|
Szymon Czajkowski
Zarys dziejów ziemi lęborskiej
Wstęp
Lębork i Łeba to dwa najważniejsze ośrodki powiatu lęborskiego, dlatego też historia tego regionu, to w głównej mierze losy tych dwóch miejscowości. Niemniej wcześniej, istotną rolę odgrywała także Białogarda. Z kolei znaczenia stanowisk archeologicznych w Czarnówku czy w Chocielewku dla rozwoju wiedzy na temat prehistorycznych dziejów człowieka, chyba nie sposób przecenić. Wszystko to sprawia, iż dla historyków, przewodników i innych potencjalnych interpretatorów dziedzictwa losy dawnych mieszkańców powiatu lęborskiego, mają potencjał na przysposobienie ich do potrzeb współczesnej turystyki kulturowej i kreacji oferty turystycznej.
Czasy najdawniejsze
Osadnictwo na Wybrzeżu ma zdecydowanie młodszą genezę, niż historia człowieka w środkowej i południowej części Polski. Zostało to spowodowane zmianami klimatycznymi i późniejszym wycofaniem się lądolodu z północy kraju. Najdawniejsze ślady osadnictwa ludzkiego z okolic Lęborka pochodzą z IX w. p.n.e. Mimo stosunkowo krótkiej prehistorii powiat lęborski obfituje w liczne znaleziska archeologiczne. Do najbardziej charakterystycznych odkryć w perspektywie całego kraju należą popielnice twarzowe. Na szyjkach glinianych naczyń, przeznaczonych na prochy człowieka, umieszczano wyobrażenia ludzkiej twarzy. Wpierw zawierały one otwory, którym przypisuje się, iż miały imitować ludzkie oczy. Następnie na popielnicach zaczęły pojawiać się bardziej rozbudowane wizerunki twarzy, uszu czy biżuterii. Urny pochodzą m.in. ze stanowiska archeologicznego w Czarnówku, na terenie dzisiejszej gminy Nowa Wieś Lęborska. Wykopaliska na tym cmentarzysku trwają od 1973 r. i wciąż przynoszą kolejne zaskakujące odkrycia. Wśród najnowszych sensacji z Czarnówka należy wymienić szklaną rybę, która może kojarzyć się z popularną ozdobą meblościanek w okresie Polski Ludowej. Niemniej należy nadmienić, iż artefakt ten pochodzi z grobu datowanego na przełom II i III w. n.e. Przedmiot po przeprowadzonych badaniach winien wzbogacić wystawę Muzeum w Lęborku, które nawet bez szklanej ryby szczyci się imponującą kolekcją. Jest szansa, iż zbiory będą nadal systematycznie wzbogacane, ponieważ o cmentarzysku w Czarnówku zwykło mawiać się, iż jest największą nekropolią z późnej starożytności w Europie Środkowej, a prace archeologiczne tam wciąż trwają.
Średniowiecze
Dzisiejsza Białogarda to niewielka wieś, znajdująca się na trasie z Lęborka do Łeby. Niemniej warto zatrzymać się w niej na moment, ponieważ jest tym miejscem, w którym malowniczo zachował się kształt dawnej osady obronnej. W okresie wczesnego średniowiecza był to jeden z najstarszych i najważniejszych grodów na Pomorzu. Znaczenie Białogardy wynikało z jej położenia. Osada stała na straży przeprawy przez rzekę Łebę na trasie szlaku z Słupska do Gdańska. Znaczenie Białogardy w okresie wczesnego średniowiecza wciąż może stanowić pole do polemiki dla historyków i krajoznawców. Jeden z nich, Jarosław Ellwart przypuszcza, iż to właśnie Białogarda a nie Białogard w województwie zachodniopomorski to miasto Alba, opisywane przez Galla Anonima. Regionalista wskazuje, iż na terenie Białogardu niedaleko Koszalina archeolodzy nie odnaleźli śladów, potwierdzających duże znaczenie tego ośrodka w omawianym okresie. W przeciwieństwie do Białogardy, w przypadku, której początki osadnictwa grodowego datuje się już na X w. Siedlisko w krótce stało się najważniejszą osadą tej części Pomorza. Istnieją przesłanki aby twierdzić, iż w końcu XII w. Białogarda stanowiła stolicę odrębnej dzielnicy w obrębie księstwa gdańskiego. Ziemia znajdowała się pod panowaniem Mściwoja I, młodszego brata gdańskiego księcia Sambora I. Dowodem na niezależność administracyjną Białogardy ma być późniejsza odrębność terytorialna ziemi białogardzkiej, która to miała być następstwem wcześniejszej podziałów dynastycznych w obrębie księstwa gdańskiego. Władze z Białogardy sprawował także młodszy syn Mściowaja I Racibor, który rządy nad Łabą objął z nadania swojego brata Świętopełka. Racibor dwukrotnie występował przeciwko starszemu bratu, ostatecznie zostając jego wiernym sojusznikiem. Władał dzielnicą białogardzką do 1262 r., kiedy to złożył śluby wstępując do Zakonu Krzyżackiego, jednocześnie przekazując wspólnocie swoje księstwo.
