|
Marcin Gorączko
Zarys dziejów ziemi poddębickiej
Prehistoria i okres średniowieczny
Najstarsze znane jak dotąd ślady obecności człowieka na terenie obecnego powiatu poddębickiego datowane są na późny neolit tj. 12000-8000 lat p.n.e. Od tego okresu osadnictwo występuje tu przez wszystkie epoki dziejowe, przy czym jego rozwój miał charakter cykliczny, na co wskazują mniejsze lub większe zahamowania (mniejsza liczba stanowisk) w momentach przechodzenia od jednej kultury w drugą. Najliczniej reprezentowana jest kultura łużycka z okresu halsztackiego epoki żelaza (650-400 p.n.e.) i przeworska z okresu rzymskiego (początek n.e. - ok. 376 n.e.). Generalnie osadnictwo występowało w dolinach rzecznych, Warty oraz Neru. Istnieje szereg przesłanek aby sądzić, że przez opisywany region przebiegała wzdłuż Warty a następnie Neru (mniej więcej na linii Sieradz - Uniejów - Dąbie) i dalej w kierunku doliny Bzury (Łęczyca-Łowicz) jedna odnóg szlaku bursztynowego.
Na przełomie VI i VII wieku w centralnej części kraju pojawiły się zalążki osadnictwa wykazujących ciągłość rozwoju etnicznego, gospodarczego i kulturowego z późniejszym państwem polskim. Jednak na terenie powiatu ślady tego etapu są późniejsze, często związane już z okresem piastowskim. Na dawnej terasie zalewowej Warty w rejonie wsi Brodnia (gm.Pęczniew) w trakcie eksploatacji piasku natrafiono na pozostałości osady. Jak ustalono była ona dwukrotnie zasiedlana, w początkach wczesnego średniowiecza (VII–VIII w.) oraz później w XI–XII wieku. Obecnie znajduje się ona w dnie Zbiornika Jeziorsko. Sondażowe badania archeologiczne przeprowadzone po południowej stronie Pałacu Grudzińskich w Poddębicach wykazały, że osadnictwo na terenie tego miasta występowało już w X wieku. Z kolei w Krzepocinku (gm.Wartkowice), w pierwszej połowie XI w. istniało pierścieniowate grodzisko z pojedynczym wałem wraz z pobliska osadą. W pobliskich Mniszkach natrafiono na wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe oraz odkryto skarb srebrnych siekańców i monet z XI wieku. Grodzisko zostało spalone, zapewne podczas najazdu Brzetysława I na Polskę w roku 1038.
Główny kompleks osadniczy na omawianym terenie od czasów wczesnośredniowiecznych rozwijał się w rejonie Spycimierza. Początkowo na północ od obecnej wsi Człopy powstało grodzisko (według badań dendrochronologicznych po roku 900). Zajmowało ono naturalne wyniesienie, którego najwyższą część otoczono wałem drewniano – ziemnym o konstrukcji skrzynkowej, pozostawiając, odcięte fosami niewielkie „kępy”: ocną i południową, na których rozkładało się osadnictwo otwarte. Jest ono znane pod nazwą Smulska Góra lub Ewinów. Jego powstanie było najprawdopodobniej związane z ekspansją polańskich Piastów na terytorium łęczyckiego oraz ochroną brodu na ówczesnej głównej lub jednej z głównych odnóg Warty. Zasadnicze zmiany nastąpiły na przełomie XI i XII wieku, na skutek przemieszczenia się koryta Warty ku wschodowi w jego obecne miejsce. W tych nowych warunkach grodzisko utraciło swoje strategiczne położenie i kiedy dotknął je pożar - nie zostało już odbudowane. Osadnictwo przeniosło się na obszar Spycimierza, gdzie w bezpośrednim sąsiedztwie nowego głównego biegu rzeki wzniesiono pierścieniowe grodzisko z drewniano-ziemnymi wałami o konstrukcji rusztowej, zwieńczone ostrokołem. Po raz pierwszy Spycimierz został odnotowany w źródłach pisanych w kronice Anonima Galla: zimą z 1106 na 1107 roku książę Bolesław III Krzywousty pojmał tu arcybiskupa gnieźnieńskiego Marcina herbu Zabawa, swojego przeciwnika politycznego i powiódł go ze sobą do Łęczycy. Rok później arcybiskup ten wraz ze swoim archidiakonem przebywali Spycimierzu kiedy doszło do napaści Pomorzan. Korzystne dla rozwoju nowego ośrodka osadniczego było jego położenie na skrzyżowaniu szlaków z Pomorza na Ruś i z Łęczycy do Kalisza, w pobliżu przeprawy przez Wartę. Miejscowość, której nazwa pochodzi od imienia słowiańskiego Spycimir, występująca do dziś w wielu odmianach tj. Spicymierz, Spicimierz, stała się siedzibą kasztelanii. Obejmowała ona tereny od prawego brzegu Warty do rzeki Ner i wchodziła w skład Księstwa Sieradzkiego. Spycimierz wymieniany jest jako gród książęcy. O znacznej roli grodu kasztelańskiego w Spycimierzu świadczy bulla protekcyjna papieża Innocentego II z 1136 roku, w której względem tej miejscowości określa się połażenie m.in. Turka, Przykony