|
Paweł Franczak
Zarys dziejów Krakowa i okolic
Pradzieje Krakowa i ziemi krakowskiej
Ziemia krakowska, jak i cała Małopolska, od samego początku były związane z Krakowem. To następujący na przestrzeni stuleci rozwój tego miasta kierunkował funkcjonowanie oraz napędzał rozwój całego regionu. Jego historia rozpoczyna się jednak znacznie wcześniej niż powstanie samego grodu. Pierwsi ludzie przybyli na ten teren już w paleolicie. Ślady przebywającego na tym obszarze Neandertalczyka odnaleziono w Jaskini Ciemnej w Ojcowie, w której mieściło się jego obozowisko. Odnalezione podczas prowadzonych w jaskini badań archeologicznych, pierwsze ślady bytowania w niej człowieka pochodzą z ok. 120-115 tys. lat p.n.e. Jednakże ubogość zachowanych materiałów nie pozwala na określenie do jakiego należał kręgu kulturowego. Natomiast odnalezione w jaskini liczne młodsze ślady (70 – 54 tys. lat p.n.e.) pozwoliły na zaklasyfikowanie ówczesnych mieszkańców jaskini, do kręgu kultury mikocko-prądnickiej, po których obozowisku zachowały się liczne noże prądnickie i zgrzebła stosowane do obróbki drewna oraz skór. Inne ślady obozowiska ówczesnych łowców, głównie mamutów, zachowały się także w Jaskini Mamutowej w dolinie Kluczwody. Ponadto ich ślady znajdują się także na Wzgórzu Wawelskim, Bł. Bronisławy oraz na Sowińcu.
Te najstarsze ślady bytowania człowieka w okolicy dzisiejszego Krakowa nie wskazują jednak na występowanie dłuższego stałego osadnictwa na tym obszarze. Były to więc najprawdopodobniej koczownicze gromady liczące do kilkudziesięciu członków. Homo Sapiens pojawił się natomiast na tym obszarze pod koniec Paleolitu, około 35 tys. lat temu. Pierwsze ślady stałego osadnictwa pochodzą natomiast z Mezolitu (8-4tys. lat p.n.e.), a związane są z nim pierwsze wyroby ceramiczne. W tym też okresie rozpoczęto uprawiać rolę, prowadzić hodowlę zwierząt, a od około 3 tys. lat p.n.e. rozpoczęto także prowadzić wymianę handlową. Liczne ślady archeologiczne zachowane po tych osadach mieszczą się w Bieńczycach, Krzesławicach, Mogile, Pleszowie i Wyciążu, w których występują najkorzystniejsze warunki do prowadzenia rolnictwa.
Intensywny rozwój rolnictwa oraz hodowli, a co za tym idzie i osadnictwa w okolicy Krakowa nastąpił podczas epoki brązu (1800-700 lat p.n.e.), kiedy także na tych terenach rozwijała się kultura Łużycka. Jej ślady na obszarze Krakowa odnalezione. Zostały m.in. w Nowej Hucie oraz w Prokocimiu. Natomiast z rozwijającej się później epoki żelaza nie zachowało się w okolicy Krakowa zbyt dużo śladów. Historia osadnictwa na ziemi krakowskiej związana jest także z Celtami, którzy przybyli na te tereny około czwartego wieku przed naszą erą. Z okolic Krakowa pochodzą ich najstarsze ślady na obszarze Polski. Ich pierwsze osadnictwo na tych ziemiach związane było najprawdopodobniej z handlem bursztynem, a następnie solą. Jedna z ich największych osad mieściła się w podkrakowskim Podłężu i pochodziła sprzed 2200 lat. Jej mieszkańcy tak jak i innych podkrakowskich celtyckich osad w Tyńcu, Mogile czy też Pleszowie, przybyli na teren Małopolski z Moraw. Natomiast najliczniejsze zachowane po nich ślady związane są z garncarstwem, po którym najokazalsze ślady znajdują się w Zofipolu na obszarze gminy Igołomia-Wawrzeńczyce. Przeprowadzone na tym obszarze wykopaliska potwierdziły także, że już wtedy były to bardzo silnie zaludnione, tereny rolnicze. W tym okresie prócz rozwoju rolnictwa dochodziło także do ekspansji na tym obszarze garncarstwa oraz hutnictwa. Rozwijał się także handel, dzięki któremu przez następne stulecia Kraków znalazł się w gronie najważniejszych europejskich miast. Już w okresie rzymskim doszło tu do rozwoju szlaku bursztynowego oraz handlowego.
Jednakże po intensywnym rozwoju osadnictwa na obszarze Ziemi krakowskiej z okresu od V do VIII w. zachowało się bardzo mało śladów archeologicznych. Wówczas bowiem miał miejsce bardzo gwałtowny i pełna zmian okres w dziejach ludzkości zwany Wielką wędrówką ludów. Wówczas to dochodziło do ogromnych przemieszczeń ludów barbarzyńskich, co przyczyniło się do zajścia całkowitych zmian w funkcjonowaniu europejskich ludów. To wówczas doszło m.in. do upadku cesarstwa rzymskiego i powstania nowych państw.
Państwo Wiślan
We wczesnym średniowieczu na ziemi krakowskiej pojawiło się słowiańskie plemię Wiślan, które z czasem stworzyło na obszarze zachodniej Małopolski silne państwo plemienne z ośrodkami w Wiślicy i Krakowie. Tworzyli oni nieliczne, lecz bardzo rozległe grody, które bardzo często zajmowały ponad 10 ha powierzchni. Jednym z najważniejszym z nich był gród wzniesiony na Wzgórzu Wawelskim, pełniący rolę jednej z siedzib władzy państwa, które najprawdopodobniej powstało na przełomie VIII i IX w. Z tym też okresem związana jest legenda o księciu Kraku, założycielu Krakowa i państwa, a także powstanie pierwszych krakowskich kopcy. Za najstarszy z nich uznawany jest kopiec Kraka wzniesiony na Wzgórzu Lasoty, który według części badaczy miał pełnić rolę pochówku nakurhanowego. Z tego okresu pochodzi także drugi owiany legendami, kopiec Wandy.
