|
Zarys dziejów ziemi średzkiej
Marcin Braszak
1. Ziemia średzka –
granice i znaczenie pojęcia.
Reforma administracyjna Polski z
1999r. mocno zagmatwała współczesny wymiar pojęcia „ziemia
średzka”. Przystępując do opisu historii Środy i jej regionu
warto w kilku zdaniach sprecyzować, co i w jakich okresach określano
tym terminem.
Pierwsza historyczna wzmianka o
Środzie i okolicach pojawiła się w historiografii w 1228r.
w
Kronice Wielkopolski, gdzie mowa jest o zdobyciu przez Henryka
Brodatego na Władysławie Odonicu „Terra Scrodie”, czyli
terenu dorzecza Maskawy. Naturalne bariery w postaci rzek, pradolin,
rynien jeziornych, wzniesień i pasów leśnych oddzielały ten region od
innych oraz skutecznie utrudniały jego penetrację.
Tak
ukształtowany region, spójny terytorialnie, w 1364r. znalazł się w
granicach powiatu pyzdrskiego, który przetrwał aż do rozbiorów.
Dowodem na ową spójność mogą być dwa przedsejmikowe uniwersały
Aleksandra Jagiellończyka skierowane, w 1502r. do znaczniejszej
szlachty „ziemi średzkiej”. Jedna z ustaw Sejmu
Czteroletniego, mówiąca o nowym podziale administracyjnym wydzieliła
powiat średzki z dawnego powiatu pyzdrskiego, w ramach nowo
tworzonego województwa gnieźnieńskiego.
Powiat średzki, istniejący po
odzyskaniu niepodległości aż do 1975r, obejmował taki sam, spójny
terytorialnie obszar, w którego skład wchodziło 7 gmin: Dominowo,
Kleszczewo, Kostrzyn, Krzykosy, Nekla, Środa, i Zaniemyśl. Obszar ten
uznawany jest powszechnie za historyczną „ziemię średzką”.
W nowym podziale administracyjnym z 1999r. reaktywowany powiat
średzki pozbawiony został gmin Kleszczewo, Kostrzyn i Nekla, zaś od
południa przyłączono do niego gminę Nowe Miasto, leżącą na lewym
brzegu Warty i wchodzącą tradycyjnie w skład ziemi jarocińskiej. W
konsekwencji, w odniesieniu do gminy Kleszczewo częściej mówi się o
„ziemi średzkiej” niż do należącej obecnie do powiatu
średzkiego gminie Nowe Miasto. Używane współcześnie pojęcie „ziemi
średzkiej” w zasadzie powinno obejmować wszystkie historyczne i współczesne gminy powiatu.
2. Mikroregion średzki w
prehistorii
Sezonowe obozowiska świadczące o
krótkotrwałym pobycie ludzi na ziemi średzkiej pojawiły się w
okresie starszej epoki kamienia. Były to jednak wizyty niezbyt
częste, krótkotrwałe, skoncentrowane głównie wzdłuż doliny Warty i
rynny jezior kórnicko – zaniemyskich. Znane są stanowiska
kultury świderskiej w okolicach Pięczkowa i Sulęcinka oraz
stanowiska mezolitycznych kultur komornickiej i janisławskiej
m.in. w Borowie, Bronisławiu, Garbach i Młodzikowie. Ok. 3700r.
p.n.e. na terenie ziemi średzkiej, w dorzeczu Maskawy, pojawiły się
pierwsze grupy neolitycznych rolników przybyłe z południa Polski,
prowadzące osiadły tryb życia, takie jak kultura pucharów lejkowatych
i nieco późniejsza kultura amfor kulistych, której jedno z
najsłynniejszych skupisk osadniczych odkryto przed II w. św. w
Szlachcinie.
2000 lat p. Chr. Środę i okolice
zamieszkiwały kultury umiejące już posługiwać się brązem. Na ślady
kultury unietyckiej, wczesnej epoki brązu, natrafiono min. w
Pięczkowie i Sulęcinku. W dolinie Miłosławki, lewego dopływu Warty,
funkcjonowała nieco późniejsza kultura trzcianecka. Najbardziej
jednak znaną (choćby i za sprawą Biskupina) jest kultura łużycka,
trwaniem zahaczająca aż po środek epoki żelaza, która na terenie
mikroregionu średzkiego funkcjonowała od około 600r. p.n.e. Trwałym
owocem tej kultury, było zagęszczenie sieci osadniczej, która pokryła
już dość szczelnie dorzecze Maskawy i Miłosławki oraz tradycyjnie
dolinę Warty i okolice rynny jezior zaniemysko –
kórnickich. Duże stanowiska tej kultury zlokalizowano m.in. w
Nadziejewie i Włostowie. Na terenie późniejszej Środy, istniała
osada stanowiąca być może centrum osadnicze w tym regionie. Skupisko
to zostało zastąpione na przełomie er przez rozwijającą się kulturę
przeworską. Znane jest kilkanaście stanowisk tej kultury wokół Środy
określanych, jako „średzki zespół osadniczy”. W Chłapowie
odkryto cmentarzyska kultur wschodniopomorskiej i grobów
podkoszowych, datowane na starszy okres lateński (400-250 p.n.e).
Stanowisko kultury wschodniopomorskiej zlokalizowano także w Środzie.
Zagęszczenie sieci osadniczej zapoczątkowane kulturą łużycką oraz
dogodność szlaku komunikacyjnego wzdłuż Maskawy sprawiły, że tędy
właśnie wiodła jedna z nitek szlaku bursztynowego, czego pośrednim
dowodem mogą być paciorki egipskie znajdowane min w Dębiczu,
Nadziejewie i Środzie. Z okresów wpływów rzymskich znanych jest kilka
skarbów monet min ze Środy (1897r.), Nekli, Kleszczewa, Siekierek,
Iwna.