i Uniejowa. Rozwijająca się na podgrodziu osada z drewnianym kościołem miała już wówczas wszelkie cechy miasta przedlokacyjnego. Pod ochroną grodu znajdował się również targ i komora celna. Kolejna wzmianka o kasztelanii spycimierskiej pojawia się w dokumencie Konrada mazowieckiego z roku 1236. Spicymierz został spalony w roku 1331 przez Krzyżaków, podążających pod Kalisz na spotkanie z Janem Luksemburczykiem. Wówczas jednak gród był już w rękach prywatnych, należąc do Pawła Ogończyka, który w tej także sprawie występował w procesie warszawskim przeciw Krzyżakom. W trakcie najazdu spalony również został prywatny gród rycerski w Pęczniewie, istniejący tu od II połowy XIII wieku. Podobne siedziby były na analizowanym terenie dość często spotykane: gródek w Siedlątkowie (od II poł. XIII w. - poł. XIV w., spalony w czasie walk Grzymalitów z Nałęczami), dwór w Budzynku ( II poł. XV w. - I poł. XVII w.), wieża mieszkalno-obronna w Popowie Kolonii (II poł. XIV w.), grodziska w Pełczyskach (przypisywane prywatnym właścicielom z rodzin Chodowskich i Pełczyńskich, powstałe przypuszczalnie w XIV w.) i dwór na kopcu w Golicach (XIII-XIVw.). Także w miejsce zniszczonego grodu w Spycimierzu usypany został kopiec, na którym wzniesiono drewnianą wieżę, lub dwór, który źródła z roku 1347 określają jako castrum. Funkcjonował on tylko zapewne do połowy XIV wieku - utracił swoje znaczenie na rzecz wybudowanego w sąsiedztwie zamku w Uniejowie. Drugim powodem upadku Spycimierza było przesunięcie się koryta Warty na wschód, pod Uniejów. Rozwój Uniejowa w okresie średniowiecza wiąże się z nadaniem kościołowi rozległych dóbr w tym rejonie, których głównym ośrodkiem stała się wkrótce ta właśnie miejscowość. Przypuszczać można, że doszło do tego już w roku 1097 z okazji ponownej konsekracji katedry gnieźnieńskiej, co wiązało się z osobnym uposażeniem kapituły arcybiskupiej. W połowie XII wieku Uniejów spełniał już funkcje typowe dla ówczesnych miast (obecność placu targowego, kościoła podniesionego do godności kolegiaty, licznej grupy duchownych przebywających stale lub czasowo, obecność zarządu dobrami kościelnymi, kupców i rzemieślników). W dokumencie z 1241 roku Konrad I mazowiecki wymienił Uniejów, jako miejscowość w której arcybiskup gnieźnieński posiada swój dwór. Mocą tego aktu mieszkańcy dóbr uniejowskich zostali wyjęci spod prawa książęcego i poddani sądownictwu kościelnemu. Na przełomie wieków XII i XIII z archidiakonatu łęczyckiego wydzielono nowy, uniejowski, obejmując później obszar dekanatów uniejowskiego, warckiego, szadkowskiego i brzeźnickiego (łącznie około 90 kościołów parafialnych) W latach 1262-1263 doszło do wydzielenia z ówczesnego księstwa łęczyckiego ziem południowo-zachodnich (granicę oparto między innymi na Nerze) i utworzenia z nich odrębnego księstwa sieradzkiego w skład którego weszła kasztelania spycimierska. W 1274 roku przebywał w Uniejowie książę sieradzki Leszek Czarny, który wystawił tu przywilej lokacyjny dla Lutomierska. Prawa miejskie Uniejów uzyskał przed 1290 rokiem od nowego arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki, wybitnego polityka i organizatora tamtych czasów, bliskiego współpracownika takich władców i książąt jak Leszek Czarny, Przemysł II i Władysław Łokietek. Arcybiskup był częstym gościem w Uniejowie o czym świadczą sygnowane tu dokumenty z lat 1290, 1291, 1294, 1296, 1301, 1308 i 1311. Zmarł zresztą w Uniejowie 4 marca 1314 roku i stąd jego zwłoki odprowadzono do Gniezna. Wspomniany wcześniej najazd Krzyżaków w 1331 roku nie ominął Uniejowa a także szeregu okolicznych wsi takich jak Ostrowsko, Wielenin i Orzeszków. W rejon Uniejowa dotarły wówczas główne siły krzyżackie, do których dołączył odrębny oddział idący przez Saków i Wartkowice. Głównym zamiarem Krzyżaków było spotkanie się pod Kaliszem z wojskami czeskimi na mocy porozumienia o wspólnym ataku na Kujawy i Wielkopolskę. Atak na dobra kościelne stanowił odwet za wsparcie udzielane królowi polskiemu w sporze z Państwem Zakonnym. Na terenie miasta oprócz zabudowań spalone zostały drewniane fortyfikacje grodowe, kolegiata oraz kościół parafialny a cała okolica gruntownie ograbiona. Krzyżacy stacjonowali w rejonie miasta dwa dni (niszcząc w międzyczasie gród w Spycimierzu) po czym skierowali się na południe. Kampania ta zakończyła się na Ziemi Chełmińskiej bitwą pod Płowcami.