To właśnie już podczas rozwoju państwa Wiślan następował stopniowy rozwój najstarszych zabudowań Krakowa, powstałych u podnóża Wzgórza Wawelskiego w osadzie obronnej zwanej Ogół. Pierwsze zabudowania Krakowa rozciągały się wzdłuż drogi biegnącej dzisiejszą ul. Grodzką. Równolegle do niej powstawały warsztaty rzemieślnicze, oraz kwitnął handel.
Państwo Wiślan bardzo szybko znalazło się jednak pod wpływem sąsiadującego z nim od zachodu Państwa Wielkomorawskiego, które zajęło je końcem IX w. Jednakże ich zarząd nad tym terenem nie trwał długo, ponieważ już w X w. kontrolę nad tymi ziemiami zaczęło sprawować państwo czeskie. Z ich oddziaływaniem wiązane są także początki chrystianizacji ziem krakowskich. Był to najprawdopodobniej okres bardzo burzliwego rozwoju miasta, z którym związane jest powstanie najsłynniejszych krakowskich legend o Smoku Wawelskim, królu Kraku czy też o Wandzie. Właśnie z pierwszą z tych legend utożsamiane są kości przytwierdzone do murów Katedry Wawelskiej, które w rzeczywistości należały do wieloryba, mamuta i nosorożca. Z okresem wchodzenia Krakowa w skład państwa czeskiego związane są m.in. rotunda św. Feliksa i Adaukta na Wzgórzu Wawelskim oraz kościół Najświętszego Salwatora na wzgórzu Bł. Bronisławy. Z tym też okresem związany jest patron Katedry Wawelskiej - św. Wacław, który jest również patronem Czech.
Państwo Piastowskie
Od X w. historia Krakowa jak i całej ziemi krakowskiej związana jest nieprzerwanie z państwem polskim. Wówczas ziemie Małopolski włączone zostały w skład szybko rozwijającego się plemiennego państwa Polan, powstałego na obszarze Wielkopolski. Jego pierwszym historycznym władcą był natomiast Mieszko I, który przyjmując w 966 r. chrzest, nadał kierunek rozwojowi kulturowego swego państwa. W 990 r. udał się na czele swoich wojsk w zbrojną wyprawę przeciwko Czechom, w wyniku której przyłączył do swego państwa Śląsk oraz ziemię krakowską. Od tego czasu Kraków wraz z swymi przyległymi ziemiami stał się jedną z najważniejszych dzielnic państwa, co potwierdziło utworzenie w nim w 1000 r. biskupstwa krakowskiego. Wówczas rozpoczęła się budowa pierwszej Katedry Wawelskiej. W tym okresie na Wawelu powstało także kilka innych drewnianych świątyń, w wśród których datowana na przełom X i XI w. Rotunda Najświętszej Marii Panny.
Kraków bardzo szybko stał się także najważniejszym ośrodkiem państwowym oraz jego stolicą w chwili przeniesienia jej do Krakowa z Gniezna, w XI w. przez księcia Kazimierza Odnowiciela. W XI w., po śmierci księcia Mieszka II, na obszarze państwa piastowskiego rozszerzała się tzw. reakcja pogańska. Był to bunt wczesnofeudalnej ludności przeciwko zwiększaniu ich powinności względem księcia oraz przeciwko wprowadzaniu chrześcijaństwa. Przejawem tego niezadowolenia ludności były wybuchy powstań ludowych, spośród których największe miało miejsce w 1038 r. Po śmierci księcia Mieszka II, bunt ludności przybrał tak na sile, iż książę Kazimierz, zmuszony został do ucieczki z kraju, a władzę w kraju przejęli możnowładcy. Jednakże tym razem silny ucisk ludności przez możnowładców, doprowadził do jeszcze większego wzrostu niezadowolenia wśród chłopów, i przybrania na sile ich buntu. Na dodatek na tak pogrążony w kryzysie kraj, najechał książę czeski Brzetysław I, który przyłączył do swego państwa Wielkopolskę i Śląsk. Jednakże w wyniku toczonych walk ziemie te znacznie zubożały. Natomiast w 1039 r. dzięki pomocy cesarza niemieckiego Konrada II, Kazimierz powrócił do Polski gdzie przy pomocy 500 rycerzy niemieckich zdławił powstanie ludowe i odzyskał władzę. Kazimierz Odnowiciel zdecydował się także na przeniesienie stolicy z zniszczonej walkami Wielkopolski do Krakowa, który od tego czasu stał się stolicą Polski. Doprowadził także do znacznego rozszerzenia terytoriów państwowych. Książe Kazimierz Odnowiciel postanowił także odbudować chrześcijaństwo na terenie państwa, za sprawą przybyłego wraz z nim biskupa Arona, który objął biskupstwo krakowskie. Jednakże tym razem nie podlegało ono już arcybiskupstwu w Gnieźnie, lecz w Magdeburgu. Sprowadził on także do kraju benedyktynów, którzy swoje pierwsze opactwo założyli w 1044 r. w Tyńcu. Wówczas na górującym ponad dnem doliny Wisły zrębie wybudowano zespół romańskich budowli z trójnawową bazyliką oraz zabudowaniami klasztornymi. Opactwo w późniejszych wiekach uległo jednak zniszczeniu i dzisiaj posiada formę gotyckiej budowli. W XI w. w Krakowie pojawili się również pierwsi Żydzi, z którymi przez wieki związane związana była historia Krakowa. O początkach ich sprowadzenia do miasta nie zachowało się jednak wiele informacji, a pierwsze szersze wzmianki na ich temat pochodzą z XIII w. Wówczas działał w Krakowie rabin Jakub Swary, który uchodził za znakomitego uczonego. Natomiast od I poł. XIV w. rozpoczął się intensywny rozrost krakowskiej społeczności żydowskiej, na co wskazuje pojawienie się ulicy żydowskiej oraz budowa pierwszych synagog.