3. Pierwsi Piastowie: zręby
państwowości i ziemia średzka
Dominującym ośrodkiem
administracyjnym na terenie mikroregionu średzkiego był Giecz; gród
pełniący w czasach plemiennych rolę czoła opola. Szczegółowe
ustalenie jego zasięgu jest dzisiaj raczej niemożliwe; pośrednim
dowodem jego terytorialnej granicy może być późniejszy zasięg
kasztelanii. Badania dendrochronologiczne wału grodu w Gieczu
potwierdziły tezą jego plemiennego pochodzenia, a więc czasów,
gdy zręby państwa Piastów nie były jeszcze kształtowane. Pozostający
w dogodnym położeniu geograficznym gród znalazł się w centrum
piastowskiego patrymonium, co przyczyniło się do jego dalszej
rozbudowy i umocnienia w początku Xw. Giecz, jako jeden z istotnych
elementów administracyjnych zrębów państwa Piastów (grodów
centralnych) wymieniany jest w kronice Galla Anonima, jako jeden ze
znaczniejszych grodów, „delegując” 300 pancernych i 2000
tarczowników. Niektórzy badacze wyróżniają już w tym okresie
południową część opola gieckiego, w której dominującą rolę uzyskała
Środa, handlowa osada otwarta, położona przy zbiegu dzisiejszych ulic
Dąbrowskiego i Lipowej.
W 1039r. Giecz, stojący na
strategicznej drodze prowadzącej ze Śląska na Gniezno, został
zniszczony przez Brzetysława Czeskiego, a jego mieszkańców
przesiedlono do Czech. Po interwencji Brzetysława gród w Gieczu
został stosunkowo szybko odbudowany, a już prawdopodobnie pod koniec
XIw. stał się siedzibą kasztelanii.
Z czasem z jej obszaru
wydzielono nowe kasztelanie: biechowską na wschodzie i bnińską na
południu. Wzrost znaczenia Środy i stopniowe przemijanie znaczenia
Giecza następowało już od drugiej poł. XIw, co związane było z
wzrastającym znaczeniem handlu, krzepnięciem administracyjnych
podziałów oraz zmianą głównych szlaków komunikacyjnych. Dzieła
stopniowej utraty jego znaczenia dopełniły także toczone w 1 poł.
XIIIw. walki Henryka Brodatego z Władysławem Odonicem, w trakcie
których dokonano znacznych zniszczeń grodu. Giecz pozostał stolicą
tytularnej kasztelanii aż do XVIw.
4. Rzeczpospolita szlachecka:
Środa i region od Piastów do rozbiorów
Dokładna data lokacji Środy
pozostaje dziś nieznana. Wobec braku źródeł powszechnie przyjmuje
się, że lokacja nastąpiła pomiędzy 1253 a 1281r. Choć nie
zachował się dokument lokacyjny można dziś domniemywać, że lokacja
miasta nastąpiła na tzw. „prawie magdeburskim” lub jego
zmodyfikowanej formie zastosowanej po raz pierwszy w Środzie
Śląskiej.
Już w dokumencie z 1283r. pojawia
się lokowane Nowe Miasto, własność Doliwów z pobliskiego Dębna; nie
zostało ono obwarowane, a funkcję obronną spełniał jedynie niewielki
gródek zlokalizowany na północny wschód od rynku.
Środa lokowana była na
„korzeniu”, bez wpływu poprzedzającej sieci osadniczej.
Pozwoliło to od samego początku rozplanować miejsce położenia rynku i
sieci ulic. Nie bez znaczenia pozostawała jednak topografia terenu
oraz układ szlaków komunikacyjnych, istniejących od zarania w pobliżu
osady handlowej, z kościołem pw. św. Idziego. Nazwa miasta ma
związek z wyrazem „środek” i w języku staropolskim
brzmiała „śrzoda”; pochodzi od nazwy środkowego dnia
tygodnia, w którym odbywały się targi. Choć istnienie zamku datuje
się w dokumentach pisanych dopiero na okres walk z Krzyżakami w
1333r, przypuszczać jednak należy, że jego ufortyfikowanie nastąpiło
już pod koniec XIII stulecia, wraz z przejmowaniem funkcji
militarnych Giecza. Lokacja miasta, którego centrum stanowił plac o
bokach 70m nastąpiła w odległości ok. 550m na zach. od dawnej osady.
Wzniesienie na północ od placu zajęła drewniana fara miejska, a
wzgórze sąsiednie - zamek starosty. Założenie miejskie obwarowano
murem, którego istnienie potwierdzone jest w dokumentach dopiero w
1411r.
W obrębie murów zlokalizowany był także kościół, pw. św.
Krzyża, wraz z klasztorem dominikańskim, którego fundatorem (wzmianka
z 1418r.) był biskup chełmiński Jan z Opatowca. Miasto posiadało trzy
bramy położone na głównych szlakach, za którymi rozwinęły się także
przedmieścia: pyzdrskie z kościołem św. Idziego, poznańskie z
kościołem szpitalnym pw. św. Ducha i Wszystkich Świętych z kościołem
pod tym wezwaniem. Odbyty w 1253r. wiec dzielnicowy w Gieczu dokonał
podziału ziem Wielkopolski właściwej pomiędzy braćmi Bolesławem
Pobożnym i Przemysłem I. Środa znalazła się, jako tzw. królewszczyzna
wraz z całą kasztelanią giecką w Księstwie Gnieźnieńsko-Kaliskim,
należącym do Bolesława Pobożnego. Zarządcą królewszczyzny był
starosta tenutowy, spośród których najbardziej znanymi byli m.in. A.
Pampowski z
Pępowa hr. Gozdawa (?-1510),
dyplomata i dworzanin królewski oraz H.
Gostomski hr. Nałęcz
(około 1555-1609),
wojewoda poznański, początkowo aktywny protestant, od 1589r. równie
aktywny katolik, orędownik Jezuitów, dworzanin Zygmunta Augusta i
Zygmunta III Wazy, rotmistrz królewski.
Królewszczyzna obejmowała w
1622r. miasto z przedmieściami i folwarkiem Pólko oraz 6 wsi.
Od
lokacji miasta do połowy XVIw. liczba mieszkańców wzrastała stopniowo
do ok. 2 tys. osób, co plasowało Środę w randze miast małej i
średniej wielkości.
Fundatorem nowej fary, zbudowanej
w l. 1423-28, niemalże natychmiast podniesionej do rangi kolegiaty,
był Władysław Jagiełło. Jednonawowe założenie z prezbiterium zostało
później powiększone o trzy kaplice dwie nawy boczne i masywną wieżę.
Z 1422r. pochodzą wzmianki o kolegiackiej szkole.
