki ruin zamku szubińskiego. Miasto Szubin powstało obok zamku po prawej stronie Gąsawki. Szubin był miastem szlacheckim i poza zamkiem nie posiadał murów obronnych. Pierwszymi jego mieszkańcami byli rzemieślnicy, którzy ze skór licznych w okolicznych puszczach zwierząt szyli dla mieszkańców zamku odzienie (kożuchy) zwane "szubami" – stąd prawdopodobnie pochodzi późniejsza nazwa Szubin, która powstała dopiero w XVI wieku. Najstarszą istniejącą w mieście budowlą jest kościół pod wezwaniem św. Marcina, ufundowany przez dziedzica na zamku Sędziwoja w XIV wieku. W okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego sadzono w Szubinie szczepy winne, o czym świadczy nazwa jednej z ulic Winnica.
Okres Jagielloński
W XIV i XV wieku Krzyżacy wielokrotnie najeżdżali Krajnę siejąc zniszczenie, paląc osady i miasta. Podczas wojny trzynastoletniej (1454-1466) Krzyżakom udało się nawet opanować Krajnę, lecz ustalenia II pokoju toruńskiego spowodowały, że Krajna przestała bezpośrednio graniczyć z ziemiami państwa krzyżackiego, co oddaliło zagrożenie płynące z tej strony. Po uspokojeniu sytuacji Krajna i Pałuki ponownie stały się miejscem ożywionego ruchu osadniczego. W XV i XVI wieku oprócz tradycyjnego osadnictwa z Wielkopolski zaczęli przybywać tu Czesi, Niemcy i Żydzi uciekający przed prześladowaniami religijnymi. Ważnym wydarzeniem było nadanie przez króla Władysława Jagiełłę praw miejskich Mroczy (wg prawa magdeburskiego) w dniu 17 sierpnia 1393 roku. W 1417 roku Władysław Jagiełło ożenił się z Elżbietą Granowską, kasztelanową nakielską, która została jego trzecią żoną. Od okresu jagiellońskiego oba terytoria Krajny i Pałuk były traktowane przez historyków jako północno-wschodnia część Wielkopolski, dla podkreślenia ich przynależność do województwa kaliskiego i archidiecezji gnieźnieńskiej.
Okres XVI - XVIII w.
Korzystne położenie regionu nad spławną Notecią sprawiło, że rozwijał się miejscowy handel i rzemiosło: piekarze, rzeźnicy, piwowarzy, gorzelnicy, krawcy, szewcy, grabarze, kuśnierze, bednarze, garncarze, sukiennicy, płóciennicy i rybacy cechowi. W 1612 roku sprowadzono do Kcyni karmelitów, w latach 1624-1631 – wybudowano tam kościół farny, a w 1641 roku nadano przywileje dla cechu szewskiego. Katastrofę ziemi nakielskiej przyniósł „potop szwedzki” 1655-1660 roku. Kapitulacja podpisana przez Wielkopolan pod Ujściem otworzyła wojskom szwedzkim drogę do Krajny i Pałuk. W wyniku toczonych walk i szwedzkiej okupacji pomyślnie rozwijający się region znacznie podupadł. W okresie potopu wojska szwedzkie wdarły się do Nakła trzykrotnie grabiąc je, niszcząc i paląc. W 1660 r Nakło liczyło zaledwie 200 mieszkańców. Całości zniszczeń dopełniły działania wojenne III Wojny Północne (1700 – 1721r.)j i następująca po nich epidemia czarnej ospy. Teren powiatu nakielskiego znacznie się wyludnił – straty wyniosły ok. 50% na wsiach i do 70% w miastach. W pożarze w 1762 roku uległ zniszczeniu ratusz z księgami i dokumentami. Cały ten obszar popadł w ruinę.