W 1058 r. po śmierci Kazimierza Odnowiciela, władzę w państwie przejął jego syn Bolesław Śmiały, który popadł w konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa. Bolesław II Śmiały dążył do wzmocnienia pozycji międzynarodowej państwa oraz do osłabienia roli Niemiec, dlatego podjął starania osadzenia na tronach sąsiednich państw swoich sprzymierzeńców. W tym celu udał się na wschód, aby osadzić na tronie kijowskim swego sprzymierzeńca, jednak w trakcie przedłużającego się konfliktu żony polskich rycerzy dopuściły się zdrady a rycerze powrócili do kraju bez zgody króla. Król po bezowocnej wyprawie postanowił rozprawić się brutalnie ze zdrajcami w wyniku czego wpadł w konflikt z biskupem krakowskim. W jego rezultacie biskup zagroził królowi klątwą, natomiast ten skazał go za zdradę na obcięcie członków. Według tradycji, król osobiście zamordował biskupa podczas odprawiania przez niego Mszy Świętej w kościele na Skałce. Wywołało to bunt możnowładców, którzy zmusili króla do ucieczki na Węgry. Równocześnie zaczął rodzić się kult zamordowanego biskupa, który z biegiem czasu przybrał formę uroczystych procesji odbywających się corocznie z Wawelu na Skałkę.
Władzę po zbiegłym królu przejął jego brat Władysław Herman, który od początku przejęcia władzy w 1079 r. rozpoczął dbanie o przywrócenie stabilności państwa. Za jego panowania rozpoczęto budowę drugiej Katedry Wawelskiej tzw. Hermanowskiej, która konsekrowana została w 1142 r. Powstała ona na miejscu wcześniejszej świątyni romańskiej, a wraz z jej konsekracją przeniesiono do niej szczątki św. Stanisława oraz relikwie św. Floriana. Jednakże kilka lat przed ukończeniem jej budowy, następca Władysława Hermana, Bolesław Krzywousty wprowadził w 1138 r. swym testamentem podział kraju na dzielnice. Kraków stał się wówczas dzielnicą senioralną i pozostał centrum władzy państwowej. Wówczas władza sprawowana z zamku na Wawelu przybrała na swoim znaczeniu, jednakże długotrwałe rozbicie dzielnicowe przyczyniało się do coraz większego osłabiania państwa, i powstawania coraz liczniejszych zagrożeń zewnętrznych. Jednakże w tym okresie następował również znaczący rozwój gospodarczy poszczególnych regionów państwa. Znacząco wzrosła wydajność rolnictwa wraz z zastosowaniem nowych narzędzi rolniczych oraz zastosowania trójpolówki. Według tradycji Władysław Herman wzniósł także "Na Piasku", który następnie dał początek barokowej świątyni OO. Karmelitów. Według legendy miało być to wotum wdzięczności za cudowne wyzdrowienie króla z ciężkiej choroby skóry. Jednakże faktycznie kościół ten wybudowany dopiero został końcem XIV w. z fundacji Jadwigi Andygaweńskiej i Władysława Jagiełły. W czasie panowania Władysława Śmiałego wzniesiono jednak kościół p.w. św. Andrzeja, który mający charakter budowy obronnej jest budowlą zachowaną w stylu romańskim. Kościół ten przez stulecia pełnił prócz funkcji religijnej, także funkcję obronną dla mieszkańców Okołu.
W 1241 r. miał miejsce pierwszy najazd Tatarów na Kraków. W lutym, nacierający w kierunku Krakowa Tatarzy, zwyciężyli pod Turskiem wojska wojewody krakowskiego Włodzimierza, jednakże ponieśli na tyle ciężkie straty iż zmuszeni byli przerwać dalszy najazd w głąb kraju. Jednakże 18 marca ponownie zwyciężyli wojska wojewody pod Chmielnikiem i 28 marca zdobyli mury Krakowa, dewastując całkowicie miasto. Podczas toczonych walk jednym z miejsc schronienia mieszkańców miasta był kościół p.w. św. Andrzeja. W dwa lata później podczas toczenia walk o tron Konrad Mazowiecki utworzył wokół świątyni wały obronne oraz fosę. W 1260 r. podczas kolejnego najazdu tatarskiego świątynia została niemal całkowicie zrujnowana. Zachowała się jednak jej bryła, która nie uległa zmianie a jedynie na jej wieżach umieszczone zostały dwa barokowe hełmy, a od strony północnej wykonano barokowy portal. W późniejszych wiekach przebudowano także jej wnętrza na barokowe, a autorem tych przekształceń był Baltazar Fontana.
Lokacja miasta i rozwój miasta za panowania ostatnich Piastów
Zniszczenie miasta po najeździe Tatarów, wpłynęło na jego znaczące zmiany. 5 czerwca 1257 r. za panowania Bolesława Wstydliwego, Kraków otrzymał przywilej lokacyjny na prawie Magdeburskim. W wyniku jego postanowień wytyczono całkiem nowy układ miasta, poprzez wyznaczenie szachownicowego układu urbanistycznego miasta, z centralnym niemalże kwadratowym Rynkiem. Ponadto mieszczanie zostali zwolnieni z płacenia podatków przez okres 6 lat, a wójtowie otrzymali prawo prowadzenia karczm, młynów, a także rzeźni. W XIII w. wykonano także nowe murowane mury miasta, z systemem bram obronnych oraz wież strażniczych. W 1286 r. Leszek Czarny wydał bowiem zgodę na otoczenie miasta murami. Z tego okresu pochodzą właśnie najstarsze elementy Bramy Floriańskiej, przez której frontem w XV w. wybudowany został Barbakan. Natomiast zniszczone podczas najazdu Tatarów zabudowania mieszkalne, a przede wszystkim świątynie, zastępowane zostały nowymi, budowanymi tym razem w stylu gotyckim.
Za panowania Piastów do Krakowa przybywały liczne zakony oraz tworzono fundacje kościelne. Prócz osiadłych już w XI w. w Tyńcu oo. Benedyktynów, w połowie XII w. za sprawą możnowładcy Jaksa Gryfita na Zwierzyńcu osiadły Norbertanki, a w 1222 r. biskup krakowski Iwo Odrowąż sprowadził do Mogiły Cystersów, a następnie osadził w mieście Dominikanów, którzy wybudowali kościół Świętej Trójcy. Pierwszy kościół bardzo szybko został jednak przebudowany, a w jego miejscu po najeździe tatarskim wybudowano nową gotycką świątynię. Do 1850 r. przed jej fasadą wznosiła się charakterystyczna murowana wieża z dzwonnicą, która jednak po wielkim pożarze miasta została rozebrana. Na Dominikanach nie zakończyło się jednak sprowadzanie zakonów do Krakowa. W 1237 r. książe Henryk Pobożny osadził w mieście Franciszkanów, którzy przybyli do Krakowa z Pragi, a fundatorem nowego kościoła został jego następca Bolesław Wstydliwy, który po śmierci został w nim pochowany wraz z siostrą Bł. Salomeą.