Szacuje się, że w połowie XIV wieku zaludnienie rejonu Uniejowa było równe potencjałowi demograficznemu w okolicach Kalisza i Wielunia a znacznie wyższy w przypadku rejonu Szadka i Konina, ustępując jedynie nieco okolicom Warty. Odbudowa miasta po krzyżackich zniszczeniach ruszyła bardzo szybko za sprawą arcybiskupa gnieźnieński Jarosława Bogorii ze Skotnik. Zainicjował on budowę zamku w miejsce wcześniejszych drewnianych fortyfikacji, wzniósł także gotycką kolegiatę pw. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny. Na przełomie lat 1347-1348 przejął również na własność Spycimierz wraz z grodem, po zaspokojeniu roszczeń synów Pawła Ogończyka. Ze względu na swój rezydencjonalny charakter Uniejów stał się obok Łęczycy i Sieradza miejscem zjazdów diecezjalnych ale również prowincjonalnych duchowieństwa polskiego. Po raz pierwszy miało to miejsce 19 lutego 1326 roku, z inicjatywy arcybiskup Janisława. Przybyli wówczas biskupi: krakowski, włocławski, poznański i płocki, delegaci biskupstw wrocławskiego i lubuskiego, przedstawiciele kapituł i opactw oraz dwóch nuncjuszy papieskich. Oprócz tego wydarzenia w Uniejowie odbyły się cztery zjazdy prowincjonalne: 7 września 1375 roku za arcybiskupa Janusza Suchywilka, w czerwcu 1414 roku za arcybiskupa Mikołaja Trąby, w listopadzie lub grudniu 1431 roku oraz w październiku 1435 roku (w obydwu przypadkach zwołane przez arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca). Król Władysław Jagiełło przebywał w Uniejowie przynajmniej dwukrotnie, w styczniu 1391 roku oraz w marcu 1401 roku. W czerwcu 1410 roku nieco na północ od granic obecnej gminy, pod Cichmianą odbyła się zbiórka pospolitego ruszenia rycerskiego z powiatów sieradzkiego, szadkowskiego a być może także kaliskiego pod wodzą Mikołaja Białuchy z Michałowa, które następnie wzięły udział w bitwie grunwaldzkiej. Wiek XV to okres rozkwitu gospodarczego, demograficznego i przestrzennego miasta. Oprócz pełnionej przez Uniejów roli głównego ośrodka administracyjnego w tutejszych dobrach kościelnych, szczególne znaczenie dla jego pomyślności miał przepływ pielgrzymów. W sierpniu 1459 roku wybuchł na terenie miasta groźny pożar ale zdołało się ono w szybkim tempie odbudować.
Czasy nowożytne i wiek XIX
Znaczenie Uniejowa wyraźnie osłabło w wieku XVI, kiedy arcybiskupi - odgrywający nadal pierwszorzędną rolę w państwie - jako swoje główne rezydencje wybrali Łowicz i Skierniewice, położone bliżej centrum życia politycznego Polski, jakim stała się po inkorporacji ziemi rawskiej i sochaczewskiej Warszawa, nowe miejsce zwoływania sejmów. Mimo to niektórzy z dostojników kościelnych, tacy jak Wojciech Baranowski, czy Jan Wężyk przebywali w Uniejowie, dokonując między innymi napraw swojej dawnej rezydencji. Samym miastem zarządzali przez starostów. Dotychczas Uniejów był tradycyjnym miejscem przechowywania skarbca i archiwum gnieźnieńskiego (wraz z tak cennymi relikwiami jak głowa św. Wojciecha) na czas wojennych zawieruch. W 1529 roku po raz pierwszy został on pominięty przez członków kapituły gnieźnieńskiej, najprawdopodobniej wobec zniszczenia zamku cztery lata wcześniej i przeciągającej się jego odbudowy. Wychodząc nieco poza opisywaną epokę warto wspomnieć o jeszcze jednym synodzie zwołanym w Uniejowie przez arcybiskupa Macieja Łubieńskiego, który zgromadził niemal 300 duchownych. Podobno specjalnie wzniesiony na okoliczność tego wydarzenia budynek zawalił się wkrótce po zakończeniu obrad.
Aż do 1819 roku istniała natomiast kapituła uniejowska, według najnowszych badań jedna z trzech najstarszych w obrębie archidiecezji gnieźnieńskiej (ustanowiona jeszcze przed kapitułą kolegiacką w Gnieźnie). Według tradycji należał on do szlacheckiej rodziny Leszczców. Przez kilka lat sprawował urząd arcybiskupa gnieźnieńskiego, by następnie złożyć urząd i wycofać się do pustelni w Dobrowie (pow. kolski) gdzie żył do końca XII wieku. Pierwsze wzmianki źródłowe o kulcie bł. Bogumiła pochodzą z drugiej połowy XIV wieku, natomiast w połowie XV wieku był on już bardzo rozpowszechniony, zwłaszcza we wschodniej Wielkopolsce. W 1663 roku relikwie bł. Bogumiła zostały przeniesione z Dobrowa do Uniejowa i pięć lat później umieszczone w kolegiacie.
W 1704 r. województwa poznańskie i kaliskie zawiązały konfederację przeciwko Augustowi II. Przewodził jej m.in. prymas Michał Radziejowski. Dowództwo konfederacji pertraktujące ze Szwedami miało siedzibę pod Uniejowem. W odwecie wojska saskie spaliły miasto i zamek.