Dopiero co lokowane i urządzone
miasto doznało pierwszej poważnej dziejowej katastrofy 28.VII.1331r,
kiedy to zagon krzyżacki splądrował i spalił Środę. Jeden z oddziałów
został rozbity przez rycerstwo wielkopolskie, wsparte masami
chłopskimi pod wsią Niezamyśl należącą do Doliwów. Bitwę tą za
szczegółami opisał J. Długosz w „Rocznikach…”, w
których wymienia także wieś Klęka, gdzie w 1299r. Łokietek zrzekł się
praw do Wielkopolski, Pomorza i Kujaw na rzecz króla Czech Wacława
II. Najwybitniejszym przedstawicielem rodu Doliwów był W.
Kot z Dębna n. Wartą
(około 1395-1448),
wykładowca Akademii Królewskiej, wychowawca Władysława i Kazimierza
Jagiellończyków, arcybiskup gnieźnieński i prymas, interrex 1445r, po
śmierci Władysława III.
Położona centralnie w obszarze d.
województw kaliskiego i poznańskiego Środa od 1419r. była stałym
miejscem sejmików ziemskich dla tych województw. Położenie miasta
zapewniało każdemu szlachcicowi równe szanse w dotarciu na zjazd.
Miejscem obrad było wnętrze i teren przykościelny kolegiaty, a
pierwszy odnotowany w annałach sejmik w Środzie odbył się w 1378r. Z
pocz. XVw. Środa była już stałym miejscem sejmikowania, aż do
rozbiorów. Po Unii Lubelskiej sejmik w Środzie był jednym z około
70-ciu partykularnych sejmików szlacheckich I Rzeczypospolitej,
spośród których właśnie średzki i krakowski dysponowały realną
siłą polityczną i prestiżem. W sejmikach mógł brać udział każdy szlachcic,
a przedmiotem obrad były sprawy żywotnie interesujące
stan szlachecki, a więc de facto sprawy państwa.
Wraz z rozwojem demograficznym
Środy, rosła także liczba rzemieślników i uprawiających rolę
mieszczan, stanowiących ekonomiczne podstawy rozwoju miasta. Pod
koniec XVIw. warstwę produkcyjną stanowiło 98 rzemieślników,
stanowiących równocześnie trzon rady miejskiej, wśród których byli
rzeźnicy, szewcy i szynkarze. Już w początku XVw. działał w
obrębie murów miejskich młyn napędzany końmi, a od początku XVIw.
spotyka się wzmianki o wiatrakach rozlokowanych na przedmieściach. W
XVIIw. do Środy należały dwie wsie: Ruszkowo i Zielniki, które
dostarczały część dochodów miejskich.
Pomyślny rozwój miasta, trwał
nieprzerwanie do czasu potopu szwedzkiego, kiedy to wojska Karola
Gustawa kilkukrotnie przechodziły przez Środę. 28.VIII.1656r. we wsi
Lubrze k. Nowego Miasta doszło do zwycięskiej potyczki oddziałów
partyzanckich z oddziałem szwedzkim dowodzonym przez gen. Jana
Weiherda-Wrzesowicza, zatłuczonego kijami przez miejscowych chłopów.
Szacuje się, że w trakcie potopu zagładzie, w wyniku spalenia lub
rozebrania na opał, uległo około 65% domów w granicach miasta i około
100 % w niektórych wsiach. Liczba ludności miasta spadła wg różnych
szacunków o 40-60%.
Wśród wielu katastrof XVIIIw.
warto odnotować wydarzenie pozytywne, fakt lokacji kolejnego miasta
ziemi średzkiej. W 1746r. z inicjatywy M. Ponińskiego król August III
Mocny nadał prawa miejskie osadzie Zaniemyśl położonej około 500m na
zachód od centrum Niezamyśla.
5. Czasy rozbiorów: 1793-1918
Około 15 lutego 1793r, armia
pruska zajęła Środę, która wraz Wielkopolską utworzyła Prusy
Południowe. Najwybitniejszą postacią okresu napoleońskiego był gen.
J. H. Dąbrowski
(1755-1818),
twórca Legionów Polskich we Włoszech, bohater Hymnu, wielokrotny
organizator i dowódca działań zbrojnych na terenie Wielkopolski. W
1806r. nagrodzony został przez Napoleona kluczem winnogórskim w
powiecie średzkim, z której uczynił swą stałą posiadłość.
Formalnie, od 1815r. Środa stała
się ponownie częścią zaboru pruskiego, jako siedziba landratury.
Ostatecznej rozbiórki murów
miejskich dokonano w 1796r. Ofiarą polityki nowych władz padły
średzkie kościoły: pw. Św. Ducha (szpitalny, pomiędzy 1805 a 1810r.)
i pw. Wszystkich Świętych (po 1821r.) oraz pierwszy średzki kościół
pw. Św. Idziego (przed 1819r). W 1815r. władze pruskie sekularyzowały
także klasztor, a kościół pw. św. Krzyża zamknięto w roku 1823.
Ludność miasta na przestrzeni 100
lat wzrosła prawie sześciokrotnie i osiągnęła w 1900r. około 6
tys. mieszkańców. Początkowo systematycznie wzrastała mniejszość
żydowska, stanowiąc w 1840r. 16%, by w 1910r. stanowić już tylko
2,3% ogółu ludności. Od 1806r. Żydzi wyznania mojżeszowego, posiadali
własną synagogę, którą w 1871r. zastąpił nowy, budynek. Z chwilą
powstania Wielkiego Księstwa Poznańskiego poczęli, w Środzie,
osiedlać się w większej ilości ewangelicy, którzy w 1910r. stanowili
już prawie równie silną mniejszość, co Żydzi. W 1829r. korzystać
mogli oni z domu modlitwy, którego funkcję pełnił otrzymany od
magistratu, kościół św. Krzyża. Ponieważ obiekt był dość znacznie
uszkodzony, dlatego też w 1881r, sumptem gminy ewangelickiej,
wybudowano nową świątynię.
Walkę o utracone państwo
mieszkańcy ziemi średzkiej rozpoczęli już w 1794r, formując oddziały
powstańcze, wspierające marsz Dąbrowskiego na Łabiszyn i Bydgoszcz, a
następnie, w 1806r. uczestnicząc w działaniach insurekcyjnych
prowadzonych przez generała Dąbrowskiego. W 1830r. pułkiem jazdy
ochotników warszawskich w Warszawie dowodził pochodzący z Gorzykowa
A. Brzeżański.
Wybitnym synem ziemi średzkiej
okazał się także I.