W połowie XIII w. prócz Krakowa założone zostało inne z najstarszych miast w Małopolsce. W dolinie Prądnika w dniu 10 listopada 1267 r. staraniem klaryski Salomei, siostry Bolesława Wstydliwego lokowano miasto klasztorne, które dzięki położeniu na szlaku handlowym prowadzącym z Krakowa na zachód intensywnie się rozwijało. Na przestrzeni wieków osiągało jednak okresy wzlotów i upadków. W 1870 r. Skała utraciła prawa miejskie, by ponownie je odzyskać w 1987 r. Niewiele później od założenia Skały powstały także Słomniki, które jako drugie miasto powstałe na północ od Krakowa otrzymało prawa miejskie w 1358 r. Z tego okresu do dnia dzisiejszego zachował się układ urbanistyczny rynku. W 1554 r. w mieście odbył się pierwszy synod protestancki. Miasto jednak podobnie jak i Skała w 1870 r. utraciło prawa miejskie by je odzyskać w 1917 r.
W 1305 r. na Wzgórzu Wawelskim wystąpił wielki pożar, który strawił znaczną część Katedry Wawelskiej. Jednakże pomimo tego w 1320 r. odbyła się w niej pierwsza w historii koronacja Władysława Łokietka, na króla Polski. Od tego czasu Katedra Wawelska stałą się miejscem koronacji w sumie aż 37 monarchów, w tym 19 królów i 18 królowych. Jednakże wcześniej przed koronacją Władysław Łokietek w latach 1300-1304 przebywał na wygnaniu, po tym jak król Czech, Wacław II zorganizował zbrojną wyprawę na ziemię krakowską. Władysław Łokietek zdołał jednak wrócić i zjednoczyć państwo po długotrwałym rozbiciu dzielnicowym. W 1320 r. rozpoczęto również budowę trzeciej już katedry, która w swym zarysie istnieje do dziś. W jej wnętrzu znajduje się m.in. sarkofag Władysława Łokietka, który był pierwszym królem pochowanym w Katedrze Wawelskiej.
Dla Krakowa niezwykle istotne znaczenie odegrał następca Władysława Łokietka, koronowany w 1333 r. Kazimierz Wielki, który jak niesie polskie przysłowie „zastał Polskę drewnianą a zostawił murowaną”. Ten ostatni z królów dynastii piastowskiej, przyczynił się do niezwykle szybkiego rozwoju nie tylko Krakowa, ale i całej Polski. Dbał o gospodarkę państwa, ale i o zabezpieczenie granic poprzez wybudowanie systemu przygranicznych warowni posadowionych na urwistych wzgórzach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, zwanych Orlimi Gniazdami. To za jego panowania wybudowane zostały m.in. zamki w Ojcowie oraz Pieskowej Skale. Na jego polecenie dokonano także kompleksowej przebudowy Zamku Królewskiego na Wawelu, poprzez wybudowanie w miejscu wcześniejszego zamku wczesno gotyckiego, nowego kompleksu zamkowego, z którego do dzisiaj zachowała się m.in. tzw. Sala Kazimierzowska. Król dokonał również lokacji w 1335 r. miasta Kazimierz, które nazwane zostało na cześć jego założyciela. Z kolei w 1366 r. założył Kleparz. Natomiast w 1358 r. odnowił wszystkie dotychczasowe przywileje dla mieszkańców Krakowa oraz dodał nowe.
W 1364 r. Kazimierz Wielki powołał do życia Akademię Krakowską, będącą pierwszą uczelnią wyższą w Polsce i jedną z najstarszych w Europie. Obecny Uniwersytet Jagielloński powołany został 12 maja pod nazwą Studium Generalnego, na wzór Uniwersytetu Bolońskiego, a w jego skład wchodziły trzy wydziały: sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Nie utworzono natomiast wydziału teologicznego, na co nie wyraził zgody zezwalający na założenie Uniwersytetu, papież Urban V. Pierwszy na ziemiach polskich uniwersytet funkcjonował jednak bardzo krótko, ponieważ po śmierci króla idea jego rozwoju nie znalazł dostatecznego zainteresowania u jego następcy tronu. Jednakże już w 1400 r. uczelnia ponownie zaczęła funkcjonować, dzięki osobistemu zaangażowaniu w jej odtworzenie przez królową Jadwigę. Królowa zapisała rozwój uniwersytetu także po swej śmierci, ponieważ zapisała w testamencie, cały swój osobisty majątek na rzecz uczelni. Dobra te pozwoliły na odnowienie uczelni, z czterema wydziałami, gdzie do poprzednio utworzonych trzech dołączył wydział teologiczny. W krakowskiej uczelni, jako w pierwszej w Europie utworzono wówczas samodzielne katedry matematyki oraz astronomii.
W tym tez roku w Krakowie odbył się wielki zjazd europejskich monarchów, którzy na zaproszenie polskiego króla biesiadowali podczas słynnej uczty u Wierzynka. W dniach od 22 do 27 września 1364 r. do Krakowa na zaproszenie króla na tzw. Zjazd Krakowski, przybyli europejscy monarchowie oraz książęta, a wśród nich m.in. cesarz Karol IV oraz królowie Ludwik Węgierski oraz Waldemar IV duński. Zjazd odbył się pod pretekstem zorganizowania krucjaty antytureckiej, jednakże głównym jego celem było ukazanie potęgi króla, w okresie występowania problemów dyplomatycznych w środkowej Europie. Dlatego też krakowska rada miejska wraz z Mikołajem Wierzynkiem zorganizowała wystawną ucztę, która według przekazów Jana Długosza miała trwać nawet 21 dni. Na ten czas datowane jest utworzenie słynnej restauracji „Wierzynek” mieszczącej się w kamienicy przy Rynku Głównym.