Zupełnie inaczej w opisywanym okresie kształtowała się historia obecnej stolicy powiatu: miasta Poddębice i jego okolic, które przez większość swych dziejów były w posiadaniu rodów szlacheckich. W XIV wieku ta okolica była własnością wielkopolskiej rodziny Chebdów (herbu Pomian) posiadających w tych stronach liczne dobra, z główną siedzibą w Niewieszu. Uważa się, że tuż przed końcem XIV wieku Poddębice (Poddambe) uzyskały prawa miejskie. W 1443 roku arcybiskup gnieźnieński Wincenty Kot erygował w Poddębicach parafię - do tego czasu należały one do parafii w Turze. Ostatnim właścicielem Poddębic z rodu Chebdów był Jan: duchowny, pronotariusz apostolski i dziekan gnieźnieński, zabity w 1400 roku przez własnego brata Lestka Chebdę z Grabia. Następnie dobra poddębickie przeszły na inną gałąź tego rodu, najprawdopodobniej po siostrze zmarłego. Na początku XVI wieku Poddębice były własnością małoletniego Jana Poddębskiego, którego opiekunem był Jan Niewieski. Na początku XVII wieku Poddębice przeszły w ręce rodziny Grudzińskich. Matka Stefana Grudzińskiego, starosty ujskiego i pilskiego, Barbara z Kraśnickich, podkomorzanka łęczycka, ufundowała w 1610 roku zachowany do dziś murowany kościół pw. św. Katarzyny, w miejsce dawnego drewnianego, który istniał najprawdopodobniej od 1400 roku. Następuje stagnacja gospodarcza miejscowości, coraz bardziej upodabniającej się do wsi.
W XVIII wieku obszar obecnego powiatu poddębickiego należał do dwóch województw: łęczyckiego oraz sieradzkiego. Granica pomiędzy województwami w regionie został oparta na rzece Ner. Natomiast po II rozbiorze Polski (1793 r.) znalazły się one w obrębie zaboru pruskiego. W końcu XVIII wieku Poddębice zamieszkane były jedynie przez 24 gospodarzy odrabiających pańszczyznę. Z tego też względu, władze pruskie sklasyfikowały miejscowość jako wieś. Dopiero w 1822 roku dziedzic Klemens Zakrzewski wyjednał u władz Królestwa Polskiego ponownie nadanie praw miejskich, zamierzając przekształcić Poddębice w osadę fabryczną. W tym celu sprowadził do miasta sukienników. W 1830 roku na terenie miasta zlokalizowanych było około 100 warsztatów sukienniczych. Rozwój miasta w tym kierunku powstrzymało Powstanie Listopadowe ale przede wszystkim szybki rozwój Łodzi i jako głównego ośrodka przemysłu tworzącego się wokół Łodzi. Z tych samych powodów upadły plany rozwoju przemysłu i rzemiosła na terenie Uniejowa. Jeszcze w 1796 roku kościelne dobra uniejowskie zostały objęte sekularyzacją. Oficjalnym powodem był mało efektywny sposób ich zarządzania, w rzeczywistości jednak służył zwiększeniu wpływów do kasy państwowej. Po kongresie wiedeńskim cały obszar powiatu został włączony do Królestwa Polskiego, w ramach Guberni Kaliskiej. Poddębice znalazły się w powiecie łęczyckim, natomiast Uniejów w powiecie tureckim. W 1836 rząd carski przekazał część kościelnych dóbr uniejowskich, jako majorat uniejowski wraz z tytułem hrabiego, estońskiemu generałowi Karlowi Tollowi, rzekomo w nagrodę za zasługi w tłumieniu powstania listopadowego. Faktem jest, że w tym czasie obok zasług o znaczeniu wojskowym, pełnił wysokie funkcje w Imperium Rosyjskim, był m. in. głównym zarządcą dróg i kierował robotami publicznymi w całym Cesarstwie. W Uniejowie osiadł jego syn Aleksander, który dokonał niezbędnych remontów zamku oraz zalożył do dziś istniejący park. Częściowo już spolonizowana rodzina Tollów, opuściła Uniejów w 1919 roku. W okresie powstania styczniowego Niewiesz był miejscem bitwy oddziałów płk. Kajetana Słupskiego (ok. 1000 ludzi) z Rosjanami z garnizonu łódzkiego (2 roty piechoty i 70 huzarów), którymi dowodził płk Broemson. Po stronie rosyjskiej były znaczne straty. Poległo 29 powstańców, pochowanych w zbiorowej mogile na miejscowym cmentarzu. W bitwie tej brał udział Józef Szumski - ojciec Marii Dąbrowskiej. W 1870 roku zarówno Poddębice jak i Uniejów utraciły prawa miejskie. Fakt ten często jest przedstawiany jako represja ze strony zaborców za udział jej mieszkańców w Powstaniu Styczniowym, lub przynajmniej jego wspieranie w jakiejkolwiek formie. W rzeczywistości było to związane z przeprowadzaną na terenach całego imperium rosyjskiego reformą administracyjną, a w przypadku obydwu miast było decyzją uzasadnioną. Zatraciły one charakter miejski, a ich mieszkańcy trudnili się wówczas rolnictwem. Sytuację Poddębic dodatkowo pogorszył pożar w 1879 roku, który strawił znaczną część zabudowy. W późniejszych latach budynki wznoszono