Okres rozbiorów
Obszar powiatu nakielskiego został włączony do Prus już w I rozbiorze we wrześniu 1772 roku. Wyjątek stanowiły okolice Szubina, które dołączono do zagarniętego przez Prusy terytorium w 1773 roku na mocy odrębnego traktatu. Tak więc gospodarzami powiatu stali się Prusacy na ok. 150 lat. Od razu podjęli prace ścisłego powiązania uzyskanego terytorium z resztą swego państwa. Po włączeniu do Prus Nakło, które liczyło wówczas ok. 550 mieszkańców, stało się bazą zaopatrzeniową dla budowanego w latach 1772–1774 Kanału Bydgoskiego, ważnej drogi wodnej łączącej Prusy Wschodnie z Niemcami, pozwalającą na ominięcie niebezpiecznego dla żeglugi Bałtyku. Inwestycja ta była na owe czasy rozwiązaniem nowatorskim, które w zasadniczym stopniu wpłynęło na stosunki gospodarcze i demograficzne regionu, a zwłaszcza rozwój Nakła i Bydgoszczy. W Kcyni w 1781 roku powstał pierwszy kościół ewangelicki, w 1787 roku kościół i klasztor Karmelitów. Miasto posiadało wówczas około 160 domów. W latach 1807-1812 na trasie Piła - Bydgoszcz położono nawierzchnię brukową, którą przeszły Korpusy Napoleona. W nowej rzeczywistości gospodarka nie funkcjonowała należycie. Dopiero druga połowa XIX wieku przyniosła ożywienie po latach zastoju. Złożyły się na to dwie przyczyny. Z jednej strony było to efektem dążenia do powiązania obszaru powiatu z resztą państwa pruskiego, z drugiej zaś silne wpływy oddziaływania charakterystycznej dla Wielkopolski idei pozytywistycznego patriotyzmu. Skutki objawiły się w II pol. XIX wieku i w latach późniejszych. Nakło stało się w tym okresie węzłem komunikacyjnym, rozwinął się również port rzeczny. W 1851 roku powstało połączenia kolejowe z Piłą i Bydgoszczą, stanowiące część kluczowej dla Prus magistrali Ostbahn, łączącej Berlin z Królewcem. W 1862 utworzono szkołę średnią (Königliches Gymnasium zu Nakel). W 1887 roku powstała linia do Gniezna, a w 1894 roku do Chojnic. W 1895 roku uruchomiona została także odnoga kolei wąskotorowej do Koronowa i Łobżenicy. W ślad za poprawą połączeń komunikacyjnych powstało kilka dużych przedsiębiorstw branży spożywczej: browar, młyny, gorzelnie, rzeźnia, a w 1881 roku cukrownia. Rozwinął się też przemysł drzewny i maszynowy, m. in. kilka dużych spichrzów i elewatorów zbożowych. W 1904 roku w Nakle uruchomiono wodociągi, w 1907 roku kanalizację, a w 1908 roku telefony. Jeszcze w 1893 roku oddano do użytku wybudowany przez władze szpital miejski. Nakło było zatem miastem o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego i wysokim standardzie inwestycji komunalnych. W 1908 roku Kcynia otrzymała połączenie z Bydgoszczą i Poznaniem. Przekształciła się w ten sposób w węzeł kolejowy. W XIX w. zaczęto eksploatować tu złoża glin ceramicznych. Wokół miasta wybudowano szereg cegielni. Powstały też pierwsze większe przedsiębiorstwa branży spożywczej. W 1906 roku w Kcyni uruchomiono gazownię, a 1915 roku wodociągi. Połączenia kolejowe uzyskały również Mrocza i Szubin.