W roku utworzenia Akademii Krakowskiej i Zjazdu Krakowskiego, pod Krakowem na obszarze wsi Pisary, Babice Nowe i Babice Stare decyzją króla założono miasto Skawina. Równocześnie wybudowano w nim pierwszy kościół oraz szkołę. Z biegiem lat miasto stopniowo się rozrastało, aż do roku 1655 gdy nawiedziła go wielka epidemia, w wyniku której śmierć poniosła ponad polowa jego mieszkańców. Spowodowało to wstrzymanie rozwoju miasta, jednak później miasto powróciło na wcześniejszą drogę rozwoju.
Za czasów panowania Kazimierza Wielkiego wybudowano również kilka budowli, które do dnia dzisiejszego uznawane są za jedne z najważniejszych budowli w mieście. W około 1340 r. rozpoczął budowę kościoła Bożego Ciała na Kazimierzu, który według tradycji miał zostać w miejscu, w którym złodzieje, którzy zrabowali naczynia z kościoła Mariackiego, mieli wyrzucić hostię. Pierwotna budowla była drewnianej konstrukcji, jednakże bardzo szybko, bo już w 1385 r. rozpoczęto budowę nowej gotyckiej świątyni, nad którą nadzór sprawowała zamieszkała na Kazimierzu rodzina – Czipserów. Za panowania Władysława Jagiełły do kościoła sprowadzono z Kłodzka kanoników regularnych, dla których dobudowano przy świątyni klasztor. W okresie panowania Kazimierza Wielkiego, na Kazimierzu rozpoczęto także budowę gotyckiego kościoła p.w. św. Katarzyny, z kolei na Stradomiu utworzono szpital św. Jadwigi. Przyczynił się także do budowy prezbiterium w kościele Mariackim. Za panowania Kazimierza Wielkiego powstało także wiele mniejszych budowli, które podniosły poziom życia mieszkańców Krakowa i okolicznych miejscowości. Nad brzegiem Rudawy powstało kilka młynów, z kolei na Zwierzyńcu utworzono miejską cegielnię. Rozwój gospodarczy miasta przyczynił się także do wybudowania na Rynku Głównym budynku nieistniejącej już Wielkiej Wagi, która powstała na miejscu starszej, drewnianej pochodzącej z początku XIV w. Zniszczony w XIX w. budynek uznawany był w średniowieczu za jeden z największych tego typu w Europie, a w jego wnętrzu mieściły się przyrządy służące do prowadzenia handlu, wśród nich m.in. wzorce wag, odważniki oraz waga miejska.
Kraków za czasów Jagiellonów
Po śmierci Kazimierza Wielkiego, rozwój miasta wcale nie spowolnił, a wręcz znacząco przyśpieszył. Za panowania Władysława Jagiełły, a następnie królowej Jadwigi, kolejnej rozbudowie uległ Zamek Wawelski, który w tym czasie wzbogacił się o tzw. Kurzą Stopkę, czy też Wieżę Duńską. W tym też czasie na Wzgórzu Wawelskim powstało wiele innych budowli służących urzędnikom królewskim, księżom, czy też rzemieślnikom. Natomiast całe wzgórze otoczone zostało masywnymi murami obronnymi z siedmioma basztami, a wśród nich najsłynniejszymi basztą Sandomierską oraz Senatorską. Za panowania Jagiellonów państwo bardzo intensywnie się rozrosło powierzchniowo, stając się jednym z najważniejszych w Europie. Jego stolica, Kraków czerpał z tego wiele korzyści, intensywnie się przy tym rozwijając. To właśnie w tym czasie (w II poł. XV w.) w Kościele Mariackim umieszczono nowy słynny Ołtarz Mariacki dzieła Wita Stwosza. Z kolei na początku XVI w. rozpoczął się okres największego rozwoju miasta, dzięki któremu możliwe było tworzenie najokazalszych dzieł architektonicznych. Wówczas w Krakowie tworzyli najwięksi mistrzowie z wielu krajów Europy, w tym sprowadzeni przez królową Bonę Sforzą, artyści włoscy. To z tego okresu pochodzą renesansowe wnętrza Zamku Królewskiego, po przebudowie których za sprawą mecenatu króla Zygmunta Starego, stał się on najokazalszą rezydencją królewską w Europie. W tym też czasie powstał stylowy dziedziniec pałacowy, z otaczającymi go arkadowymi krużgankami. Z kolei wnętrza komnat zostały udekorowane m.in. kasetonowym stropem oraz arrasami, których pokaźną kolekcje zgromadził król Zygmunt August. W tym też okresie odlany został słynny dzwon Zygmunta, który po dzień dzisiejszy bije podczas najważniejszych wydarzeń i uroczystości w kraju i na świecie. Natomiast wzniesiona przy Katedrze Wawelskiej, Kaplica Zygmuntowska, stała się najokazalszą z dziewiętnastu przylegających do niej kaplic. Jest to najokazalsze mauzoleum, które zdobi pozłacana kopuła z latarnią. Dzieło to autorstwa nadwornego architekta Bartłomieja Berrecci uznane zostało za najwspanialsze dzieło architektury renesansowej w tej części Europy. Na wzór renesansowy przebudowanych zostało również wiele innych budowli w mieście, a także i inne zamki na ziemi krakowskiej, jak zamek w Pieskowej Skale oraz zamek Tenczyn.
Poszczególni następcy tronu nie byli jednak jedynymi mecenasami sztuki w mieście. Wielkie fundusze na rozwój architektury i sztuki kładli także mieszczanie. W 1524 r. odnowiona została wieża ratuszowa, na której umieszczono zegar, natomiast mniejszym zabytkiem tych czasów jest srebrny kur, ofiarowany Bractwu Kurkowemu przez radę miejską.
Z złotego okresu rozwoju Krakowa, pochodzi także pierwszy drzeworyt obrazujący Kraków. W 1493 r. w Norymberdze ukazała się „Kronika Świata” Hartmana Schnedla, w której umieszczono barwny drzeworyt obrazujący Kraków z górującym nad nim Zamkiem Królewskim, a także mieszczące się w sąsiedztwie miasta zabudowania Kazimierza i Kleparza. W tym też okresie królewski kronikarz Jan Długosz pisał „Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae”, czyli „Roczniki Sławnego Królestwa Polskiego”. Natomiast w okresie intensywnego rozwoju Uniwersytetu w jego murach zasiadało wielu znakomitych polskich myślicieli. Wówczas działał m.in. Paweł Włodkowic, będący przedstawicielem Polski na soborze w Konstancji (1414-1418), autor ‘Chronica Polonorum” Maciej Miechowita czy też Maciej z Żurawicy, który otworzył najznakomitszą w ówczesnych czasach w Europie katedrę astronomii. Katedrę, z którą związany był inny z najznakomitszych uczniów krakowskiej uczelni, Mikołaj Kopernik, autor dzieła „O obrotach sfer niebieskich”, które dokonało jednej z największych rewolucji naukowych.