Prądzyński
(1792-1850),
urodzony w Sannikach generał, zdolny strateg i inżynier, jeden z
najwybitniejszych dowódców powstańczych.
Głównym organizatorem przygotowań
powstańczych Wiosny Ludów 1848r. na powiat został A. Brzeżański,
organizując w Środzie obóz powstańczy, w sile ok. 9 tys. żoł.,
stanowiący połowę sił powstańczych. 11.IV.1848r. w Jarosławcu pod
Środą, podpisano akt ugody, na mocy której m.in. obóz średzki
przebazowano do Miłosławia. Agresywna postawa Prusaków, mimo
podpisanej ugody, doprowadziła do wybuchu otwartego konfliktu
zbrojnego, a następnie trzech decydujących bitew: pod Książem,
Miłosławiem i Sokołowem. Ostatecznie, ostatnie oddziały polskie
poddały się 10.V.1848r. na terenie powiatu średzkiego.
W trakcie Powstania Styczniowego
zabór pruski został podzielony na 5 województw, pośród których
znalazło się także województwo średzkie, najrozleglejsza jednostka
administracyjna w historii ziemi średzkiej, której stolicą była
Środa. Wielu Średzian aktywnie uczestniczyło także w walkach na
terenie królestwa.
W trakcie wszechogarniającej
zabór pruski germanizacji niepochlebną rolę odegrał właściciel Klęki, od 1840r, H.
Kennemann (1815-1910)
określany
patriarchą
antypolskiego nacjonalizmu, współtwórca osławionej „Hakaty”.
Wybitną rolę w pracy
organicznikowskiej na rzecz zachowania polskości i promocji postaw
patriotycznych odegrali księża kolegiaccy. Wymienić tu należy jedną z
najwybitniejszych postaci w całej historii miasta ks.
A. Szamarzewskiego
(1832-1891),
który położył zasługi na rzecz nowoczesnej ekonomi i gospodarki
organizując w Środzie Towarzystwo Rzemieślnicze, zalążek późniejszej
Kasy Oszczędności oraz Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych,
kluczowe narzędzie ekonomicznego oporu polskości wobec procesów
germanizacyjnych w zaborze pruskim. Był także sprawnym
administratorem parafii doprowadzając do uporządkowania i odnowienia
średzkiej kolegiaty oraz organizacji nowego cmentarza poza murami
miasta, na którym pierwsze pochówki przeprowadzono w 1805r.
Rozwój Środy w XIX i na początku
XXw. następował w trzech zasadniczych kierunkach: na południe od
miasta, do stacji kolejowej na linii Poznań – Kluczbork
(1875r.) i cukrowni (1882r.), na zachód, wzdłuż Przedmieścia
Poznańskiego Nowego, oraz wzdłuż ulic: Pyzdrska (Dąbrowskiego),
Graniczna (Żwirki i Wigury) i Wrzesińska (Wrzesińska i
Daszyńskiego), łącząc d. przedmieścia pyzdrskie i gnieźnieńskie,
Pomimo tak znacznych przemian przestrzenny rozwój miasta wyniósł
niespełna 5%.
W początkach XIXw. na czoło
rzemieślników wysunęli się szewcy, którzy dysponowali 40
warsztatami. Istniało też kilka wiatraków, kuźni, gorzelni i
browarów. Ogółem spisy wymieniają na początku XIXw. ponad 300
rzemieślników. Znaczenie rzemiosła jednak powoli malało wraz z
rozpoczęciem rewolucji przemysłowej, którą była budowa cukrowni,
uruchomionej 7.X.1880r.
Do sprawnego dostarczania płodów rolnych
oddano do użytku w 1902r. pierwszą linię kolei wąskotorowej o
długości 50km, łączącą Środę i Kobylepole k. Poznania. W 1885r.
powstała w Środzie pierwsza mleczarnia (w rękach niemieckich),
która wykupiona została w 1906r. przez mleczarnię spółdzielczą
powstałą rok wcześniej. Potwierdzone są też informacje o dwóch
cegielniach, fabryce maszyn rolniczych, trzech olejarniach i wielu
innych niewielkich zakładach, wykorzystujących nowe sposoby produkcji
i wynalazek maszyny parowej.
Z istotnych urządzeń komunalnych
jako pierwsza, w l. 1902-3, powstała gazownia, zaś w l. 1910-11
wybudowano także wieżą ciśnień wraz siecią wodociągową, czerpiącą
wodę ze studni artezyjskiej zlokalizowanej przy trakcie na Poznań.
E. hr. Raczyński
(1786-1845), właściciel
Rogalina, mecenas kultury, wydawca, pisarz, żołnierz epoki
napoleońskiej i polityk wybudował na wyspie na jeziora w Niezamyślu
okazały dom w stylu szwajcarskim. Tutaj także, 20.I.1846r, popełnił
samobójstwo. W drugiej połowie tego wieku Niezamyśl i Zaniemyśl
uległy połączeniu w jeden organizm miejski.
W 1834r. nastąpił podział jedynej
istniejącej szkoły na ludową szkołę katolicką i ludową szkołę
ewangelicką, do której uczęszczały także dzieci wyznania
mojżeszowego. W systemie oświaty występowało kilka szkół prywatnych
oraz szkoła zawodowa. W l. 1908-1911, wobec ciągle wzrastającej
liczby uczniów szkoły katolickiej zbudowano nowy, okazały gmach przy
ulicy Lipowej.
Wśród ziemian, przyczyniających
się swą działalnością do podnoszenia poziomu rolnictwa, warto
wymienić m.in. M.
Jackowskiego
(1815-1905),
administrującego przez pewien czas majątkiem w Źrenicy pod Środą,
patrona Kółek Rolniczych, społecznika i dydaktyka, a także J.
Kraziewicza
(1829-1895),
założyciela pierwszego na ziemiach polskich kółka rolniczego (w
Piasecznie, 1862r), administratora majątku w Murzynowie Leśnym i
W. Wolniewicza
(1814-1884),
organicznika, współzałożyciela pism „Ziemianin” i
„Orędownik”, właściciela Źrenicy pod Środą,
współzałożyciela szkoły rolniczej w Żabikowie k. Poznania oraz twórcę
poznańskiego Centralnego Towarzystwa Gospodarczego.