już wykorzystując miejscowe zasoby kamienia wapiennego (kamieniołomy w północnej części Poddębic oraz w Byczynie). W tym miejscu warto wspomnieć o trzech miejscowościach, które na przestrzeni dziejów oprócz Uniejowa i Poddębic posiadały prawa miejskie, ale z różnych względów, najczęściej niekorzystnego położenia względem bardziej dynamicznie rozwijających się ośrodków miejskich, utraciły je, stając się na powrót wsiami. W 1454 roku właściciel Woźnik – Dadżbóg uzyskał od króla Kazimierza Jagiellończyka przywilej na założenie miasta na gruntach tej wsi. Początkowo miasto nazywało się Międzyrzec, potem zaś tak jak obecnie Budzynek. Pod koniec XV wieku Budzynek należał do najmniejszych miast województwa łęczyckiego. W kolejnych stuleciach występuje już jako wieś. Podobnie nieudana okazała się lokacja miasta Małyń z 1549 roku. Ostatnia wzmianka o miejskiej godności Małynia pochodzi z 1654 roku. Kałów położony obecnie w gminie Poddębice prawa miejskie uzyskał przed rokiem 1592. Przebiegał tu z południa na północ tzw. Trakt Łęczycki łączący ówczesne stolice powiatów szadkowskiego i łęczyckiego a także najkrótsza droga łącząca dawne stolice województw a później guberni warszawskiej i kaliskiej. Jednak położony zbyt blisko innych miast nad Nerem, Poddębic, Lutomierska i Kazimierza - kilka wieków wegetował. Mieszczanie trudnili się głównie rolnictwem, nieliczni dodatkowo rzemiosłem. Nie ustalono, w którym roku Kałów utracił prawa miejskie. Prawdopodobnie na początku XIX wieku.
Czasy najnowsze
Działania militarne I wojny światowej generalnie nie objęły w znaczniejszym stopniu terenów obecnego powiatu poddębickiego. Jedynie w dniach 29-30 października 1914 roku miały tu miejsce walki II batalionu 1. Pułku Strzelców Legionów, odkomenderowanych przez Józefa Piłsudskiego do 7. Dywizji Kawalerii Austriackiej. Batalion polski pod dowództwem majora Mieczysława Norwida-Neugebauera (późniejszego generała Wojska Polskiego) stoczył w rejonie Gostkowa i Poddębic zacięty bój z kawalerią rosyjską, dowodzoną przez gen. Nowikowa. Mimo to obszar znajdował się na bliskim zapleczu ustabilizowanego frontu, co powodowało jego intensywna eksploatację na rzecz armii niemieckiej. Po odzyskaniu niepodległości i wprowadzeniu nowego podziału administracyjnego Poddębice znalazły się w powiecie łęczyckim w ramach utworzonego województwa łódzkiego, jednak utracone wcześniej prawa miejskie odzyskały dopiero 9 kwietnia 1934 roku. Rok wcześniej w Poddębicach oddano do użytku stację kolejową na ważnej arterii kolejowej relacji Karsznice-Gdynia. Uniejów jako miasto w 1919 roku już wcześniej należąc do powiatu tureckiego wszedł również w skład województwa łódzkiego. Zmiana tego stanu nastąpiła niedługo przed wybuchem II wojny światowej, kiedy powiat turecki został przyłączony do województwa wielkopolskiego. Działania wojenne kampanii wrześniowej na obszarze regionu były prowadzone w rejonie Uniejowa. Już 1 września do miasta dotarła wydzielona z Armii Poznań kompania, której zadaniem była ochrona mostu na Warcie. W dniach 5-6 września przez zachowaną pomimo wcześniejszego bombardowania lotniczego przeprawie, przemieszczono idące z zachodu Wielkopolską Brygadę Kawalerii pod dowództwem gen. Romana Abrahama oraz 25 Dywizję Piechoty dowodzoną przez gen. Franciszka Atlera. Przemarsz wojsk przez miasto osłaniał wydzielony z dywizji III batalion 60 pułku piechoty pod dowództwem ppłk. Mariana Frydrycha. Udało się im zaskoczyć kolumnę zmechanizowanych wojsk niemieckich, prowadzących rozpoznanie od południa w kierunku Uniejowa. Przy zabitym oficerze niemieckim znaleziono mapę z naniesionymi kierunkami działań niemieckiej dywizji z 8 Armii, która okazała się pomocna przy opracowaniu planu Bitwy nad Bzurą. 7 września wobec zdecydowanej przewagi Niemów wojsko polskie wycofało się z rejonu miasta, które zostało zajęte przez wroga. Ponownie Uniejów znalazł się areną walk już 9 września wraz z rozpoczęciem pierwszej fazy Bitwy o Bzurę, kiedy to miasto zostało na krótko odbite z rąk niemieckich. Bilans walk wrześniowych przedstawiał się następująco: ponad 200 poległych żołnierzy niemieckich i blisko 80 po stronie polskiej, zniszczenie znacznej części miasta, w tym południowej i zachodniej części rynku, uszkodzenie zamku oraz kolegiaty uniejowskiej. Najprawdopodobniej w odwecie Niemcy przeprowadzili szereg egzekucji wśród ludności cywilnej posądzanej o pomoc żołnierzom polskiej armii. Do największej z nich doszło