W tym też okresie rozkwitu państwa Polskiego, na płycie Rynku Głównego, król Zygmunt Stary przyjął w 1525 r. hołd pruski od wielkiego mistrza krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna. W rezultacie traktatu podpisanego 8 kwietnia, a następnie dwa dni później zawartego na Rynku Głównym, Prusy Zakonne zostały przekształcone jako lenno polskie w Księstwo Pruskie. Pamiątką po tych wydarzeniach jest pamiątkowa tablica wmurowana w płytę Rynku Głównego, a także obraz Jana Matejki znajdujący się w Galerii Sztuki Polskiej XIX w. w Sukiennicach.
Już za panowania Piastów w Krakowie bardzo intensywnie rozrastała się również społeczność żydowska. Na początku XII w. w mieście pojawiła się po raz pierwszy ulica żydowska, która obecnie zwana jest ul. św. Anny. Natomiast w 1334 r. król Kazimierz Wielki przyznał przywilej, gwarantujący im pełnię podstawowych praw, w tym handlu oraz wolności religijnej. Jednakże wraz z upływem dziesięcioleci w mieście dochodziło do coraz częstszych konfliktów pomiędzy Żydami a innymi mieszkańcami miasta, w sprawie handlu. Natomiast w 1494 r. w mieście wybuchł wielki pożar, o który posądzeni zostali Żydzi, w wyniku czego większość opuściła Kraków i przeniosła się na Kazimierz. Wówczas w XV i XVI w. do miasta przybywało coraz więcej osadników żydowskich, przyjeżdżających z Czech i Moraw. Wtedy to część Kazimierza zaczęła przekształcać się w miasto żydowskie. W tym czasie powstały najstarsze synagogi, z Synagogą Starą na czele. Ponadto w okresie trwania „złotego wieku” kultury żydowskiej w Krakowie, przybywało do Kazimierza wielu wybitnych żydowskich uczonych. Rozruchy, w wyniku których doszło do przeniesienia społeczności żydowskiej na Kazimierz, nie były jednak pierwszymi w XV w. jakie wystąpiły w Krakowie. Do konfliktów z liczącą wówczas ok. 20% mieszkańców miasta społecznością dochodziło już znacznie wcześniej. Pierwsze znaczące rozruchy antyżydowskie przetoczyły się przez miasto w 1407 r., a wynikały z ich wyraźnej konkurencji handlowej i rzemieślniczej, w stosunku do innych mieszczan. Natomiast inne duże rozruchy, w których śmierć poniosło wielu Żydów miały miejsce w 1453 r.
Niebagatelną rolę na rozwój Krakowa, jak i całego państwa w okresie złotego wieku odegrały Żupy Krakowskie, będące przedsiębiorstwem zarządzanym przez żupników mianowanych przez króla. W skład przedsiębiorstwa założonego w XIII w. wchodziły kopalnie soli w Wieliczce oraz Bochni wraz z mieszczącymi się tam warzelniami oraz nadwiślańskie porty żupne. Ponadto od XVII w. przedsiębiorstwo zasilała jeszcze warzenia w Dobiegniewie.
Kraków za czasów Rzeczpospolitej szlacheckiej
W 1572 r. umarł ostatni król z dynastii Jagiellonów Zygmunt August, po śmierci którego, zaczęła obowiązywać w Polsce, władza elekcyjna. Po jego śmierci państwem zarządzał interrex, prymas Polski Jakub Uchański. Natomiast pierwszym elektem został Henryk Walezy, który jednak bardzo szybko opuścił kraj, gdy tylko okazało się że zwolniło się miejsce na tronie francuskim. Po jego ucieczce z kraju na tron wybrany został Stanisław Batory, a następnie Zygmunt III Waza, za panowania którego stopniowo zaczęło się obniżać znaczenie Krakowa, co zakończyło złoty okres rozwoju miasta. Począwszy od końca XVI w. król rozpoczął stopniowe przenoszenie dworu z Krakowa do Warszawy, czego konsekwencją było przeniesienie w 1609 r. do Warszawy, stolicy państwa Polskiego. Do takiej decyzji króla przyczynił się także wielki pożar, który pod koniec XVI w. objął znaczną część Zamku Królewskiego na Wawelu. Przez następne kilkanaście lat miała trwać odbudowa strawionego pożogą zamku, dlatego też na ten czas Zygmunt III Waza postanowił przenieść się wraz ze swym dworem do Warszawy. W 1596 r. po zabraniu najważniejszych wyposażeń dworu udał się na wiślanych trapach do Warszawy. Jednakże przez następne dziesięciolecia nadal w mentalności ludności jak i samych władców stolicą państwa, pozostawał Kraków. Świadczyć o tym może chociażby fakt, iż podczas podpisywania przez króla Jana III Sobieskiego, układu sojuszniczego z cesarzem Leopoldem, zaznaczono iż każde z państw przyjdzie drugiemu z pomocą militarną w przypadku zagrożenia ze strony wojsk nieprzyjacielskich dla Krakowa bądź Wiednia. Z kolei król Władysław IV, spotkał się z krytyką szlachty po przeprowadzeniu koronacji w 1637 r. w Warszawie swej pierwszej żony Cecylii Renaty, po czym obiecał iż takie odstępstwo więcej już się nie powtórzy.
