Słupca i okolice – zarys dziejów
Paulina Soszyńska
Pradzieje. Pierwsze ślady gromad ludzkich na terenie powiatu słupeckiego
pochodzą z okresu 8000 do 25000 lat p.n.e. Była to koczująca
ludność kultury mezolitycznej zajmująca się myślistwem, rybołówstwem
i zbieractwem, zamieszkująca tereny dzisiejszej Słupcy i Ciążenia.
Wraz z końcem epoki kamienia zmienia się w tej okolicy pasożytnicze
podejście człowieka do przyrody, ewoluując w stronę osiadłego
trybu życia i hodowli zwierząt. Pojawia się także wiele nowych
rozwiązań społecznych, gospodarczych i technicznych. Z
tego okresu odnajdujemy ślady osadnictwa dwóch kultur
neolitycznych: kultury pucharów lejkowatych i ceramiki sznurkowej
(Ciążeń, Giewartów, Zagórów). Nieliczne ślady z epoki brązu,
w postaci niewielkich ułamków naczyń, siekierek i grotów
odnalezione w Lądzie i w Ciążeniu świadczą o obecności ludności
kultury przedłużyckiej i trzcinieckiej. Kolejne znaleziska
pochodzą dopiero z IV i V epoki brązu i są związane z
obrządkiem pogrzebowym. Epoka żelaza i związana z nią
kultura łużycka to dobrze zbadane i poznane stanowiska w Ciążeniu
i Strzałkowie oraz grodzisko na Jeziorze Słupeckim, osada
otwarta i grobla w Słupcy (której makietę można oglądać w
Muzeum Regionalnym w Słupcy). W późniejszym okresie tej
epoki, zwanym okresem lateńskim (400- 100 lat p.n.e.) pojawia się
tutaj ludność kultury pomorskiej, której groby odnaleziono
m.in. w Młodziejowicach, Unii, Sierakowie oraz w Kątach. W
wielu przypadkach są to pochowki rodzinne, wielopopielnicowe,
umieszczone w swego rodzaju skrzyniach z olbrzymich płyt
kamiennych. Okres rzymski, który silnie wpłynął na rozwój
społeczno-gospodarczy na późniejszych ziemiach polskich, to także
czas szlaku bursztynowego i wymian handlowych w całej ówczesnej
Europie. W tym czasie na obszarze dzisiejszego powiatu słupeckiego
żyje ludność kultury przeworskiej, trudniąca się hutnictwem i
kowalstwem a także dalekosiężnym handlem. Wśród znalezisk z tego okresu można podziwiać miecze, groty z żelaza,
brązu, kości, gliny, a także naczynia toczone na kole
garncarskim czy monety rzymskie - odnalezione w Unii, Ciążeniu i
na terenie samej Słupcy. U schyłku okresu rzymskiego na
interesujących nas terenach pojawia się na krótko ludność
germańska, następuje także zahamowanie handlu i wymiany
towarowej. Wśród kolejnych osadników – tym razem już Słowian,
dokonuje się stopniowe obumieranie systemu wspólnoty
pierwotnej a rodzenie się ustroju feudalnych zależności. Ich
obecność wpływa pozytywnie na rolnictwo i hodowlę zwierząt
czy złotnictwo, pojawiają się świeże rozwiązania techniczne
i nowi partnerzy handlowi - arabscy kupcy.
Okres monarchii piastowskiej i
I Rzeczypospolitej. Osady wczesnośredniowieczne na obszarze powiatu słupeckiego
posiadają dwojaki charakter. Jedne otwarte, być może z jedną
palisadą (Ciążeń, Giewartów), oraz inne stricte
warowne, jak pierwotne grodzisko w Lądzie, które pełniło
funkcje obronne a wraz z ukształtowaniem się państwowości
polskiej stało się grodem książęcym[1]. Ląd jest bardzo kontrowersyjnym i problemowym miejscem, część
uczonych i historyków uważa, że to właśnie tam znajdowała się
siedziba grodu Lędzian, pozostali jednak są przeciwnego zdania[2].