Zmieniała się również wieś, jej rozplanowanie i zabudowa, następowała mechanizacja rolnictwa, rozwijał się przemysł rolny i spożywczy (cukrownictwo, mleczarstwo, gorzelnictwo, drobne zakłady przetwórcze). Wprowadzono uprawę buraków cukrowych. Na wielką skalę przeprowadzano komasację i meliorację gruntów. Artykuły przemysłowe zastępowały narzędzia rolnicze, sprzęty gospodarstwa domowego czy odzież, wcześniej wytwarzane przez wiejskich rzemieślników. Efektem tego było szybkie zanikanie rękodzieła ludowego, wielu tradycyjnych rzemiosł oraz stroju regionalnego. Mimo to świadomość narodowa mieszkańców powiatu nakielskiego oraz polska kultura ludowa, utrzymały się. Ta ostatnia już pod koniec XIX wieku zatraciła jednak wiele wyróżniających ją cech. Postęp gospodarczy często łączył się jednak z poważnymi stratami dla języka i kultury polskiej. Ziemie powiatu nakielskiego, znajdując się w zaborze pruskim stopniowo ulegały wpływowi kultury niemieckiej. Na pozyskanych terenach zakładano wsie, do których sprowadzano osadników z Niemiec. Pierwsi koloniści niemieccy pojawili się jeszcze około 1817 roku. Jednak nie wszystkim osadnikom udało się zadomowić na Krajnie. Obszar ten silnie dotknięty był zjawiskiem ucieczki Niemców na Zachód, także do Stanów Zjednoczonych i Ameryki Południowej (tzw. Ostflucht). Mimo to antypolska polityka narodowościowa państwa, szczególnie agresywna na przełomie XIX i XX w., doprowadziła do sytuacji, w której ludność niemiecka na wielu obszarach stanowiła znaczącą większość. Do najbardziej zgermanizowanych należały tereny nadnoteckie. Równocześnie były to tereny najlepiej zagospodarowane, choćby ze względu na drogę wodną, prowadzącą z Bydgoszczy - przez Kanał Bydgoski i Noteć - do Berlina.
Wiek XX i współczesność
Jeszcze w XIX wieku ludność polska czynnie uczestniczyła w ruchach narodowo-wyzwoleńczych, zwłaszcza Wiośnie Ludów 1848 roku. Pomimo germanizacji prężnie działały tu polskie organizacje, przede wszystkim Związek Polaków w Niemczech, polskie biblioteki, banki, kółka rolnicze, chóry. W 1906 roku strajk szkolny podjęła młodzież polska. O utrzymanie polskości walczyły także polskie stowarzyszenia kościelne i świeckie (np. Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", Chór "Halka", Chór „Moniuszko” i inne). Przez okres zaboru mieszkańcy Nakła poddawani byli silnej presji germanizacyjnej, której przeciwstawiali się na różne sposoby. Jednym z przejawów walki było zakładanie polskich organizacji. Narodowy charakter posiadały: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” ,Towarzystwo „Straż” oraz Towarzystwo im. Tomasza Zana. Centrum polszczyzny stanowił też hotel „Kaiserhof” w Nakle oraz organizacje o profilu gospodarczym, jak np. Towarzystwo Przemysłowe, Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej czy Towarzystwo Młodych Przemysłowców. Wybuch pierwszej wojny światowej zahamował rozwój gospodarczy, ale jednocześnie ożywił nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. W tamtych latach liczba mieszkańców Nakła wszystkich narodowości wynosiła ponad 8 tysięcy. Wielu nakielan, także Polaków, brało udział w wojnie służąc w armii niemieckiej, głównie na froncie zachodnim. Pod wodzą por. Edmunda Bartkowskiego uformował się oddział powstańczy, który brał udział w walkach na froncie północnym Powstania Wielkopolskiego. Podczas tego powstania zaplanowano zdobycie Szubina obawiając się ewentualnych działań zbrojnych z Bydgoszczy. Dowódcą tego odcinka frontu został ppłk Kazimierz Grudzielski, którego sztab starał się uchwycić linię Noteci i sukcesywnie prowadzić działania wyzwoleńcze. Ciężkie walki o Szubin i Rynarzewo trwały w okresie stycznia - lutego 1919 roku i zaangażowały po kilka tysięcy powstańców i żołnierzy, wspieranych artylerią. Miejscowości przechodziły z rąk do rąk, aż wreszcie zostały trwale zajęte przez powstańców. Użyty przez Niemców pociąg pancerny został zdobyty i jako „Danuta” wykorzystany w dalszych walkach. W Szubinie na cmentarzu przy ulicy Nakielskiej znajduje się zbiorowy grób powstańców.. Także w Rynarzewie na cmentarzu parafialnym znajduje się zbiorowy grób powstańców wielkopolskich. Pamiątkowe groby powstańców znajdują się także w wielu innych miejscowościach regionu.