we wsi Niewiesz gdzie jednostki frontowe Wehrmachtu zamordowały co najmniej kilkadziesiąt osób. Wydarzenia te upamiętnia pomnik znajdujący się na terenie miejscowości przy drodze wojewódzkiej. Podobnie jak w innych regionach kraju na terenie dzisiejszego powiatu przeprowadzano aresztowania a następnie egzekucje lub wywózki do obozów koncentracyjnych. W szczególności objęły one przedstawicieli polskiej inteligencji. Po zakończeniu rządów wojskowych obszar powiatu został wcielony do okręgu poznańskiego, który od stycznia 1940 roku nosił nazwę Kraju Warty. Pod względem administracyjnym początkowo należał do rejencji kaliskiej, a od lutego 1941 roku do rejencji łódzkiej. Wprowadzona na tych terenach polityka narodowościowa miała na celu całkowitą ich germanizację. Ludność polska wysiedlano do Generalnej Guberni lub wywożono na roboty do Niemiec. W jej miejsce sprowadzano ludność niemiecką repatriowaną głównie z Europy Wschodniej. W okresie okupacji niemieckiej dokonała się zasadnicza i trwała zmiana struktury etnicznej, w wyniku całkowitej eksterminacji miejscowej społeczności żydowskiej, która w regionie poddębickim rozwijała się od XVIII wieku, trudniąc się handlem, rzemiosłem i drobną produkcją przemysłową. Żydzi zamieszkiwali głównie w ośrodkach miejskich (Poddębice, Uniejów) stanowiąc w przededniu II wojny światowej około ich 40% ludności. W listopadzie 1940 r. Niemcy utworzyli getto w Poddębicach, w którym zgromadzili 1,5 tys. Żydów, w tym 150 uchodźców. W pierwszym kwartale 1941 roku okupanci przetransportowali tu kolejne 600 osób z Łęczycy. Według jednej z hipotez Niemcy wywieźli wszystkich w kilku transportach do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Inni podają, że część kobiet i mężczyzn zdolnych do pracy przewieziono do getta w Łodzi, a resztę odesłano do niemieckiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (niem.Culmhof) znajdującego się na obszarze dzisiejszego powiatu kolskiego. Likwidację getta w Poddębicach przeżyły dwie osoby ukryte przez sąsiadów. W podobny sposób wymordowano społeczność żydowską z Uniejowa. W 1940 r. Niemcy utworzyli tu getto, w którym uwięziono około 500 osób. Według jednej z wersji, już w październiku 1940 r. żydowscy mieszkańcy Uniejowa zostali przeniesieni do getta w Turku. Getto to istniało do 20 października 1941 roku. Następnie jego więźniowie trafili do getta w Kowalach Pańskich (pow.turecki), a do niemieckiego obozu zagłady w Chełmnie. W drugiej połowie stycznia 1945 roku opisywany obszar został wyzwolony spod okupacji (18 stycznia Poddębice, dzień później Uniejów).
Przez kilkanaście lat po zakończeniu ostatniej wojny na analizowanym terenie panowała stagnacja gospodarcza. Reforma rolna nie wpłynęła w znaczący sposób na poprawę warunków życia na wsi. W wyniku parcelacji majątków ziemskich powstało szereg nowych gospodarstw ale wobec niewielkiej ich przeciętnej wielkości, stosunkowo słabych gleb oraz stopnia wyposażenia z narzędzia i maszyny rolnicze, często nie mogły stanowić one podstawowego źródła utrzymania dla ich właścicieli. Efektem było zjawisko migracji ekonomicznej ludności na Ziemie Odzyskane. Z drugiej strony na obszar regionu, w kilku falach nastąpił napływ ludności polskiej repatriowanej z Kresów Wschodnich. Powiat poddębicki został powołany dnia 1 stycznia 1956 roku w województwie łódzkim. W jego skład weszły dwa miasta i 29 gromad, które wyłączono z trzech ościennych powiatów: z powiatu łęczyckiego (woj. łódzkie) miasto Poddębice, gromady Bałdrzychów, Budzynek, Dalików, Domaniew, Gostków, Góra Bałdrzychowska, Praga, Przekora, Tur i Wilczyca, z powiatu sieradzkiego (woj. łódzkie) gromady Charchów Pański, Drużbin, Jeżew, Wierzchy, Zadzim i Zygry oraz z powiatu tureckiego (woj. poznańskie) miasto Uniejów, gromady Biernacice, Dominikowice, Lubola, Ładawy, Mniszew, Niemysłów, Niewiesz, Orzeszków, Pęczniew, Saków, Siedlątków, Wilamów i Wilczków. Nowy powiat obejmował powierzchnię 877 km², liczył 51,6 tys. mieszkańców z czego ludność miejska (w Poddębicach i Uniejowie) stanowiła blisko 13%. Utworzenie powiatu poddębickiego spowodowało znaczną zmianę granicy województw łódzkiego i poznańskiego, ponieważ miasto Uniejów i aż 13 gromad zmieniło przynależność wojewódzką. W kolejnych latach nastąpiło szereg korekt o charakterze administracyjnym. Już w 1956 roku do powiatu poddębickiego przyłączono z powiatu łęczyckiego gromadę Drwalew, którą przyłączono do powiatu poddębickiego a w rok