Nie ulega jednak wątpliwości, że gród powstał przed X w., choć
pierwsze wzmianki o nim w źródłach pisanych przypadają dopiero
na rok 1136 (Bulla Innocentego II), kiedy to zdaniem historykowi
pełnił już rolę grodu kasztelańskiego[3]. W drugiej połowie XII w. w
pobliżu grodu umiejscowiono klasztor cysterski, a kilka lat później
zakonnicy rozpoczęli budowę kościoła. Licznie powstające nowe
zabudowania i warsztaty rzemieślnicze miały z niego uczynić
miasto. Podobnie było w południowej części ziemi słupeckiej,
na prawym brzegu Warty, gdzie znaczne tereny ziemskie należały
do biskupów poznańskich. W dokumentach wystawionych w 1250 r.
zachowała się wzmianka o kasztelanii ciążeńskiej, której
rozwój w XIII w. miał zapewnić centralnemu ośrodkowi prawa
miejskie[4].
Słupca początkowo była wsią należącą do biskupów poznańskich.
Etymologia nazwy tego miejscapo dziś dzień nie jest do końca
wyjaśniona. Są przypuszczenia, że pochodzi ona od znajdującego
się tu kiedyś jakiegoś znaczącego dla miejscowej ludności słupa,
ale nie ma żadnych śladów jego faktycznego istnienia. O Słupcy
po raz pierwszy dowiadujemy się z dokumentów z roku 1282.
W roku 1290 na mocy Przemysława II zostaje zatwierdzona pierwsza
lokacja miasta na prawie niemieckim, dokonana przez Jana, biskupa
poznańskiego[5]. W
dziejach miasta można jednak dopatrzeć się kilku lokacji.
Kolejna nastąpiła już w kilka lat później (1296) dzięki
Hermanowi ze Stawiszyna, tym razem na prawie średzkim. By ułatwić
funkcjonowanie miasta biskupi nadali mu monopol na wyrób
przedmiotów z żelaza i skóry oraz liczne pomniejsze przywileje.
Od tego momentu nastąpił rozwój miasta i jego rozbudowa.
Centrum miejscowości stanowił owalny rynek, wokół którego
skupiała się pozostała zabudowa mieszkalna. Przełom XII i XIV
wieku to także czas powstania pierwszego kościoła parafialnego
pod wezwaniem św. Wawrzyńca, który został jednak już kilkanaście
lat później spalony podczas najazdu krzyżackiego. Kilkukrotnie
podejmowane trudy lokowania miasta wyraźnie wskazują, że
biskupom poznańskim bardzo zależało na funkcjonowaniu
miejskiego ośrodka na terenie swoich dóbr, by móc czerpać płynące
z tego korzyści finansowe. I tak 11 stycznia 1314 r., dzięki
zgodzie Władysława Łokietka w Słupcy założono mennicę i
zaczęto bić monetę[6]. W rok później władca ten nadał Słupcy przywilej urządzenia
dorocznego, trzydniowego jarmarku oraz uwolnił jej mieszkańców
od opłat celnych na terenie państwa polskiego[7]
- w uznaniu ich wierności podczas walk prowadzonych przez niego z
książętami głogowskimi. W latach 20-tych i 30-tych XIV
wieku rozwój gospodarczy miasta został zahamowany przez wojny z
Krzyżakami o Pomorze. Dotarli oni do Słupcy, łupiąc ją i paląc.