W tym czasie dzisiejszy Lębork był niewielką osadą wiejską, której część badaczy przypisuje miano Lewina. Podobnie jak sama nazwa, również położenie pierwotniej (przedmiejskiej) osady nad Łebą jest kwestią sporną. Zdaniem historyków siedlisko miało znajdować się albo na terenie późniejszego miasta albo na terenie Nowej Wsi Lęborskiej. W literaturze podkreśla się, iż więcej argumentów przemawia za drugą opcją. Historycy wskazują, iż na terenie Nowej Wsi Lęborskiej odnajdowane są ślady osadnictwa o dawniejszej tradycji niż w samym Lęborku.
W 1308 r. ziemia lęborska znalazła się pod panowaniem zakonu krzyżackiego. Działalność ówczesnego komtura gdańskiego Dawida von Cammerstein świadczy o tym, iż wiele wysiłku poświęcił on utrwaleniu zakonnego panowania na zachodnich rubieżach ówczesnego Państwa zakonnego. Komtur doprowadził do zniszczenia grodu w Białogardzie, co spowodowało, iż najważniejszą osadą w regionie stał się Lębork. Podobnie jak kilka wieków wcześniej w odniesieniu do Białogardy, również w przypadku Lęborka o jego rozkwicie zadecydowała lokalizacja na szlaku handlowym pomiędzy Słupskiem a Gdańskiem oraz jednoczesne pełnienie funkcji przeprawy przez Łebę. Miasto szybo stawało się istotnym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i militarnym w zachodniej części organizmu zakonnego. W latach 1329-1341 granice państwa krzyżackiego zostały jeszcze mocniej przesunięte na zachodów, poprzez wzięcie w zastaw ziemi słupskiej. Wtedy, w samym Słupsku utworzono komturstwo, któremu podporządkowano m.in. Lębork i Bytów. W 1341 r., kiedy to ziemia słupska wróciła pod panowanie książąt wołogojskich, Krzyżacy przenieśli siedzibę komtura do Bytowa. Niemniej nie objęli w jej jurysdykcję ziemi lęborskiej, w stosunku do której mieli już nowe plany. Na jej terenie wyznaczono nową jednostkę administracyjną. Wpierw prokuratorię a następnie wójtostwo. W tym samym, 1341 r. dokonano lokacji Lęborka na prawie chełmińskim. Dokument został wystawiony przez wielkiego mistrza zakonnego Dietricha von Altenburga. Nowe miasto uzyskało własny samorząd i odrębne od krzyżackiego sądownictwo, a władza administracyjno-skarbowa spoczęła w rękach sołtysa. Przywilej zagwarantował mieszkańcom miastu swobodną żeglugę na Łebie i po Morzu Bałtyckim. Miasto wytyczono na planie kwadratu o boku około 300 m. Centralnym punktem osady był kwadratowy plac, a w jego obrys umiejętnie wpisano nurt Łeby. Wkrótce w Lęborku powstały dwie istotne budowle: kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, należący do diecezji włocławskiej oraz zamek, będący siedzibą krzyżackiego namiestnika. Przez co dodatkowo umocniono pozycję Lęborka jako głównej warowni na zachodnich rubieżach państwa zakonnego. Przed wzniesieniem zamku, miasto otoczono murami, a na czas ich budowy, mieszkańcy zostali zwolnieni z obowiązku płacenia czynszu, dlatego Krzyżakom zależało na szybkim zakończeniu inwestycji. Obok zamku wzniesiono młyn, wykorzystujący bieg rzeki. Nurt Łaby został wpisany także w zamkowy dziedziniec.