W Polwicy k. Zaniemyśla przyszedł
na świat poeta doby romantyzmu, najwybitniejszy wielkopolski
przedstawiciel tego nurtu, R.
W. Berwiński (1819-1879),
aktywny uczestnik Wiosny Ludów, poseł do sejmu pruskiego i żołnierz
dragonów otomańskich Michała Czaykowskiego w Turcji, zaś w Środzie
urodził się w Środzie F.
Mertenz (1840-1927),
wybitny matematyk, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego i
Uniwersytetu w Hale.
Wielki wysiłek zbrojny włożyła
ziemia średzka w Powstanie Wielkopolskie. Ogółem w trakcie walk
sformowano kompanię ochotniczą i batalion średzki w sile 4 kompanii,
które wzięły aktywny udział w walkach, w tym: pod Zbąszyniem, w
łuku Noteci, pod Szubinem, Rynarzewem, Kcynią i Nakłem. Dużą rolę w
organizacji tego batalionu odegrał L.
Rządkowski
(1885-1939),
chemik, działacz niepodległościowy, szef średzkiej Wojskowej Komendy
Uzupełnień oraz Komendant Wojskowy na powiat. Niebagatelną rolę w
organizacji władz powstańczych i samego powstania odegrał kolejny z
wielkich, średzkich duszpasterzy, ks.
M. Maissner
(1877-1938),
który w listopadzie 1918r. stanął na czele proklamowanej
Rzeczypospolitej Średzkiej.
6. Dwudziestolecie
międzywojenne.
Szybki rozwój dawnego
Przedmieścia Pyzdrskiego doprowadził w 1934r. do włączenia w obręb
miasta folwarku Źrenica, stanowiącego dotąd własność fundacji
kórnickiej. W 1914r. przy ul. Granicznej wybudowano szpital miejski,
prowadzony przez zgromadzenie sióstr św. Wincentego a`Paulo. Podobny,
dość gwałtowny rozwój zabudowy następował wzdłuż szosy z Poznania do
Nowego Miasta.
Liczba domów w Środzie w okresie
II RP wzrosła z 471 do 699, z czego 10% powstało w nowej dzielnicy
tzw. „parcelkach”, rozbudowywanej w kierunku szosy
kórnickiej. Rozbudowa następowała także intensywnie wzdłuż ul.
Kosynierów a także na drugim krańcu miasta, przy ul. Wrzesińskiej.
Działania zbrojne I w. św. nie miały istotnego wpływu na liczę
mieszkańców Środy. Jednak już od 1932r. liczba mieszkańców wzrastała,
by tuż przed wybuchem wojny osiągnąć ponad 10 tys.
Pierwszym starostą powiatu
średzkiego po odzyskaniu niepodległości, został A.
hr. Bniński
(1884-1942)
z Gułtów, który pełnił swą funkcję w l. 1919-20. W 1923r.
powołany został na stanowisko wojewody poznańskiego, które piastował
do 1928r. W trakcie pełnienia urzędu kandydował na urząd prezydenta RP, by w wyborach przegrać w II turze z prof. I. Mościckim.
Wybitną postacią życia
politycznego dwudziestolecia międzywojennego w Środzie był burmistrz J. Polski
(1886-1940),
sprawujący tę funkcję od 22.X.1919r. przez całe dwudziestolecie.
Zginął z rąk hitlerowców.
Bezspornie, największym zakładem
przemysłowym w całym okresie II RP była cukrownia, rozbudowana w
l. 1926-30. Do 1921r. na mapie średzkich firm pojawiły się także
rzeźnia i Tkalnia, zapewniająca 1/3 krajowego zapotrzebowania
polskiego przemysłu włókienniczego! Mleczarnia, po gruntownej
modernizacji, wysunęła się na pierwsze miejsce w produkcji w
Wielkopolsce. W poł. l. 30-tych funkcjonowały w Środzie ponadto: dwa
młyny, dwa przedsiębiorstwa o profilu ślusarsko – kowalskim i
około 30 innych, mniejszych zakładów produkcyjnych, głównie o profilu
rzemieślniczym. Do II w. św. rozwijała się średzka kolej dojazdowa;
wzrastała sieć kolejowa, której łączna długość linii wynosiła 119km.
Coraz większego znaczenia
nabierała budowa urządzeń komunalnych. W l. 1926-28 zbudowano system
kanalizacji, zaś w 1933r. oddano sieć hydrantów, co znacznie
poprawiło warunki sanitarno-pożarowe miasta.
Od 1919r. naukę prowadzono w
siedmioklasowej szkole powszechnej (katolickiej) w budynku przy ulicy
Lipowej, a od 1938r. także w budynku Kasy Chorych przy ulicy
Dąbrowskiego. Budynek d. Wyższej szkoły Miejskiej zaadoptowano na
potrzeby Państwowego Gimnazjum Humanistycznego. W 1920r. z inicjatywy
Wielkopolskiej Izby Rolniczej powstała także szkoła rolnicza, a na
jej potrzeby zakupiono przy ulicy Kórnickiej grunt z przeznaczeniem
na gospodarstwo szkolne. Ważną formą wychowania było harcerstwo. W
Środzie istniały 4 drużyny harcerskie, skupiające ok. 500 harcerzy,
organizujące w sezonie letnim liczne obozy na terenie Wielkopolski i
poza nią. Rozliczne sukcesy na arenie lokalnej i ponadregionalnej
święcili średzcy sportowcy zrzeszeni w klubach sportowych.
W dniach 28-29.VI.1939r. odbył
się Środzie zjazd katolicki archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, w którym uczestniczyły najwyższe władze kościelne z prymasem A.
Hlondem na czele oraz ponad 6000 osób przyjezdnych z całej Polski.
W 1934r. na mocy ustawy prawa
miejskie stracił Zaniemyśl oraz Nowe Miasto. Od tej pory powiat
średzki tworzyły dwa miasta (Środa i Kostrzyn) oraz siedem gmin
wiejskich.