Po tej katastrofie mieszkańcy natychmiastowo przystąpili jednak
do odbudowy miasta. W następującym okresie rozwijały się tu
liczne rzemiosła. Powstały cechy, m.in. szewców, płócienników,
piwowarów, piekarzy czy rzeźników, ludzie zaczęli się trudnić
tkactwem i szewstwem. Na druga połowę XVI wieku przypada okres
świetności słupeckiego sukiennictwa. Jest to także czas
powstania drugiej świątyni, w południowej części miasta, kościółka
św. Leonarda, pierwotnie szpitalnego, a dzisiaj będącego
znamienitym zabytkiem miasta. Niewątpliwie był to okres największego
rozkwitu Słupcy, która dzięki dodatkowej opiece panujących, w
postaci licznych przywilejów rosła w znaczenie, by wieku XVI
należeć do ważniejszych miast Wielkopolski. XVI wiek to także
rozwój cysterskiego Lądu. Powstaje tu wówczas gotycki kościół
oraz zabudowania z częściowo zachowanym, bogatym wystrojem
gotyckim. Najazdu krzyżackiego w roku 1332 nie przetrwał jednak
Ciążeń. Mimo, że rezydencja posiadała charakter obronny została
niemal doszczętnie zniszczona. „Wspaniały dwór w Ciążeniu,
w najlepszym położeniu postawiony, z wielkim nakładem przez
poprzedników wybudowany, bardzo nadobnie przyozdobiony winnicami,
sadami i wodospadami, wbrew radzie wszystkich ludzi zaczął
przenosić się inne plugawe miejsce, gdzie też, jak się Bogu
podobało żywot zakończył [8]”.
Rozwój nie tylko Słupcy, ale także okolicznych wsi sprawił, że
w dniu 8.lipca 1407 r. na mocy Władysława Jagiełły na terenie
powiatu słupeckiego utworzono nowe miasto, Zagórów lokowane za
prawie magdeburskim[9]. Po wielu latach rozkwitu ekonomicznego i świetności, w wieku
XVII i XVIII w Słupcy dochodzi do zastoju gospodarczego i upadku.
Przyczyną takiego stanu rzeczy stały się błędne decyzje
polityczne, liczne działania wojenne i związane z nimi
przemarsze wojsk, które rabowały i niszczyły mienie. Groźne i
częste choroby ogarniające Wielkopolskę nie omijały także Słupcy,
niejednokrotnie dziesiątkowały one mieszkańców na tyle, że
spowodowały niemal zupełne wyludnienie miasta. Koniec XVIII
wieku to na terenie ziemi słupeckiej okres licznych inwestycji kościelnych.
Na terenie powiatu słupeckiego jest to zwłaszcza czas ukończenia
nowego pałacu w Ciążeniu, który stał się najwspanialszą
rezydencją magnacką w Wielkopolsce opisywaną przez współczesnych: „Książę
Czartoryski, biskup poznański, chował dwór znaczny i żołnierza
nadwornego, przy tym wyborną kapelę. Ci wszyscy lokowani byli we
wsi Ciążeń przy pałacu wspaniałym z oficynami i ogrodem,
rezydencji biskupów poznańskich. Marszałkowi jego nazwiskiem
Cedrowski służył ten dwór cały, kuchnia piwnica i kapela
obowiązana dwa razy w tygodniu grać koncert do stołu [..]
Dworzanie tak respektowani jako też służący nie mieli żadnych
powinności [..] Zapłata, obroki, piwo, drwa, wszystko to
punktualnie każdego, od największego do najmniejszego dochodziło;
miał w tem bowiem ten pan osobliwe jakieś upodobanie żywić
ludzi, nie patrząc na nich” [10].
Inaczej się rzecz miała jeśli chodzi o Słupcę. Próby rozwoju miasta
hamowane były licznymi pożarami, w których niemal doszczętnie
zostało zniszczone całe centrum i ratusz.