Założenia krzyżackich planistów są dobrze widoczne także w dzisiejszym układzie urbanistycznym miasta. W tej perspektywie Lębork jawi się jako jedno z ważniejszych miejsc na turystycznej mapie Polski, w których można zapoznać się z dziedzictwem średniowiecznych miast. W tym celu pomocne są nowoczesne technologie, jak audioprzewodniki czy film w technologii 3D wykorzystywane w Muzeum w Lęborku.
W tym samym okresie prawa miejskie uzyskała druga z najważniejszych miejscowości regionu. Przywilej lokacyjny Łeby został wystawiony w 1357 r. Osada była ważnym ośrodkiem handlu i rybołówstwa. Rozwijała się mimo licznych klęsk żywiołowych nawiedzających okolice. Przyroda stanowiąca dzisiaj miejscową atrakcję turystyczną, przed wiekami była dużym zagrożeniem dla Łeby i jej mieszkańców. W latach 1396-1491 powodzie kilkukrotnie niszczyły miasto. Ostatnia z nich spowodowała nawet przesunięcie ujścia rzeki o 2 km w kierunku wschodnim Prócz tego, Łeba cierpiała z powodu pobliskich ruchomych wydm. Przyczyniały się one do trzebienia miejscowych lasów, a także bezpośrednio zagrażały miastu.
Podczas gdy Łeba była zagrożona przez siły przyrody, niebezpieczeństwo dla Lęborka stanowiły działania człowieka i miejscowa polityka. W II poł. XIV w. miejscowy zamek w był świadkiem wielu istotnych wydarzeń, które wpłynęły na dalsze losy omawianych terenów. Były to m.in. spotkania władz zakonu krzyżackiego z książętami słupskimi. Jeden z takich zjazdów odbył się w 1379 r. Wielki mistrz wraz z Warcisławem VII zaakceptowali linię graniczną w rejonie Lęborka i Bytowa. Następne spotkanie w 1384 r. skutkowało zawarciem przymierza pomiędzy wielkim mistrzem Konradem Zöllnerem von Rotenstein a książętami słupskimi. Skierowane było przeciwko polskiemu królowi Władysławowi Jagielle. Jednakże nie spowodowało ono znaczącej poprawy relacji sąsiedzkich i na zachodnich rubieżach państwa zakonnego, przez wiele następnych lat wciąż dochodziło do napięć pomiędzy Krzyżakami a oddziałami ze Słupska. Co więcej w 1410 r. książę pomorski Bogusław VIII nie wypełnił swoich sojuszniczych zobowiązań i w obozie pod Malborkiem oddał hołd Władysławowi Jagielle. W tym samy roku załoga polska zdobyła zamek w Lęborku. Jednak na mocy pokoju w Toruniu już rok później do miasta powrócili Krzyżacy. Od tego czasu zaogniała się sytuacja na zachodniej granicy państwa zakonnego. Rycerze zaczęli mścić się za wiarołomstwo słupskiego księcia. Ich wyprawy w głąb sąsiedniego państwa nie pozostawały bez odpowiedzi i skutkowały akcjami odwetowymi.
Skomplikowana sytuacja polityczna i pogarszająca się kondycja gospodarcza zakonu, spowodowała zawiązanie w 1440 r. Związku Pruskiego. Jeszcze tego samego roku, dołączyło do niego rycerstwo z miasta i ziemi lęborskiej, a następnie samo miasto Lębork i Łeba. Po wybuchu Wojny Trzynastoletniej w 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk wydał dokument inkorporujący ziemię lęborską wraz z całymi Prusami do Polski. Wówczas zakończyło się blisko 150.letnie panowanie Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny na ziemi lęborskiej.
Nowożytność
Kazimierz Jagiellończyk potrzebował wsparcia w długotrwałej wojnie z zakonem, dlatego wkrótce ziemia lęborska została przekazana na warunkach tzw. wiernej ręki Erykowi II. Upraszczając, władzę zwierzchnią nad Lęborkiem i okolicami sprawował król polski. Z kolei książę zachodniopomorski ziemie posiadał i użytkował, ale winien ją zwrócić na każde żądanie monarchy. Uregulowanie praw zwierzchnich nastąpiło w 1526 r., kiedy to Zygmunt I Stary nadał ziemię lęborską i bytowską książętom pomorskim. Nadanie królewskie miało daleko idące znaczenie dla zmian obyczajowo-kulturowych. Był to okres reformacji i już w 1535 r. książęta pomorscy przyjęli wyznanie luterańskie. Przez to zerwane zostały relacje z polskimi duchownymi katolickimi, co pozostało nie bez znaczenia dla dalszych losów politycznych.