7. Okupacja hitlerowska 1939-45.
Działania wojenne rozpoczęły się
w Środzie 1.IX ok. godziny 12.30 nalotem, którego celem stały się
dworzec kolejowy i cukrownia. Ponownego nalotu na te same cele
dokonano 4 września. W obydwu bombardowaniach śmierć poniosło 13
mieszkańców miasta oraz 5 żołnierzy 55. poznańskiego pułku piechoty,
który tego dnia przemieszczał się po trasie Września – Środa.
9.IX miasto zostało zajęte przez armię niemiecką. W styczniu 1940r.
ziemie Wielkopolski wraz z landraturą Środa utworzyły Warthegau
włączony do Rzeszy Niemieckiej, którego namiestnikiem Warthegau
został, urodzony w Środzie A.
Greiser. (1897-1945).
Niemalże od samego początku
okupacji faszyści rozpoczęli represje i politykę terroru wobec
mieszkańców Środy i okolic. Szczególnym echem odbiły się dwa mordy
dokonane na mieszkańcach Środy i okolic w dn. 17.IX i 20.X.1939r, w
których życie straciło 50 osób. Masowe zbrodnie hitlerowcy popełnili
także w Pętkowie, Kostrzynie i Małej Górce.
Już 8.XII.1939r. rozpoczęto
przymusowe wysiedlenia mieszkańców Środy do Generalnej Guberni. Jak
obliczono, ogółem objęły one 482 osoby ze Środy i ponad 4000 z terenu
powiatu. Zamieszkujących Środę około 70 Żydów jeszcze w październiku
1939r. trafiło do Kalisza, a następnie do łódzkiego getta. Teren
kirkutu zniszczono, a budynek synagogi zamieniono na magazyn. 3
oficerów pochodzących z terenu powiatu straciło także życie w
Katyniu.
Już w październiku 1939r.
zorganizowano na ziemi średzkiej Tajne nauczanie. Niemieckie
oficjalne szkoły dla dzieci polskich otwarto w Źrenicy i Kijewie,
lecz zajęcia odbywały się nieregularnie. W Środzie utworzono szkoły
dla dzieci niemieckich.
Warunki konspiracji na okupowanej
ziemi średzkiej nie należały do najłatwiejszych, na co wpływ miały:
gęsta sieć dróg, dobrze rozwinięty system łączności, stosunkowo małe
zalesienie i bliskość Poznania. Pomimo niesprzyjających okoliczności
już jesienią 1939r. zawiązały się pierwsze konspiracyjne ogniwa;
m.in. spotkania odbywały się w mieszkaniu J.
Grabiasa (1886-1968),
kupca średzkiego, działacza przedwojennego„Sokoła”,
członka Rady Robotniczo-Żołnierskiej w 1918r. Początkowe działania
konspiracyjne sprowadzały się do niewielkich, jednorazowych i
doraźnych akcji jak np.; ukrywanie sztandarów przedwojennych
organizacji, palenie sprzętu harcerskiego, prowadzenie nasłuchu
radiowego, a później także wydawanie fałszywych przepustek i
dowodów tożsamości.
Rozdrobnienie struktur
konspiracyjnych nie wpływało pozytywnie na ich siłę, a mnogość
różnych organizacji potęgowała poczucie ograniczonego zaufania
konspiratorów, co utrudniało spotkania i konkretne działania.
Świetnie rozumiał to F.
Unrug (1887-1945)
z Wyszakowa, powstaniec wielkopolski, działacz licznych
przedwojennych organizacji, pełniący funkcję Szefa referatu Walki
Cywilnej Biura Głównej Delegatury Rządu RP dla ziem wcielonych do III
Rzeszy i faktyczny przywódca środowisk konspiracyjnych. W styczniu
1942r. decyzją sztabu okręgu poznańskiego ZWZ utworzono Inspektorat
rejonowy ZWZ (od 14.II.1942-AK) na Środę, a funkcję koordynatora
przy tworzeniu inspektoratu pełnił F. Unrug. W poł. 1943r.
zorganizowany Inspektorat Środa skupiał ponad 500 żoł. i ok. 15
plutonów w terenie. Faktycznym szczytem działalności konspiracyjnej
inspektoratu była akcja zrzutu broni amunicji przeprowadzona przez
RAF z 14 na 15.IX.1943r. Źle przygotowana i przeprowadzona akcja
podjęcia zrzutu doprowadziła, w konsekwencji, do dekonspiracji i fali
aresztowań, której skutkiem była zmiana kierownictwa, aresztowanie
dużej liczby żołnierzy i przeniesienie sztabu na teren ziemi
wrzesińskiej. Wśród licznych aresztowanych znalazł się także F.
Unrug, zmarły w styczniu 1945r, w trakcie marszu ewakuacyjnego z KL Stuthoff.
Piękną kartę konspiracyjną
zapisał także b. starosta średzki i wojewoda poznański Adolf Bniński,
wyznaczony w 1940r. przez Rząd na uchodźctwie do pełnienia funkcji
delegata Rządu dla ziem zachodnich. Aresztowany został przez Niemców
w lipcu 1941r, zginął rok później.
28.VI.1943r. w Środzie, przyszedł
na świat K. v. Klitzing, profesor fizyki, laureat nobla w tej
dziedzinie.
W l. 1929-49 proboszczem w Winnej
Górze był S.
Kozierowski
(1874-1949),
wybitny badacz dziejów Wielkopolski i zachodniej słowiańszczyzny,
profesor UAM i członek Polskiej Akademii Umiejętności, autorem
licznych atlasów, w tym „Atlasu nazw geograficznych
Słowiańszczyzny Zachodniej” na podstawie którego przywrócono
większość nazw geograficznych na tzw. ziemiach odzyskanych po 1945r.
8. Środa, powiat średzki, ziemia
średzka po wojnie i współcześnie.
23.I.1945r, około południa, od
strony Kostrzyna na średzki rynek wjechał pierwszy patrol Armii
Czerwonej. Rozpoczęło się organizowanie nowych władz w duchu PKWN,
oraz parcelacja ziemi i podział infrastruktury mieszkalnej.
Choć początkowo panowały ogólnie
euforystyczne nastroje, niemalże natychmiast dał o sobie znać
mechanizm represji związany z nową władzą. Stąd większość żołnierzy
AK pozostawało nadal w podziemiu, tworząc Wielkopolską
Samodzielną Grupę Ochotniczą „Warta” zastępującą
poznański okręg AK. Postrach budził Powiatowy Urząd Bezp.