później włączono gromadę Człopy z powiatu tureckiego. Jednocześnie dokonywano scalania gromad. Z końcem 1972 roku powiat poddębicki dzielił się na dwa miasta i już tylko 16 gromad: miasta Poddębice i Uniejów oraz gromady Biernacice, Dalików, Drwalew, Kałów, Kościelnica, Lubola, Mniszew (z siedzibą w Chwalborzycach), Niemysłów, Niewiesz, Pęczniew, Poddębice, Wartkowice, Wierzchy, Wilamów, Zadzim i Zygry. Ten okres istnienia powiatu poddębickiego w największym stopniu przyczynił się do rozwoju Poddębic na tle dotychczasowych dziejów tego miasta. Stało się ono przede wszystkim siedzibą administracji szczebla powiatowego. W 1957 roku w Poddębicach oddana została do użytku nowoczesna wówczas lecznica weterynaryjna, stacja pogotowia ratunkowego, przychodnia przeciwgruźlicza oraz powstało Poddębickie Przedsiębiorstwo Przemysłu Terenowego. Rok później z Łęczycy przeniesiono tu siedzibę Sądu Rejonowego w Poddębicach. W 1962 roku rozpoczęło działalność rejonowe Kierownictwa Robót Wodno - Melioracyjnych, które trzy lata później przekształciło się w Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracyjne. 22 lipca 1964 roku oddano do użytku Stadion im. XX-lecia PRL. W następnym roku nastąpiło w Poddębicach otwarcie zakładów Przemysłu Odzieżowego "Wólczanka" (produkcja koszul męskich), w którym uczestniczyli wicepremier Stefan Ignar i minister przemysłu lekkiego Eugeniusz Stawiński. Dwa lata później zmieniono profil produkcji w zakładzie z produkcji koszul na płaszcze. Przejęcie zakładu przez Zakłady Przemysłu Odzieżowego im. dr. A. Próchnika w Łodzi, Także w 1965 roku oddano do użytku Państwowy Ośrodka Maszynowego przy ulicy Targowej oraz zmodernizowane kino "Przyszłość". 1 stycznia 1973 roku zniesiono gromady i osiedla a w ich miejsce reaktywowano gminy. Powiat poddębicki podzielono na 2 miasta i 7 gmin: miasta Poddębice i Uniejów, gminy Dalików, Niewiesz, Pęczniew, Poddębice, Uniejów, Wartkowice i Zadzim. W wyniku kolejnej reformy administracyjnej obowiązującej od 1 czerwca 1975 roku terytorium zniesionego powiatu poddębickiego włączono głównie do nowo utworzonego województwa sieradzkiego; jedynie miasto i gmina Uniejów znalazły się w województwie konińskim. W 1986 roku sfinalizowano największą w historii regionu poddębickiego inwestycję budowlaną związaną z utworzeniem zbiornika retencyjnego Jeziorsko, rozpoczętą jeszcze w 1974 roku. Koncepcja budowy zbiornika retencyjnego na rzece Warcie sięga przełomu lat 50. i 60. XX wieku. Zbiornik Jeziorsko wybudowano w środkowym biegu rzeki Warty na granicy województw wielkopolskiego (powiat Turek) i łódzkiego (powiaty: Sieradz i Poddębice). Powstał on po przegrodzeniu doliny rzeki Warty w 484,3 km jej biegu zaporą ziemną o maksymalnej wysokości 20 m i długości 2730 m, przebiegającą na linii miejscowości Skęczniew i Siedlątków. Integralnym elementem zbiornika są również zapory boczne w dolinie rzek Pichny i Teleszyny a także zapory cofkowe w rejonie miasta Warta. Celem budowy zbiornika było przede wszystkim zmniejszenie zagrożenia powodziowego w dolinie Warty, zabezpieczenia wody dla systemów chłodniczych zespołu elektrowni cieplnych Pątnów-Adamów-Konin bazujących na miejscowych złożach węgla brunatnego, produkcji energii elektrycznej (oddanie do użytku w 1995 roku elektrowni wodnej „Jeziorsko” o mocy 4,89 MW), zwiększenia przepływów rzeki Warty w okresach niżówkowych w celu poprawienia stanu sanitarnego wody i warunków żeglugowych, prowadzenia gospodarki rybackiej na zbiorniku i w ośrodku zarybieniowym na kompleksie stawów w Pęczniewie oraz stworzenia warunków rekreacyjno-sportowych dla rejonu Łodzi oraz miast Sieradz, Konin, Kalisz, Turek i Poddębice. Ubocznym skutkiem powstania zbiornika było zatopienie części doliny Warty o powierzchni ponad 40 km2, z czego przynajmniej 17 km2 w sposób trwały. Wysiedlono 355 zagród. Jak to wykazały prace archeologiczne przeprowadzano w strefie zaplanowanego zalewu, w podłożu tego odcinka doliny Warty zachowały się ślady wielu różnych faz osadniczych i kulturowych.
W 1990 roku ordynariusz włocławski bp Henryk Muszyński powtórnie erygował kapitułę uniejowską. Obecnie jej głównym zatem jest ożywienie kultu błogosławionego Bogumiła, patrona diecezji włocławskiej (a także współpatrona archidiecezji gnieźnieńskiej, gdańskiej, poznańskiej i wrocławskiej). Tym samym na krajowej mapie kultu religijnego (i turystyki religijnej) pojawił się potencjalnie atrakcyjny punkt w omawianym regionie.