W tym samym czasie, w przypadku Łeby nastąpiła także inna znacząca zmiana, lecz miała ona zupełnie inny charakter. W 1558 r. miasto zostało bezpośrednio zagrożone przez nasuwające się piaski ruchomych wydm. W tym samym czasie siły natury zaatakowały miasto także od innej strony. Powódź ostatecznie zmusiła mieszkańców do ucieczki. Nowa osada została zbudowana po drugiej, wschodniej stronie ujścia rzeki Łeby. Pozostałości dawnego siedliska, w tym odsłonięte przez przemieszczające się piaski ruiny kościoła św. Mikołaja uzmysławiają dzisiejszym zwiedzającym jak wielkie są siły przyrody.
Posiadający jedynie czasowe prawa do ziemi lęborskiej książęta pomorscy traktowali rzeczone tereny jako obszar, który należy wyeksploatować. Doprowadziło to do konfliktów z miejscową szlachtą, które trwały do 1637 r., kiedy to śmierć Bogusława XIV doprowadziła do wygaśnięcia stosunku lennego. W tym samym roku sejm dokonał inkorporacji ziemi lęborskiej do Korony.
Jednakże sytuacja prawna została uregulowana dopiero cztery lata później, kiedy oficjalne przyłączono nowy region do województwa pomorskiego, tworząc jeden z jego powiatów. Wówczas biskupi włocławscy rozpoczęli starania o przywrócenie na nowo przyłączonych terenach wyznania katolickiego i rewindykacje dawnych majątków. Niemniej przez sto lat protestantyzm dosyć silnie zakorzenił się wśród mieszkańców powiatu, dla których przywrócenie dawnego obrządku nie byłoby korzystne także z przyczyn ekonomicznych. Tym bardziej, iż ziemie lęborskie już wkrótce zostały ponownie oderwane od Korony. Już w 1657 r. w zamian za poparcie Polski w wojnie ze Szwedami elektor brandenburski wynegocjował przyznanie jako lenna okolic Lęborka i Bytowa. Ustalenia z Wielawy zostały potwierdzone trzy lata później pokojem oliwskim. W swojej polityce elektorzy brandenburscy dążyli do systematycznego osłabiania związków ziemi lęborskiej z Koroną. Ostatni raz akt renowacji lenna został dokonany w 1698 r., a już trzy lata później elektor Fryderyk III dodatkowo umocnił swoją pozycję, doprowadzając do swojej koronacji w Królewcu. Hohenzollernowie przyczynili się do rozwoju Łeby. W II poł. XVIII w. rozpoczęli tamże budowę portu, doprowadzając jednocześnie do obniżenia poziomu w Jeziorze Łebsko. Formalnie zrzeczenie się praw Rzeczypospolitej do ziemi lęborskiej nastąpiło w 1773 r., kiedy dokonany został I rozbiór Polski.
XIX wiek.
Eksponowana pozycja przynosi zarówno korzyści jak i zagrożenie. Na przestrzeni wieków przekonali się o tym mieszkańcy Lęborka. Położenie miasta na trasie ważnych dróg i uczęszczanych szlaków handlowych pozwoliło na rozwój osady w latach prosperity. Jednocześnie w czasie wojen kolejne wojska przemaszerowywały przez ziemie lęborskie, jednocześnie rujnując gospodarczo okolice. Taka sytuacja stała się udziałem miasta na początku XIX w., w czasie wojen napoleońskich. Mimo wkroczenia francuskiej armii, Pomorze wciąż pozostawało arenom akcji dywersyjnych i działalności pruskich punktów oporu. W tych zmaganiach Lębork miał znaczenie strategiczne dla przemieszczających się od Gdańska na zachód oddziałów pruskich. Miasto było punktem zaopatrzeniowym w czasie przygotowań do obrony twierdzy w Kołobrzegu. 20 lutego 1807 r. wojska polskie wkroczyły do Lęborka, z którego prowadzono akcje przeciwko pruskim dywersantom. Następnie osada ponownie stała się zapleczem zaopatrzeniowym, tym razem dla wojsk napoleońskich szykujących się do zajęcia Gdańska czy Kołobrzegu. Pokój tylżycki na moment poprawił sytuację miasta. Z kolei Łeba znajdowała się pod ścisłą kontrolą wojsk francuskich, dbających o utrzymanie blokady kontynentalnej przeciwko Wielkiej Brytanii. Chwila wytchnienia dla mieszkańców ziemi lęborskiej zakończyła się w 1812 r. Niewielkie miasto musiało utrzymać ciężar kwaterunku i aprowizacji wojsk napoleońskich. Należy dodać, iż przez Lębork prowadziła też droga odwrotu resztek Wielkiej Armii, a następnie przechodziły tutaj podążające za wrogiem wojska rosyjskie, dla których Lębork stał się bazą zaopatrzeniową podczas ponownego zdobywania Gdańska. Tym razem bronili się w nim żołnierze francuscy i robili to przez 11 miesięcy.