Władza zaborcy zakończyła się w 1919 roku wraz z powrotem ziem powiatu nakielskiego do Polski. Nie zmieniło to jednak faktu, że był to obszar trzech nacji, trzech wiar i trzech kultur: polskiej, niemieckiej i żydowskiej. Z taką potrójną spuścizną Ziemia Nakielska podzielona na dwa powiaty: szubiński i wyrzyski weszła do II Rzeczpospolitej. Był to wtedy obszar bardzo zniemczony. 20 stycznia 1920 roku do Nakła od strony mostu noteckiego wkroczyły oddziały 5 pułku Strzelców Wielkopolskich pod dowództwem płk. S. Wrzalińskiego. Powołano burmistrza, a w styczniu 1920 roku miasto włączono ostatecznie do Polski, do powiatu wyrzyskiego. 27 stycznia 1920 roku starosta wyrzyski wydał rozporządzenie mówiące, że językiem urzędowym na podległym mu terytorium jest język polski i właśnie w nim powinny być formułowane urzędowe dokumenty. Ważnym przejawem stabilizacji władz miejskich Nakła były odbyte w dniu 6 listopada 1921 roku wybory do Rady Miejskiej, które ostatecznie umocniły władzę polską w tym regionie.
Okres dwudziestolecia międzywojennego to stopniowy rozwój gospodarczy, kulturalny i sportowy. Działało wówczas bractwo strzeleckie, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, powołano także Klub Sportowy Czarni (1923). W połowie lat 20. swą karierę sportową rozpoczął dwukrotny olimpijczyk (Amsterdam,Berlin) i dwudziestojednokrotny mistrz Polski w biegach na różnych dystansach, Klemens Biniakowski. Ważnym wydarzeniem, o znaczeniu ponadregionalnym były też zorganizowane w 1937 roku Igrzyska Kulturalno-Artystyczne Krajny.
Ze względu na położenie przy granicy z Niemcami dla Krajny nie przeznaczono specjalnej roli podczas możliwego konfliktu zbrojnego między Polską a III Rzeszą. W pierwszych dniach agresji nie udało się powstrzymać naporu wroga i cała ziemia nakielska została zajęta przez wojska niemieckie. W nocy z 1 na 2 września 1939 roku po przełamaniu obrony Batalionu Obrony Narodowej do Nakła wkroczyły niemieckie patrole wojskowe. W trakcie walk zniszczeniu uległ ratusz na rynku i spłonęła synagoga. Miasto liczące wówczas 11333 mieszkańców, podobnie jak reszta powiatu, znalazło się na terenach włączonych bezpośrednio do III Rzeszy i stało się siedzibą niemieckich władz powiatu i dowództwa Selbstschutzu. Stąd kierowano akcją eksterminacyjną w powiecie. Na opanowanych terenach zaczęły się egzekucje i aresztowania. Utworzono obozy w których przetrzymywano i mordowano osoby uznane za wrogi element (Karolewo i Radzim). Więzienie urządzono w piwnicach gimnazjum, a w jednej z pobliskich willi – siedzibę gestapo. Aresztowania rozpoczęto już w pierwszych dniach września 1939 roku. Największych aresztowań dokonano w październiku i listopadzie. Do więzienia nakielskiego zwożono aresztowanych z terenu całego powiatu. W dużej części była to inteligencja i duchowieństwo. Większość ofiar spoczywa w 13 mogiłach zbiorowych w Paterku koło Nakła.