Publicznego, który w lutym 1945r. rozpoczął masowe przesłuchania
żołnierzy AK powracających z niemieckich więzień i zatrzymywanych w
terenie. W trakcie Poznańskiego Czerwca 1956r. poległ w ulicznej
demonstracji mieszkaniec Środy, student Politechniki Poznańskiej M.
Dąbrowicz (1933-56).
Po II w. św. ziemia średzka, z
powiatem w granicach przedwojennych, znalazła się w województwie
poznańskim.
W 1949r. znacjonalizowano kolejkę
wąskotorową i w całości włączono w skład PKP. Odtąd zaczyna się jej
powolny upadek, rozpoczęty wstrzymaniem ruchu osobowego na odcinkach
normalnotorowych w 1968r. W l. 1976-79 całkowicie zlikwidowano
torowisko. Także po zakończeniu wojny prym wśród zakładów
przemysłowych nadal wiodła cukrownia. Zniszczony w czasie wojny
zakład wielokrotnie modernizowano i rozbudowywano, także i po
1990r. W l. 1966-70 powstał nowy zakład, Fabryka Galanterii
Metalowej, który wkrótce po uruchomieniu zmienił nazwę na „Stomil”;
głównym przedmiotem produkcji były zawory do dętek.
W połowie l.
70-tych, nastąpiła jego znaczna rozbudowa i modernizacja. Wznowiona
produkcja w tkalni pozwoliła na wykonanie tutaj pierwszego
powojennego ożaglowania „Daru Pomorza”. Wśród innych
średzkich firm okresu PRL-u wymienić także warto „Przedsiębiorstwo
Budownictwa Rolniczego”, „Państwowy Ośrodek Maszynowy”,
mleczarnię, „Zakłady Mięsne”, oraz Przedsiębiorstwo
Sprzętu i Transportu Wodno-Melioracyjnego, powstałe w 1968r. i filię
poznańskich Zakładów Przemysłu Odzieżowego „Modena”
(niem. Fabryka Konfekcji). W końcu l. 70-tych w Kijewie,
zlokalizowano jedną z filii zrzeszenia „Hortex”.
70%
produkcji obejmował eksport. Wielka industrializacja okresu PRL-u
doprowadziła do stagnacji w sektorze rzemieślniczym, zaś powojenna
historia rolnictwa na ziemi średzkiej upłynęła na kolektywizacji,
uplastycznionej w idei wielkich obszarowo Państwowych Gospodarstw
Rolnych oraz rozwoju rolniczych spółdzielni produkcyjnych.
Funkcję akceleracyjną powstawania
nowej, ciągłej zabudowy spełniały, podobnie jak w innych miastach,
ciągi komunikacyjne takie jak: ul. 20-go Października, w całym jej
przebiegu, ale również ul. Zamoyskich, Niedziałkowskiego i
Kórnicka. Największymi inwestycjami budownictwa wielorodzinnego były
dwa osiedla mieszkaniowe: Osiedle Młodych (2 poł. l. 70-tych) oraz
znacznie większe, osiedle XXX – lecia PRL (od 1 poł. l.
80-tych, obecnie Jagiellońskie,). Lata 70-te to też intensywny rozwój
budownictwa jednorodzinnego przedwojennych dzielnic „parcelki”
i „korbole”. Rozwój zabudowy mieszkalnej w stronę
przeciwną następował wzdłuż szlaku komunikacyjnego do Gniezna, ale
także na naturalnym przedłużeniu traktów na Pyzdry i Nowe Miasto.
Budowę nowej szkoły, tysiąclatki,
zrealizowano w l. 1963-64. Warunki nauczania należały w mieście do
trudnych, co potęgował fakt wzrostu liczby mieszkańców w l. 70-tych i
pocz. l. 80-tych. Pewną poprawę przyniosła rozbudowa SP nr 1
(1985-87) oraz SP nr 3 (1987r). Naukę kontynuowano także w
budynku gimnazjum (od 1949r. Liceum Ogólnokształcące), a także w
szkole rolniczej, od 1959r. funkcjonującej jako Technikum. Szkoła od
1978r. prowadziła proces dydaktyczny w nowym kompleksie
zlokalizowanym w pobliżu przedwojennego internatu. Kilka razy swą
lokalizacje zmieniała także szkoła zawodowa, by ostatecznie w 1991r,
znaleźć się w nowym kompleksie szkolnym w pobliżu technikum
rolniczego.
Godnym kontynuatorem
przedwojennych tradycji sportowych okazał się średzki klub sportowy
Polonia, który święcił triumfy w hokeju na trawie na przestrzeni l.
50, 60 i 70, zdobywając najwyższe laury w skali kraju.
Szpital miejski im. Józefa
Dietla, po zakończeniu działań wojennych pozostawał własnością
szarytek, jednak w 1949r. został przejęty przez skarb państwa.
Postępujące w l. 80-tych trudności gospodarcze uniemożliwiły budowę
nowego budynku szpitala. W 1956r. w średzkim krajobrazie medycznym
pojawiła się stacja pogotowia ratunkowego, a w 1972r. oddano do
użytku nowy budynek ośrodka zdrowia. Podobne placówki oddano w 1
poł. l. 70-tych w Słupi Wielkiej i Szlachcinie.
Na niwie kultury w powojennej
historii Środy wyróżniały się: dom kultury, Średzkie Towarzystwo
Kulturalne i biblioteka powiatowa. Animacja życia kulturalnego w
ramach Domu Kultury skupiała się głównie na organizacji sekcji i
zespołów, spośród których największy sukces osiągnął zespół teatralny
wystawiając w 1955r. spektakl „Krakowiacy i Górale”. Na
pocz. l. 70-tych, oddano do użytku nowe pomieszczenia OK. Biblioteka
Publiczna prowadziła aktywne studia o regionie i kultywowała
regionalną tożsamość mieszkańców. Szczególną rolę odgrywało i odgrywa
zawiązane w 1964r. Średzkie Towarzystwo Kulturalne, skupiające
miłośników regionu średzkiego. Towarzystwo brało aktywny udział w
animacji życia kulturalnego, organizując serie wykładów i sesji
naukowych poruszających tematykę historii ziemi średzkiej.