Po 1815 r. ustalono nowy podziału administracyjny państwa pruskiego, powiat lęborsko-bytowski wszedł w skład rejencji koszalińskiej. Następnie w 1846 r. dokonano jego podziału. Lębork stał się samodzielną siedzibą jednego z największych powiatów na Pomorzu, liczącego 1.229 km2. Mocno to kontrastuje z jego dzisiejszą powierzchnią wynoszącą 707km2. Co stanowi argument dla lokalnych działaczy, iż w 1999 r. nie zadbano o włącznie w granicę powiatu lęborskiego wszystkich ziem historycznie związanych z tym obszarem.
W poł. XIX mieszkańcy Lęborka ponownie zaczęli odczuwać korzyści płynące z położenia miasta. Impulsem do rozwoju było ulokowanie na trasie pomiędzy Gdańskiem a Szczecinem. Około 1850 r. rozbudowa miasta wykroczyła poza średniowieczne mury. Rozpoczęło to okres znaczących inwestycji w Lęborku. Poza obrębem dawnej osady bogata gmina ewangelicka wzniosła imponujący rozmiarami kościół Zbawiciela. Oddanie do użytku w 1879 r. linii kolejowej było kolejnym bodźcem powodującym bogacenie się miasta. Położenie torów oraz dworca zdeterminowało kierunek rozbudowy Lęborka w stronę południową. Tamże powstały większe zakłady przemysłowe, czyli gazownia, mleczarnia oraz fabryka zapałek. Dzięki dobremu połączeniu, kolejowemu do Gdańska, a dalej morskiemu, zapałki z Lęborka były masowo eksportowane po całym świcie, nawet do państw Ameryki Południowej. Na przełomie XIX i XX w. władze Lęborka podjęły decyzję o budowie nowego ratusza. Nowe miejsce pracy rajców miejskich wzniesiono w latach 1899-1903, wykorzystując styl neogotycki. Pozwoliło to, aby jedna z elewacji odwzorowała budynek starego ratusza, który został rozebrany już w 1874 r. Z nową siedzibą władz wyraźnie koresponduje wybudowany naprzeciwko imponujący gmach poczty. Oba budynki zachowały się do dnia dzisiejszego i stanowią jeden z bardziej malowniczych fragmentów Lęborka.
W latach 60.tych XIX mieszkańcy i przedsiębiorcy z Lęborka i okolic niejednokrotnie wnosili o utworzenie w Łebie większego portu handlowego. Niemniej bliskość Gdańska i ówczesny rozwój Ustki spowodował, iż postulowana inwestycja nie została zrealizowana. Mimo wszystko rozwój infrastruktury na ternie dzisiejszego powiatu lęborskiego spowodował, iż Łeba w II poł. XIX w. przebyła drogę podobną do tej jaka wcześniej stała się udziałem Lęborka. Wpierw budowa nowej drogi w 1869 r., a następnie linii kolejowej w 1899 r. przyczyniły się do popularyzacji nadmorskiej osady jako modnego kurortu. Na przełomie XIX i XX w. stawiane zaczęły być nadmorskie wille i budynki, wznoszone z myślą o wygodzie kuracjuszy. Najsłynniejszy „kurhaus” pochodzi z 1901 r. Został uznany za jedną z najcenniejszych architektonicznych pamiątek Pomorza po tzw. belle époque. Obiekt do dziś jest zaliczany do najbardziej urokliwych budynków w Łebie. Określany mianem Zamku na Pasku jest siedzibą Hotelu Neptun.