Należy jednak zaznaczyć, iż pomimo że w I poł. XVII w. Kraków nie był juz jedynym najważniejszym miastem w Polsce, to jego rozwój gospodarczy nadal bardzo intensywnie postępował. Wówczas miasto bardzo mocno ugruntowało swoją pozycję na szlakach handlowych, a jego obroty handlowe w 1636 r. osiągnęły niespotykaną wcześniej wysokość. Wówczas w mieście ukształtowały się nowe rodziny kupieckie, których majątkiem dorównywały wcześniejszym najważniejszym rodzinom kupieckim w kraju. Do tego grona zaliczały się m.in. rodziny Hipolitów, Cellarich, czy też Tuccich. W tym też okresie, w Krakowie następował intensywny rozwój architektury barokowej, a jego największym osiągnięciem była budowa kościoła p.w. św. św. Piotra i Pawła. Kościół ten ufundowany przez króla Zygmunta III Wazę dla jezuitów, budowany zaczął być w 1597 r. przez Józefa Britiusa, a następnie jego powstawanie kontynuował Giovanniego Mario Bernardoni. Jego ostateczną modyfikację przeprowadził natomiast w 1619 r. Giovanni Trevano, dobudowując fasadę oraz kopuły i urządzając wnętrze świątyni. Natomiast stanowiące jedno z najbardziej charakterystycznych cech świątyni, monumentalne ogrodzenie świątyni z rzeźbami 12 apostołów, powstało w 1722 r. Nie była to jednak jedyna świątynia, która powstała w tym okresie w Krakowie. Również przy ul. Grodzkiej w latach 1637-1640 wybudowany został kościół p.w. św. Marcina, który fundowany był karmelitankom bosym. Świątynia projektu Giovanniego Trevana służyła zakonnicą jednak tylko do roku 1787, kiedy to przeniosły się one do kościoła św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża, mieszczącego się przy ul. Kopernika. Natomiast opuszczony przez nie kościół p.w. św. Marcina została wystawiona na sprzedaż, a w 1816 r. przekazany zborowi ewangelickiemu. Na początku XVII w. wzniesiono także kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na Bielanach, którego budowa rozpoczęta w 1609 r. zakończyła się w 1630 r. W bogato zdobionej sztukaterią świątyni oraz w przyległych do niej zabudowaniach klasztornych znaleźli natomiast schronienie Kameduli. Pierwsza połowa XVII w. to jednak nie tylko rozwój nowej architektury sakralnej w mieście, ale także i budowa nowych pałaców. W 1644 r. marszałek nadworny Adam Kazanowski zakupił kamienicę mieszczącą się na rogu Rynku Głównego i przebudował ją na rezydencję, która w dalszej perspektywie miała pełnić funkcję rezydencji królewskiej. Pałac Krzysztofory został wówczas przyozdobiony przez najlepszych artystów krużgankami oraz stylową galerią arkadową. Niestety jednak podczas "potopu szwedzkiego" pałac został całkowicie zdewastowany, w związku z czym w następnych latach został przebudowany uzyskując obecną barokową fasadę. Wówczas przebudowano także za sprawą biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego, Pałac Biskupi, który zyskał monumentalną szeroką wczesnobarokową fasadę z narożnymi belwederami.
Do stopniowego podupadania miasta oraz mieszczących się wokół niego wiosek przyczyniło się także nadmierne zwiększenie znaczenia szlachty, która w wyniku otrzymywania od króla coraz to liczniejszych przywilejów zyskiwała na znaczeniu. Problem ten dotknął jednak cały kraj, stopniowo go osłabiając gospodarczo i militarnie. Ponadto w połowie XVII wieku, w latach 1651-1652 miasto nawiedziła wielka epidemia ospy czarnej, która przyczyniła się do śmierci wielu tysięcy mieszkańców miasta. Łącznie z sąsiednim Kazimierzem, Kleparzem, Stradomiem oraz podmiejskimi jurydykami śmierć poniosło około 20 tysięcy osób. Niepewni swego losu mieszczanie opuszczali w popłochu miasto, aby chronić się przed zarażeniem. Natomiast w lipcu 1652 r. wystąpiła w Krakowie ogromna powódź, w wyniku której zalana została większość miasta. Wydarzenia te znacząco wpłynęły na życie i mentalność mieszkańców Krakowa i cały czas pozostawały w ich świadomości, a już w 1655 r. Polskę najechały wojska szwedzkie, powodując przy tym ogromne zniszczenia materialne. Podczas tzw. „potopu szwedzkiego” nieprzyjacielskie wojska dotarły także do Krakowa, prowadząc od września do października oblężenie miasta. Natomiast tuż przed jego rozpoczęciem miasto opuścił szukający schronienia król Jan Kazimierz. W czasie przedłużającego się oblężenia, odpowiadający za obronę miasta Stefan Czarniecki, postanowił poddać miasto. Przyczyniło się to do jego ogromnego zniszczenia i ogołocenia z największych skarbów, które zostały rozgrabione przez wojska szwedzkie. Szwedzi dopuścili się kradzieży wielu tysięcy dzieł sztuki, których w większości do dnia dzisiejszego nie udało się odzyskać. Ponadto mieszczanie krakowscy obciążeni zostali kontrybucjami na kwotę 300 000 złotych, co stanowiło ogromną jak na owe czasy sumę pieniędzy. Ostatecznie Kraków udało się wyswobodzić spod kontroli Szwedów 23 sierpnia 1657 r. przez sprzymierzone wojska polskie i austriackie dowodzone przez króla Jana Kazimierza. Jednakże wówczas na mieszczan spadł obowiązek utrzymywania stacjonujących w mieście wojsk austriackich, które przebywały w nim aż do 1659 r. Ponadto w następnych dziesięcioleciach król toczył liczne wojny, które wraz z nietrafnymi reformami politycznymi przyczyniały się do zahamowania rozwoju i obniżenia wartości miasta.
W okresie Rzeczypospolitej Szlacheckiej, pomimo upływu już świetności Akademii Krakowskiej, nadal bardzo intensywnie rozwijało się szkolnictwo. W tym okresie działała m.in. wybitny matematyk Jan Brożek. Wówczas założono także w 1586 r. Kolegium Nowodworskiego, które stanowiło część reformy przeprowadzonej przez rektora Akademii Krakowskiej, Piotra z Gorczyna. Kolegium miało za zadanie podnieść poziom wiedzy przyszłych studentów Akademii, było ono także najlepszą tego typu szkołą działającą w kraju. Ponadto w latach 1639-1643 wzbogaciło się w nowy gmach, który przyczynił się do podniesienia jakości edukacji w szkole.