Organizowano także wystawy, prelekcje i spotkania z wybitnymi
postaciami życia publicznego oraz publikowano cenne materiały
przybliżające historię i współczesność ziemi średzkiej. Od 1998r.
pod egidą Towarzystwa ukazuje się Średzki Kwartalnik Kulturalny,
pismo o charakterze popularyzatorskim, przybliżające i definiujące
pojęcie regionalnej i kulturowej tożsamości mieszkańców środy i jej
regionu. W 1966r. na bazie kilku pomieszczeń SP w Koszutach, we
wnętrzu dworku z XVIIIw. otwarto Muzeum Ziemi Średzkiej, którego
podstawą stały się zbiory prywatne regionalisty F.
Kosińskiego
(1908-1980).
Ważnym wydarzeniem w życiu miasta były obchody 700-lecia Środy
zainaugurowane 14.IX.1967r. W związku ze zbliżającymi się obchodami
tysiąclecia państwa, już w 1949r.
w Gieczu rozpoczęto program
badań wykopaliskowych, których wynikiem były cenne odkrycia,
skutkujące utworzeniem rezerwatu archeologicznego.
Liczba mieszkańców miasta
osiągnęła stan z 1939r. dopiero w 1949r, odrabiając straty
demograficzne okresu wojny. Do 1968r. liczba ludności zwiększyła się
niemalże o 50% co było jednak głównie wynikiem dodatniego bilansu
urodzeń – zgonów. Kolejny wzrost liczby mieszkańców, z 15 do 19
tys. w 1985r., był wynikiem zwiększającej się roli ruchu migracyjnego
ze wsi do miast, związanego głównie z oddaniem do użytku dużych
zakładów przemysłowych. W całkowicie nowej rzeczywistości odnalazła
się średzka wąskotorówka obchodząca w 2002r. stulecie istnienia.
Zachowany, 12 kilometrowy odcinek ze środy do Zaniemyśla wpisany
został do rejestru zabytków, a podstawową funkcją kolejki stała się
usługa turystyczna.
W ostatnim czasie głębokiej
przemianie uległa struktura przemysłu przesuwając akcenty z wielko
produkcyjnych fabryk w kierunku mikroprzedsiębiorstw.
Przekształceniom uległ także system oświaty i służby zdrowia, na
co wpływ miały zasadnicze reformy z końca XXw.
W 1997r. obchodzono 200-lecie
Hymnu, odsłaniając pierwszy w Polsce pomnik generała J. H.
Dąbrowskiego.
Sukcesy w sporcie częściowo
odnowił w latach 90-tych średzki KS Polonia, zdobywając mistrzostwo
Polski juniorów w hali w 1993 i 1994r. Dwaj średzcy hokeiści wzięli
udział w Igrzyskach olimpijskich w Sydney w 2000r.
W sferze produkcyjnej dominującą
rolę w skali powiatu zachowało przetwórstwo rolne, co związane jest z dobrymi warunkami rolniczymi na ziemi średzkiej o charakterze
stałym takich jak dobra jakość gleb, sprzyjający klimat. O dobrych
warunkach dla rolnictwa mogą świadczyć trzy placówki o charakterze
naukowo – badawczym, które kontynuują swoją działalność na
terenie ziemi średzkiej, w tym Centralny Ośrodek Badania Odmian
Roślin Uprawnych (od 1966r.) w Słupi Wielkiej.
Bibliografia
Buko A, "Archeologia Polski
wczesnośredniowiecznej", wyd. Trio, Warszawa 2006;
Davies N, "Boże
igrzysko", wyd. Znak,
Kraków 1999;
Górczak Z, "Najstarsze
lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314r)", WBP, Poznań 2002;
Moczulski M, Pokropiński B,
Kantor L, „Ciuchcią przez Polskę. Informator o wąskotorowych
kolejach
turystycznych”, WKŁ,
Warszawa 2000;
Nawrocki St. (red.), „Dzieje
Środy Wielkopolskiej”, UMiGm. w Środzie Wlkp 1990;
Rezler M, "Powstanie
Wielkopolskie", Rebis, Poznań 2008;
Samsonowicz H, Tazbir J,
"Tysiącletnie
dzieje", wyd.
dolnośląskie, Wrocław 2000;
Strzałko M, J. Sobczak „Winna
Góra”, wydawnictwo WBP, Poznań 1997;
Sobczak J, „Szlakiem Wiosny
Ludów”, wydawnictwo WBP, Poznań 1998;
Sobczak J, „Przejdziem
Wartę”, wydawnictwo WBP, Poznań 1996;
Topolski J. "Wielkopolska
poprzez wieki", wyd. Poznańskie, Poznań 1999.
Urbańska B, „Cmentarz
średzki”, ŚTK, Środa Wlkp 2004;
Urbańska B, „Ludzie
i historia w nazwach ulic Środy Wielkopolskiej”,
ŚTK, Środa Wlkp. 2000;
Urbańska B, "Kolegiata w
Środzie Wielkopolskiej" Średzkie Towarzystwo Kulturalne, Środa
Wlkp 2008;
pr. zbiorowa "Ziemia Średzka
w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919", Społeczny Komitet
Rodzin
Powstańców Wielkopolskich w
Środzie, Środa Wlkp 2009;
Średzki Kwartalnik Kulturalny:
Frankowski St, „Środa w
czasie „potopu szwedzkiego””, ŚKK nr 48
Frankowski St, „Wybitni
mieszkańcy ziemi średzkiej”, ŚKK nr 35
Jóźwiak Zb, „Powiatowa
racja stanu”, ŚKK nrnr 24-27, 29-30
Jóźwiak Zb, „Szpitale oraz
kościoły szpitalne pod wezwaniem św. Ducha” ŚKK nr 10
Jóźwiak Zb, „Z historii
kościoła św. Idziego w Środzie” ŚKK nr 1
Krysztofiak T, „Księga
Giecza – nowe fakty, historii grodu”, ŚKK nr 35
Machajewski H, „Z historii
odkryć archeologicznych”, ŚKK nrnr 2,3
Pawłowski St, „Średzki
ring”, ŚKK nr 24
Rezler M, „O udziale
średzian w powstaniach narodowych”, ŚKK nr 35
Sobczak J, „Ziemia średzka
w dniach Wiosny Ludów”, ŚKK nr 3
|