Od I do II Wojny Światowej
Epoka względnego spokoju i systematycznego rozwoju, zwana długim wiekiem XIX, zakończyła się wraz z wybuchem I Wojny Światowej. Wizja odzyskania przez Polskę niepodległości, spowodowała, iż podniosły się głosy, mówiące o potrzebie przywrócenia ziem powiatu lęborskiego do Rzeczpospolitej. Taki postulat zgłaszał m.in. Roman Dmowski w imieniu Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, a także przez polska delegacja na konferencji pokojowej. Strona polska argumentowała, iż jedynym aktem prawym, na podstawie którego ziemia lęborska została przyłączona do Prus był traktat rozbiorowy z 1773 r. Zatem skasowanie jego zapisów wraz z zakończeniem I Wojny Światowej winno skutkować powrotem tego obszaru pod polską jurysdykcję. Niemniej tak też się nie stało, a ziemia lęborska stała się wschodnią granicą Niemiec, ponieważ Pomorze Gdańskie (bez Gdańska) zostało przyłączone do Rzeczpospolitej.
Zastosowane rozwiązanie okazało się wyjątkowo niekorzystne dla Lęborka. Tym razem położenie Lęborka wpłynęło negatywnie na losy miasta. Jako największy ośrodek przy wschodniej granicy Republiki Weimarskiej przyciągnęło znaczącą grupę uciekinierów, dawnych mieszkańców tej części Pomorza, która została przyłączona do Polski. Jednocześnie odcięte zostało wielowiekowe połączenie z Gdańskiem, co w szybkim tempie wpłynęło na kondycje ekonomiczną miasta i okolic. Napływ emigrantów, połączony z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną Lęborka, spowodował w latach 20.tych pogłębianie się recesji. Do 1933 r. zamknięte zostały wszystkie większe zakłady produkcyjne w okolicy. W zaistniałych okolicznościach co raz większym poparcie społecznym obdarowywani byli niemieccy naziści. W powiecie przygranicznym ich doktryna cieszyła się wyjątkową popularnością. Adolf Hitler w wyborach prezydenckich w 1932 r. uzyskał w Lęborku blisko 60 procentowe poparcie. Pięć dni przed głosowaniem polityk w ramach kampanii odwiedził miasto.
Zgoła inni goście przybywali w tym czasie do Łeby. Po zakończeniu I Wojny Światowej nadmorski kurort zaczął być cieszyć się popularnością wśród bohemy artystycznej. Jednym z jej przedstawicieli był Max Pechstein – malarz ekspresjonista, członek kolektywu Die Brücke. Artysta poznał wówczas miejscową Martę Möller, z którą związał się po rozwodzie z pierwszą żoną. Max Pechstein sprawował stanowisko profesora na berlińskiej Akademii Sztuki, lecz po dojściu nazistów do władzy jego dzieła zostały uznane za zwyrodniałe. Sam artysta został wydalony z uczelni, po czym na stale osiadł w Łebie. Nad morzem powstało wiele jego dzieł. W tym znajdujący się do dzisiaj w Łebie, w kościele pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP obraz madonny. Jest to jedyne dzieło Maxa Pechsteina o tematyce religijnej. Kiedy malarza dotknęły represje ze strony nazistowskich władz, w celu pozyskania środków do życia przyjmował nawet tak niecodzienne, jak dla siebie zlecenia.