Okres zaborów: 1793-1918. W roku 1793 Rosja i Prusy dokonały drugiego
rozbioru Polski, na mocy którego cała Wielkopolska, a w tym także
i Słupca weszły w posiadanie pruskie. Miasto znalazło się w
departamencie poznańskim i stało się częścią powiatu
pyzdrskiego. W rok po rozbiorze wybuchło Powstanie Kościuszkowskie,
w którym ludność Wielkopolski początkowo nie uczestniczyła. Z
czasem jednak to właśnie Słupca stała się miejscem
koncentracji wojsk powstańczych. Prusacy po wygranej walce
rozpoczęli podporządkowywanie miast władzy państwowej i liczne
reformy, które przybrały znacznie na sile zwłaszcza po trzecim
rozbiorze Polski. Z zajętych polskich ziem utworzono nowe
prowincje. Słupca weszła w skład tzw. Prus Południowych, lecz
część terenów dzisiejszego powiatu znalazła się w granicach
aż trzech jednostek terytorialnych. Początkowo wszystkie trzy
należały do departamentu poznańskiego, ale po dalszej
reorganizacji w 1796 roku uległo to kolejnej zmianie. Zmienił się
także charakter miasta Słupca, które z kościelnego stało się
królewskim. Późną jesienią 1806 roku zakończyło się
panowanie pruskie za sprawą wojny prusko- francuskiej i
podpisanego rok później traktatu w Tylży. Za jego sprawą
utworzone zostało Księstwo Warszawskie. Podczas kolejnych wojen
w roku 1809 i w roku 1812ziemia słupecka była głównym
terenem przemarszów wojsk. Na przełomie 1812-1813 roku w ramach
pościgu na ocalałymi z pogromu wojskami napoleońskimi wkroczyła
tutaj z kolei armia rosyjska, która bez większych starć zajęła
tereny dzisiejszego powiatu słupeckiego. W roku 1815 na mocy
postanowień Kongresu Wiedeńskiego zachodnia część
dzisiejszego powiatu ze Strzałkowem weszła w skład przyłączonego
do Prus Wielkiego Księstwa Poznańskiego, reszta zaś (z
Zagórowem, samą Słupcą i Lądkiem) do tzw. Królestwa
Polskiego. Podział geopolityczny i wyznaczenie granicy w Strzałkowie
sprawiło, że Słupca stała się peryferyjnym miastem,
oddzielonym od innych wielkopolskich ośrodków kordonem
granicznym. Miasto było ubogie, liczne zaś obciążenia
względem państwa sprawiały, że jego sytuacja ekonomiczna stale
się pogarszała. Po przegranym powstaniu listopadowym w latach
1831-63 rozpoczął się intensywny proces rusyfikacji i silne
represje, które sprawiły, że Słupca stała się nic nieznaczącym
miasteczkiem.„Słupca liche jest miasteczko, bruku mało
w niem, złodziejstwa wiele, Żydów tylko 3-ch, a rumianku, bydła
i świń po ulicach huk. Kościołów jest dwa, jeden za miastem
drewniany, drugi Fara, bez wieży. Za dawnych czasów miasto Słupca
porządne być musiało, jak inne murowane a warowne miasteczka w
Polsce. Mur opasał całe miasto, najeżony strzelnicami i ozdobny
kilką bramami [...] Dziś w dwóch jeszcze miejscach poważnie
rozwaliny i szczątki omszałe owych murów i gruzów koło nich
leży; wiele zapewne ziemia i trawa pokryła…”[11].
Do Powstania Styczniowego w latach 1863-64 ziemia słupecka wniosła
swój znaczący wkład. Dogodne warunki naturalne i przygraniczne
położenie Słupcy, Ciążenia i Jeziora Powidzkiego sprawiły,
że tereny te stały się areną wielu walk, a także miejscem
przekazywania pomocy militarnej walczącym oddziałom z terenu
Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Dlatego po upadku Powstania na
tym terenie miały miejsce liczne represje wobec powstańców i
miejscowej ludności. Zabójstwa, odbieranie majątków, czy
deportacje ( w tym zesłania na Syberię) dotknęły znaczną
liczbę mieszkańców. W okresie po upadku powstania na terenach
zaboru rosyjskiego zaszły jednak także znaczące zmiany. Doszło
do uwłaszczenia chłopów, likwidacji feudalizmu i nowego podziału
administracyjnego, na mocy którego z guberni kaliskiej wydzielono
w roku 1867 powiat słupecki. Ustanowienie w Słupcy
siedziby powiatu i zauważalny wzrost ludności na początku XX w.
tylko w niewielkim stopniu wzmocniły znaczenie miasta. Nadal
pozostawało ono nadgranicznym rolniczym miasteczkiem ze słabo
rozwiniętym przemysłem, pozbawionym połączeń kolejowych.