Od 1999 roku przywrócony powiat poddębicki jest jednostką terytorialną o identycznym kształcie jak w 1975 roku, jednak bez zlikwidowanej gminy Niewiesz. W porównaniu z obszarem z 1956 roku jedynie obszar dawnych gromad Ładawy i Mniszew leży obecnie na terenie powiatu łęczyckiego – pozostałe są ponownie w powiecie poddębickim. Powiat o powierzchni 881 km2 km w 2014 roku zamieszkany był przez 41 tys. osób, z których nieco ponad 25% stanowiło ludność miejską. Należy zwrócić uwagę, że reaktywacja powiatu poddębickiego nie była wcale sprawą oczywistą, ponieważ jednostki tej nie uwzględniono w początkowo proponowanym wariancie podziału administracyjnym kraju. Zmiana decyzji nastąpiła na szczeblu rządowym na skutek aktywizacji działań grupy mieszkańców skupionej głównie wokół powołanego w 1993 roku Związku Gmin Regionu Poddębickiego oraz pozyskania wsparcia dla korekty granic ze strony ówczesnych władz miasta Uniejów. W latach 1990-1991 w Uniejowie wykonane zostały dwa odwierty (wydobywczy i chłonny), każdy na głębokość dwóch kilometrów, w celu rozpoczęcia eksploatacji występujących w rejonie złóż wód geotermalnych o temperaturze ok. 68°C pod względem składu chemicznego zaliczanych do wód chlorkowo-sodowych, zawierających również wapń, magnez, wodorowęglany, związki siarki, żelazo, jod (w ilości zbliżonej do wód Bałtyku), potas, fluor i kwas metakrzemianowy. O ich występowaniu wiedziano już od końca lat 70. XX w. kiedy prowadzono w tym miejscu poszukiwania gazu i ropy naftowej. W latach 2004-2008 rozpoczęto na terenie miasta pierwsze inwestycje związane z budową infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej wykorzystującej wodę geotermalną. W dużej mierze przyczyniły się do tego dotacje unijne pozyskane w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Tym samym zapoczątkowano rozwój gospodarczy nie mający precedensu w prawie tysiącletniej historii osadnictwa w rejonie Uniejowa. Proces ten trwa nadal, przy czym już teraz miasto (które w 2012 roku wraz z pobliskimi wsiami uzyskało status uzdrowiska) jest największym ośrodkiem pełniącym funkcje ukierunkowanym na obsługę ruchu turystycznego funkcje w tej części kraju. W 2008 roku w miejscowości Borysew został otwarty ogród zoologiczny. Zajmuje on obszar o powierzchni 25 hektarów, na którym zgromadzono ponad 500 egzotycznych zwierząt reprezentujących 90 gatunków z pięciu kontynentów. Największą atrakcją ogrodu są białe lwy (14 osobników spośród znanych 90 na świecie) oraz białe tygrysy (bardzo rzadki wariant kolorystyczny tego gatunku drapieżnika). Obecnie stanowi on największą atrakcję turystyczną w rejonie Poddębic, rocznie odwiedzana przez ponad 200 tys. turystów. W 2010 roku w Poddębicach ukończono odwiert o głębokości 2039 m (kosztem 12 mln złotych) w którym ujmowane są wody geotermalne. Obecnie służą one do ogrzewania budynków komunalnych i innych gmachów użyteczności publiczne. Wody te są również wykorzystywana w czynnych w sezonie letnim Poddębickich Basenach Termalnych.
Wykorzystana literatura:
Jabłońska J. 2005, Kapituła uniejowska do początku XVI wieku, Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce.
Kępińska B., Smętkiewicz K. 2015, Geotermalne bogactwo. Wykorzystanie wody geotermalnej na przykładzie
Uniejowa, Wyd. Geotermia Uniejów Sp. z o.o., Uniejów.
Krajewski K. 2009, Historia wsi Czepów, Skotniki, Rożniatów, Wilamów, Pęgów, Stemplew i Wola Świniecka, nakładem autora, Poddębice.
Krajewski K., Krajewska Z. 2004, Kościoły parafialne, filialne Kościoła Rzymskokatolickiego w powiecie poddębickim, nakładem autorów, Poddębice
Krantz-Domasłowska L. 1980, Zamek w Uniejowie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Kulesza M. 2001, Morfogeneza miast na obszarze Polski Środkowej w okresie przedrozbiorowym: dawne województwa łęczyckie i
sieradzkie, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
Pietrzak J. 1998, Poddębickie kalendarium, Poddębickie Towarzystwo Regionalne, Poddębice.
Piotrowski W. (red) 1980, Województwo sieradzkie : zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy
rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Puckowa J. 2009, Poddębice w okresie międzywojennym 1918-1939, Poddębickie Towarzystwo Regionalne, Wyd. Prof-Art., Poddębice.
Ruszkowski A., 1984, Sieradz i okolice : przewodnik, Sport i Turystyka, Warszawa.
Szymczak J. (red) 1995, Uniejów. Dzieje miasta, Towarzystwo Przyjaciół Uniejowa, Polskie Towarzystwo Historyczne, Łódź-Uniejów.
Stos D. (red) 1986, Województwo konińskie : zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju : monografia
regionalna, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
|