Z racji przygranicznego położenia, m.in. z terenu powiatu lęborskiego 1 września 1939 r. wojska niemieckie rozpoczęły atak na Polskę. Do pobliskich Łęczyc przybyły pociągi ze sztabem głównym wodza Trzeciej Rzeszy i pozostały tam pod pieczą batalionu ochrony osobistej Adolfa Hitlera do 6 października. Führer rozpoczął stąd inspekcję zagarniętych ziem polskiego Pomorza. Jeszcze przed wojną represjami objęto tutejszą ludność żydowską. Z kolei w latach II Wojny Światowej do Lęborka i okolic kierowano polskich i rosyjskich jeńców wojennych i robotników przymusowych. Na przełomie 1939 i 1940 r. naziści dokonali mordu na ok. 600 pacjentach lęborskiego szpitala dla nerwowo i psychicznie chorych. Na terenie powiatu dochodziło także do akcji polskiego ruchu oporu, w tym do dokonania w stolicy regionu wyroku śmierci na obersturmführerze SS Raschau. Z Lęborka pochodziła Ewa Paradies – nadzorczyni SS niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Podczas ewakuacji osobiście dokonywała zabójstw na więźniach. Łącznie w pierwszych trzech miesiącach 1945 r. na terenie powiatu lęborskiego zginęły setki więźniów marszu śmierci. Pod koniec II Wojny Światowej przez powiat lęborski oprócz ofiar obozu koncentracyjnego przemieszczali się także niemieccy mieszkańcy wschodnich terenów Rzeszy, uciekający przed nadciągającą Armią Czerwoną. Doprowadziło to do pogłębiania się kryzysu gospodarczego, spowodowanego nakładami wojennymi, a także do konfliktów z miejscową ludnością. Postępy wojsk rosyjskich doprowadziły do powstania paniki. Lokalne komórki NSDAP 9 marca podjęły decyzję o ewakuacji Lęborka. Jeszcze tego samego dnia tysiące mieszkańców wyruszyło w kierunku portu w Gdyni. W tym samym czasie rozpoczęły się walki o miasto. W krótkim czasie, bo już w godzinach nocnych 10 marca 1945 r. wojska rosyjskie zajęły Lębork. Tego samego dnia podporządkowana wojskom alianckim została także Łeba.
Po 1945 r.
Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy miejscowego przemysłu. Stosunkowo szybko udało się uruchomić pierwsze zakłady produkcyjne. Początkowo powiat lęborski przyłączono administracyjne do okręgu Pomorze Zachodnie, lecz wkrótce przywrócono historyczną łączność z Gdańskiem, poprzez afiliację do tamtejszego województwa. Następstwem zakończeniu procedury ustalania powojennych granic było rozpoczęcie procesu wymiany składu etnicznego miejscowej ludności. W miejsce dotychczasowych niemieckich mieszkańców w okolice Lęborka i Łeby przybyli polscy osadnicy z Kresów Wschodnich i byłej Generalnej Guberni. Przez krótki czas po zakończeniu II Wojny Światowej, w Wydziale Samorządowym Urzędu Wojewódzkiego w stosunku do Lęborka używano określenia Łebno. Jednakże przeciw takiej nomenklaturze protestowali sami Lęborczanie, dlatego wkrótce usankcjonowana została do dziś obowiązująca nazwa miasta. W 1966 r. zadecydowano o powstaniu dwóch instytucji niezwykle istotnych dla późniejszego rozwoju turystyki na ternie powiatu. Wówczas Rada Ministrów wystosowała rozporządzenie na podstawie, którego w kolejnym roku wytyczono Słowiński Park Narodowy, obejmujący tereny wokół Jeziora Łebsko. Również w 1966 r., z okazji 1000.lecia państwa polskiego w Lęborku utworzono miejscowe muzeum. Niemniej najważniejszym ośrodkiem z perspektywy rozwoju turystyki w powiecie w okresie Polski Ludowej była oczywiście Łeba.
W 1975 r. ziemia lęborska utraciła status powiatu i w ramach ówczesnej reformy administracyjnej została wcielona do województwa słupskiego. Zaistniała sytuacja spowodowała niezadowolenie mieszkańców, którzy podobnie jak we wcześniejszych stuleciach czuli się związani przede wszystkim z Gdańskiem. W latach 70.tych nastąpił intensywny rozwój lokalnego przemysłu. Jednym z prężniej działających ówcześnie przedsiębiorstw były zakłady ZWAR. Produkowały one aparaturę wysokiego napięcia, w tym niektóre jej elementy jako jedyne w kraju. Część wyrobów była eksportowana za granicę, przede wszystkim do krajów Bliskiego Wschodu. Dla mieszkańców Lęborka i okolic zakłady ZWAR nie były jedynie fabryką, ale swoistą instytucją. Zakłady posiadały szeroką infrastrukturę socjalną, a możliwość pracy w nich była swoistą nobilitacją. W 1985 r. zorganizowane zostały obchody 700.lecia miasta, a cztery lata później zatwierdzono oficjalny herb Lęborka który zastąpił dotychczasowe nieoficjalne prezentacje.