Jedyny kontakt ze światem był możliwy dzięki poczcie konnej
czy stacji telegraficznej. Silna rusyfikacja budziła ogromne
niezadowolenie wśród uczniów i ich rodziców, z kolei nastroje
rewolucyjne na początku wieku, przełożyły się na szereg
strajków i buntów szkolnych o charakterze rewolucyjnym (lata
1905-1907). Już drugiego dnia trwania I Wojny Światowej: 2
sierpnia 1914 roku, po wycofaniu się rosyjskiej straży
przygranicznej, patrole niemieckie bez oporu wkroczyły do Słupcy
i zajęły ją wraz z okolicą. Wojenna okupacja niemiecka odbiła
się niekorzystnie na tutejszych ziemiach. Stacjonująca w Kaliszu
administracja wojskowa w pełni wykorzystała gospodarczo i
biologicznie te tereny, obniżając znacząco produkcję rolną i
nakładając na miejscową ludność liczne przymusowe świadczenia,
a także zmuszając do pracy w Niemczech, by uzupełnić powstałe
tam luki zatrudnieniowe wywołane poborem do armii. W czasie tej
pierwszej okupacji we wsi Strzałkowo powstał ogromny obóz
jeniecki, w którym przetrzymywano Rosjan i ludzi innych narodowości
carskiego imperium. Społeczne niezadowolenie i radykalizacja
nastrojów antysemickich przeradzały się często także w
aktywne wystąpienia.
Okres międzywojenny i okupacja
niemiecka 1939-45. W listopadzie 1918 wojska niemieckie wycofały się z
terenów Królestwa i rządy przeszły w ręce polskie. Pierwszym
poza polonizacja administracji znaczącym przedsięwzięciem
nowych władz była reforma administracyjna. Na mocy uchwały z
2.sierpnia 919 roku utworzono województwo łódzkie, w skład którego
wszedł powiat słupecki. Rozwój miasta zatrzymała jednak
kolejna zmiana administracyjna, likwidująca powiat i wcielająca
go do sąsiedniego powiatu konińskiego. Na terenie Słupcy
rozwijało się tylko i wyłącznie rolnictwo, w związku z czym główny
wysiłek władz samorządowych został położony na modernizację
miasta. Wybudowano linię kolejową Kutno-Konin-Słupca-Strzałkowo,
rozbudowano sieć telefoniczną, odbudowano szkolnictwo, powstawały
szkoły średnie, postawiono szpital i przejęto elektrownię na
rzecz miasta. To właśnie w tym okresie w mieście pojawia się i
osiada na stałe młodopolski kompozytor Apolinary Szeluto
(1884-1966) jeden z najbardziej znanych mieszkańców Słupcy. W
1938 roku kolejna reforma administracyjna sprawiła, że powiat
koniński, a z nim i Słupca, zostały przyłączone do województwa
poznańskiego. Przekreśliło to dawne granice zaborcze i
zlikwidowało sztuczny podział Wielkopolski.
Dnia 1.wzreśnia 1939 roku intensywnymi działaniami wojennymi
skierowanymi przeciwko Polsce rozpoczyna się II Wojna Światowa.
Słupca w dniu rozpoczęcia walk znalazła się na tyłach armii
„Poznań”, stacjonującej między Wrześnią a Gnieznem.
Bombardowanie miasta rozpoczęło się 5 września i bardzo
dotkliwie zniszczyło jego centrum. Kilka dni później armia
niemiecka bez oporu zajęła całe tereny ziemi słupeckiej. W październiku
została wcielona do tzw. Reichsgau Wartheland (Warthegau) i wraz
z nim bezpośrednio do Rzeszy. Nie tracąc czasu nowe władze
nazistowskie rozpoczęły proces germanizacji społeczeństwa. Słupca
stała się odtąd niemieckim Grenzhausen. Zniknęły wszystkie
polskie napisy, likwidowano wszelkie objawy nieposłuszeństwa i
sprzeciwu. Ważną rolę odgrywała służba porządkowa i
bezpieczeństwa powołana spośród Niemców z okolic Słupcy i
Zagórowa. Dokonywała ona m.in. morderstw lub aresztowań
polskich nauczycieli i księży, których następnie mordowano lub
wysyłano do obozów koncentracyjnych. Podobny los spotkał
wszystkich słupeckich Żydów, których w większości
zamordowano w lasach opodal Kazimierza Biskupiego oraz Gosławic.