Administracja hitlerowska nadała Szubinowi nową nazwę – Altburgund. Jesienią 1939 roku Niemcy przygotowali 10 ha obóz dla polskich jeńców wojennych w Szubinie, przebywało w nim 2500 polskich jeńców. We wrześniu 1940 r. utworzono Oflag XXI Altburgund, który istniał do maja 1943 roku. W pierwszych transportach do obozu przybyli oficerowie francuscy. Warunki w obozie były prymitywne, jeńcy otrzymywali głodowe racje - kromkę chleba i kubek wody. Szerzyły się epidemie duru brzusznego i czerwonki. Straż obozowa traktowała jeńców bardzo brutalnie. Trudne warunki panujące w obozie powodowały częste inicjowanie ucieczek, większość z nich kończyła się jednak niepowodzeniem. Największa ucieczka odbyła się 5-6 marca 1943 r. Przez podziemny tunel zbiegło wówczas 43 oficerów brytyjskich i amerykańskich. W Szubinie ogłoszono stan alarmowy i podjęcie wielkiej akcji pościgowej na całym obszarze. Za uciekinierami rozsyłano listy gończe, kontrolowano wszystkie drogi, przejścia i dworce. Zorganizowano liczne blokady. Nakazano dokładną penetrację wybrzeża Morza Bałtyckiego, w szczególności neutralnych statków szwedzkich. Kontrolowano lotniska. Efektem akcji pościgowej do 5 maja 1943 r. było ujęcie 39 spośród 43 zbiegów z obozu w Szubinie. Oflag 64 w Szubinie powstał 14 maja 1943 r., po Wielkiej Ucieczce. Pierwszych 46 oficerów armii USA przybyło 6 czerwca 1943 r., dwa dni później 150 dalszych. W obozie pozostawali głównie Amerykanie – piloci i członkowie załóg latających; w styczniu 1945 roku było ich 1407. W obozie przebywali jeńcy szczególnego znaczenia: siostrzeniec gen. G. Marschalla, kuzyn W. Churchilla, zięć gen. G. Pattona. Pod koniec wojny przebywali w obozie również jeńcy radzieccy, ulokowani byli osobno i znacznie gorzej ich traktowano. Obóz jeniecki w Szubinie został zlikwidowany 20 stycznia 1945 roku. Przez obozy jenieckie w Szubinie przewinęło się około 20 tysięcy jeńców różnych narodowości. W 2016 roku grupa Amerykanów, potomków jeńców, odwiedziła Szubin i teren niemieckiego Oflagu 64, popierając lokalną inicjatywę utworzenia w poobozowym baraku izby pamięci.
21 stycznia 1945 roku ofensywa wojsk radzieckich zakończyła okupację hitlerowską. Ziemie powiatu nakielskiego zostały wyzwolone pod koniec stycznia 1945 roku. Nakła i okolic bronili Łotysze z 15 Dywizji Grenadierów SS. 27 stycznia 1945 roku, po zaciętych walkach, w których zginęło ok. 300 żołnierzy radzieckich i większość Łotyszy, do miasta wkroczyły wojska radzieckie. Zniszczenia zabudowy były znaczne, pomimo tego, Nakło do dzisiaj zachowało postać historyczną, zwłaszcza, gdy chodzi o obiekty z XIX wieku.
Utworzono w Nakle Komitet Obywatelski i rozpoczęto organizację władz miejskich. Ofiary w ludziach były ogromne, a dotyczyły głównie inteligencji. Np. straty w Szubinie i powiecie szubińskim przekraczały 500 osób. Dezorganizację spowodowała prowadzona przez okupanta akcja wysiedleń. Ogromny problem stanowił brak mieszkań spowodowany przez zniszczenia wojenne.