Zmiany po 1989 r. spowodowały zachwianie się kondycji gospodarczej dawnych zakładów państwowych. Władze regionu zaczęły zabiegać o bogatych inwestorów, mogących stworzyć nowe miejsca pracy. W 1993 r. największe z nich, przedsiębiorstwo Farm Frites, rozpoczęło budowę nowego zakładu specjalizującego się w produkcji frytek. Zagraniczny przedsiębiorca zainwestował wówczas kwotę 30 mln. dolarów. W tym samym czasie całkowity budżet miasta wynosił 4 mln. dolarów. Otwarcie zakładu odbyło się w asyście licznie zaproszonych gości, w tym ambasadora Holandii. Nie zawsze nowy kapitał zdołał uchronić lęborskie zakłady przed zamknięciem. W 2000 r. rada nadzorcza ABD podjęła decyzję o likwidacji zakładów ZWAR oraz przeniesienia produkcji do Łodzi. Spowodowało to protesty załogi, lecz upadek dawnej dumy Lęborczan stał się faktem. Niemniej pamięć o dziedzictwie dawnego zakładu pozostaje wciąż żywa. W mieście wciąż możemy usłyszeć o „zwarowskich” blokach czy „zwarowskim” ośrodku nad Jeziorem Lubowidzkim.
Pod koniec lat 90.tych władze Lęborka rozpoczęły starania o zorganizowanie nad wspomnianym Jeziorem Lubowidzkim słynnego festiwalu muzycznego Przystanek Woodstock. Jednak protesty prawicowej opozycji, połączone z manifestacjami pod lęborskimi kościołami, uniemożliwiły realizację tego pomysłu. W ramach reformy administracyjnej w 1999 r. Lębork stał się stolicą nowo utworzonego powiatu. Wcześniej Lęborczanie wyraźnie opowiadali się za przyłączeniem ich regionu do nowo planowanego województwa pomorskiego ze stolicą w Gdańsku, zdecydowanie sprzeciwiając się alternatywie przyłączenia ich okolic do potencjalnego województwa środkowopomorskiego. Podobnie sytuacja wyglądała w ostatnich latach. W ramach kampanii wyborczej w 2015 r. pojawiły się koncepcje zmian podziału administracyjnego kraju, a co za tym idzie utworzenia nowego województwa ze stolicą w Koszalinie lub w Słupsku. Uruchomiło to sprzeciw Lęborczan, którzy ponownie wyraźnie opowiedzieli się za pozostaniem w swojej dawnej i wydaje się już naturalnej relacji z Gdańskiem. Z drugiej strony na początku XXI w. lęborscy działacze rozpoczęli dążenia do zwiększenia obszaru powiatu i przywrócenia do niego historycznie związanych z nim ziem, czyli gmin Choczewo i Łęczyce. Póki co ani jedna korekta podziału administracyjnego, w żadną ze stron nie została zrealizowana. Według wciąż obowiązującego systemu, powiat lęborski składa się dwóch miast, dwóch gmin miejskich (w obu przypadkach Lębork i Łeba), a także z trzech gmin wiejskich: Cewice, Nowa Wieś Lęborska i Wicko.
Zakończenie
Historia Lęborka, Łeby czy Białogardy unaocznia nam, że wyeksponowane miejsce przynosi zarówno znaczące korzyści jak i spore ryzyko. Rzeczoną oraz inne prawdy uniwersalne można wyczytać zagłębiając się w dzieje ziemi lęborskiej. Obserwowane zmiany oczekiwań turystów pozwalają wierzyć, iż dziedzictwo kulturowe ziemi na wschód od Jeziora Łebsko będzie cieszyć coraz szerszą popularnością. Dzięki temu powiat lęborski będzie znaczącą destynacją zarówno w przypadku turystyki wypoczynkowej, jak i podróży motywowanych kulturowo.
Bibliografia
Budkowski W., Mikusiński P., 2012, Ziemia lęborska, Wyd. Miejska Biblioteka Publiczna, Lębork.
Borzyszkowski J. (red.), 2009, Dzieje Lęborka, Wyd. Instytut Kaszubski, Gdańsk.
Ellwart J., 2009, Kaszuby, Wyd. Region, Gdynia.
Lindmajer J., Machura T., (red.), 1982, Dzieje Lęborka, Wyd. Poznańskie, Poznań.
|