Okres od 1945 do dziś. Wojska sowieckie docierają do Słupcy 22
stycznia 1945 i zajmują miasto bez walki[12].
Bez zwłoki ukonstytuowała się nowa Rada Miejska, na której
czele jako pierwszy powojenny burmistrz stanął Czesław Muszyński.
Kolejne zmiany samorządowe i administracyjne w Słupcy były
odzwierciedleniem zmian zachodzących w całej Polsce. W 1955 roku
z wielkim trudem ponownie powołano do życia powiat słupecki.
Był on początkowo najmniej zurbanizowany z pośród wszystkich w
Wielkopolsce i liczył zaledwie 45 tys. mieszkańców. Ludność
trudniła się rolnictwem, drugie źródło dochodów stanowiło
rzemiosło. W roku 1975 zostaje wprowadzona w życie nowa
reforma administracyjna, na mocy której powstaje 49 województw:
Słupca wchodzi w skład województwa konińskiego. Kolejne wstrząsy
polityczne w kraju wpłynęły także na sposób sprawowania władzy
w Słupcy. NSZZ "Solidarność" i przeobrażenia
kraju, będące wynikiem obrad "okrągłego stołu"
zmieniły powojenną rzeczywistość. W 1990 roku Słupca stała
się siedzibą regionu administracji rządowej, a pierwsze wybory
samorządowe odbyły się 4.czerwca 1990roku[13]. Reforma administracyjna z roku 1998 na nowo wskrzesiła
powiat słupecki, włączając go do silnego regionu; województwa
wielkopolskiego. Jego niewielka powierzchnia (838 km2) oraz mała
ilość ludności (ok. 60 000) z której większość mieszka na
terenach wiejskich sprawia, że powiat słupecki zaliczany jest
raczej do tych rolniczych i słabiej uprzemysłowionych. Obecnie
więc Słupca nie wyróżnia się szczególnie spośród innych
wielkopolskich miasteczek. Jednak poprowadzenie przez teren
powiatu w pobliżu Słupcy autostrady A-2, mającej niedługo połączyć
Warszawę z Poznaniem i Berlinem stanowi szansę na znaczne
inwestycje gospodarcze, ale jest także okazją do wzmożenia
promocji turystycznej regionu.
[1] Bartkowski T., "O
krajobrazie pierwotnym w rejonie Słupcy" T. VIII-IX.
Poznań 1958, s. 98-113.Malinowski T., "Osadnictwo kultury łużyckiej wczesnej epoki żelaznej w
Słupcy" T. VIII-IX. Poznań 1958, s. 1-97Malinowski T., "Dzieje
ziemi słupeckiej. Zarys pradziejów powiatu słupeckiego" Słupca
1960, s. 7-50 Rajewski Z. A., " Pradzieje powiatu wrzesińskiego
. W: Września, jej ziemia i mieszkańcy". Września 1932, s. 13-36
[2] Wojciechowski Z., "Wielkopolska
i Kujawy kolebką państwa". Przegląd Zachodni. R. 9: 1953 nr 9/10 s.
1-30 Rudnicki M.,
"Przedpiastowski ośrodek państwa polskiego". s.
31-56
[3] Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski . T. 1, Poznań 1877, nr. 7
[4] Ibidem, nr 293
[5] Ibidem, T. II nr 662
[6] Ibidem, nr 964
[7] Ibidem, nr 979
[8]Kronika Janka z Czarnkowa, Lwów 1907, s. 72-73
[9]Pęcherski Z., "Krótka
historia miasta Zagórowa", Zagórów 1957, s.8-9
[10]Kitowicz J., Opis obyczajów i
zwyczajów za Panowania Augusta III, Kraków 1925, s. 258-259
[11]Wędzki A., Zarys dziejów Słupcy i
powiatu słupeckiego[w:] Dzieje ziemi słupeckiej, Słupca 1960, s.
110
[12]Wędzki A., Zarys dziejów Słupcy i
powiatu słupeckiego[w:] Dzieje ziemi słupeckiej, Słupca 1960, s. 55-136
[13]Szczepański B.[red.], Dziej
Słupcy, Poznań 1996
|