Po okresie usuwania szkód wojennych okres PRL był czasem rozwoju. W 1958 roku oddano do użytku obecny stadion miejski, wybudowano liceum pedagogicznego, a w latach 1960-63 szkołę - Pomnik Tysiąclecia. W 1962 roku powstaje w Kcyni zespół Regionalny „Pałuki” założony przez Klarę Prillową, laureatkę nagrody Kolberga. W 1964 roku powołano do życia Muzeum Ziemi Krajeńskiej. W okresie PRL w mieście dominował przemysł spożywczy i elektroinstalacyjny. Ważnymi zakładami przemysłowymi tego czasu były m.in. Cukrownia, Zakłady Mięsne, Zakłady Instalacyjne Polam, Bydgoskie Fabryki Mebli, Zakłady Spomasz. Zaludnienie wzrosło dwukrotnie, funkcjonował przemysł i węzeł kolejowy. Kryzys gospodarczy i polityczny spowodowany rządami PZPR wywołał falę protestów początku lat 80. W poszczególnych zakładach zaczęły powstawać komisje NSZZ „Solidarność.” Szczególnie silna była pozycja Solidarności Rolniczej. Wprowadzenie stanu wojennego spowodowało przejście działaczy do podziemia. Dopiero w kwietniu 1989 roku Solidarność mogła zacząć działać legalnie. Po 1989 roku wizerunek miasta uległ przeobrażeniom. Miejsce dużych przedsiębiorstw zajęły niewielkie firmy oraz punkty usługowe i handlowe. Rok 1992 przyniósł utworzenie w Nakle Technikum Żeglugi Śródlądowej. W następnym roku powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Nakła. Z ważniejszych inwestycji gospodarczych należy wymienić oczyszczalnię ścieków, stację uzdatniania wody, szkołę (nr 4), halę sportową w Paterku a zwłaszcza budowę obwodnicy miasta. W 1999 roku w ramach nowego podziału administracyjnego kraju powstał powiat nakielski, w skład którego wchodzi 5 gmin: Kcynia, Nakło, Mrocza, Sadki i Szubin, w którym siedzibą władz powiatowych stało się Nakło na Notecią. Ważnym dla Nakła wydarzeniem było w 2005 r. zwycięstwo nakielanina Rafała Blechacza w konkursie Chopinowskim.
Źródła:
Chełminiak M. 2010, Powiat Nakielski: tu Krajna spotyka Pałuki Bydgoszcz, Wydawnictwo Pejzaż, Bydgoszcz.
Chrzanowski T., Kornecki M. 1980, Wyrzysk, Nakło i okolice Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa.
Czyż E. 2008, Nakielskie powroty, Bydgoszcz-Nakło
Duda-Nowicka A. (red) 2012, Kcynia : miasto i gmina : 750 lat miasta, Wydawnictwo Pejzaż, Bydgoszcz-Kcynia.
Duda-Nowicka A. (red) 2013, Kcynia wobec Jana Czochralskiego, Urząd Miejski, Kcynia.
Marosz J. 2004, Kcynia w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 : relacje powstańców, Urząd Miejski, Kcynia.
Kamosiński S. 2009, Sadki : dzieje i współczesność, Wydawnictwo "Koronis", Bydgoszcz.
Kołakowski Z. 2008, Szubin : Stalag XXI B, Stalag XXI B2, Oflag XXI B, Oflag 64, Bydgoszcz.
Łaniecki S. 2010, Nadnoteckie pałace, dwory, folwarki Krajny i Pałuk, FUW-Daniel, Sępólno Krajeńskie-Nakło nas Notecią, 2010.
Łaniecki S. 2014, Mrocza - monografia miasta i gminy. T. 2, Dzieje miasta i gminy, Wydawnictwo Pejzaż, Bydgoszcz.
Rogalski B. (red) 1993, Mrocza : z dziejów miasta i gminy, Bydgoszcz-Mrocza.
Szudrowicz A. 1996, Kcynia : szkice z historii miasta i okolic, Urząd Miasta i Gminy, Kcynia.
Trybuszewski H. 1990, Nakło nad Notecią w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, nakł. autora, Nakło nad Notecią.
Szkulmowska W., Jura Z. 1996, Ziemia pałucka : miasta i gminy ziemi pałuckiej, Innowacje, Bydgoszcz.
|