Pomimo znacznego zubożenia mieszkańców miasta, które nastąpiło w wyniku wojny oraz wystąpienia licznych klęsk żywiołowych, w II poł. XVII w. w mieście podjęto liczne działania aby przywrócić mu dawną świetność. Starano się także prowadzić różnorakie reformy wspierane przez przychylnego miastu, króla Jana III Sobieskiego. Jednakże większość z nich nie przyniosła zamierzonego efektu, a części z nich nie udało się nawet przeprowadzić. Pomimo tego postawały wybitne dzieła architektoniczne. Najwybitniejszym dziełem tego okresu jest wybudowany w latach 1689-1702 barokowy kościół p.w. św. Anny, pełniący funkcję kościoła uniwersyteckiego. Świątynia ta będąca dziełem Tylmana Gamerena, uznawana jest za jedno z najwybitniejszych dzieł baroku. Ponadto dokonano w tym okresie odbudowy hełmu na Wieży Ratuszowej, a także budowę nowego bastionu ziemnego u wylotu ul. Sławkowskiej. Podjęto także budowę bądź odbudowę powojennych zniszczeń wielu mniejszych obiektów, jak kaplicy Matki Bożej Piaskowej w kościele Na Piasku, czy pozłacanej korony umieszczonej na iglicy wieży Hejnalicy w Kościele Mariackim.
Nie podniesione jeszcze po „potopie szwedzkim” miasto po raz kolejny bardzo znacząco ucierpiało na początku XVIII w. gdy za czasów saskich, państwo przeżywało bardzo poważny kryzys polityczny. Wówczas wielokrotnie władza państwowa przechodziła pomiędzy przedstawicielami saskiej dynastii Wettynów, a rządami Stanisława Leszczyńskiego. W tym też okresie, w 1702 r. Kraków ponownie zdobyty został przez wojska szwedzkie i do 1711 r. wielokrotnie przechodził z rąk do rąk, co powodowało dalsze pogłębianie się zapaści miasta. Zajmujący miasto Szwedzi po raz kolejny dokonywali rabunków w mieście, a w dniu 15 września 1702 r. wzniecili ogień na Zamku Królewskim na Wawelu. Szalejący przez trzy dni pożar strawił znaczą część mieszczących się na Wzgórzu Wawelskim zabudowań. Natomiast straty krakowskich mieszczan poniesione na rzecz zajmujących miasto obcych armii wyniosły aż niewyobrażalne 1 500 00 złotych. Ponadto w 1707 r. po raz kolejny w mieście wybuchła epidemia, w wyniku której do roku 1710 śmierć poniosło około 20 000 mieszkańców miasta. Natomiast w 1734 r. w Katedrze Wawelskiej odbyły się ostatnie królewskie pogrzeby i koronacje. W dniu 15 stycznia 1734 r. w podziemiach Katedry Wawelskiej pochowano Marię Kazimierę, Jana III Sobieskiego oraz Augusta II. Natomiast 17 stycznia odbyła się koronacja Augusta III Sasa. Ponadto na 19 stycznia zwołano do Krakowa ostatni sejm koronacyjny, który jednak nie doszedł do skutku z powodu zbyt małej liczby przybyłych delegatów. Równocześnie miasto coraz bardziej podupadało. Zniszczone działaniami wojennymi i opuszczone przez kupców i rzemieślników mieszkania straszyły pustkami. Wiele kamienic stało pustych, a liczne z nich nie nadawały się do zamieszkania. Liczba mieszkańców miasta zmniejszyła się niemal dziesięciokrotnie w stosunku do okresu jego świetności. Z około 30 000 mieszkańców zamieszkujących Kraków w XVI i XVII w., w II poł. XVIII w. w mieście pozostało zaledwie od 3 000 do 5 000 osób. Natomiast górujący ponad miastem Zamek Królewski, który od chwili pożaru z 1702 r. niemalże nie został w żadnym stopniu odremontowany, również popadał w ruinę.
W 1764 r. władzę w państwie przejął Stanisław August Poniatowski, będący ostatnim władcą Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Król starał się wówczas reformować państwo jednak pomimo poczynionych starań zmierzało ono ku upadkowi. W 1768 r. zawiązała się konfederacja barska, skierowana w celu obrony wiary katolickiej i niepodległości Polski. W jej wyniku miejscem ważnych walk ponownie stał się Kraków. Już od początku jej trwania aż do sierpnia 1768 r. trwało oblężenie miasta, które jednak ostatecznie upadło. Walki na obszarze ziemi krakowskiej odbywały się także w ostatnim roku trwania konfederacji. Jako ostatnie broniły się jeszcze Wawel oraz Tyniec. Po upadku konfederacji kolejnym przejawem słabości państwa był I rozbiór Polski mający miejsce w 1772 r., jednakże pomimo zajęcia przez Prusy, Rosję i Austrię znacznych terytoriów kraju, Kraków nadal pozostał w granicach Polski. Jednak tereny znajdujące się na południe, tuż za rogatkami miasta wchodziły już w skład cesarstwa austriackiego.
Kraków stał się także miejscem wybuchu Insurekcji Kościuszkowskiej. W nocy z 23 na 24 marca 1794 r. przybył do Krakowa Tadeusz Kościuszko, który zaraz o świcie uczestniczył w mszy świętej w kościele oo. Kapucynów, a następnie udał się na krakowski rynek. Na jego płycie złożył przysięgę wierności ojczyźnie oraz walki o jej niepodległość, rozpoczynając Insurekcję Kościuszkowską. Kościuszko jako Naczelnik Powstania wyruszył na czele swych oddziałów w kierunku Kielc. W dniu 4 kwietnia doszło do pierwszej potyczki jego oddziałów z wojskami rosyjskimi pod Racławicami, która zakończyła się zwycięstwem polskich wojsk. Było to jednak w znacznej mierze jedynie ważne zwycięstwo moralne, ponieważ nie udało się rozbić Kościuszce wojsk nieprzyjaciela. W trzy dni po tym zwycięstwie Kościuszko powrócił triumfalnie z zdobyczami wojennymi do Krakowa, a następnego dnia nominował na Wawelu bohatera spod Racławic, Bartosza Głowackiego na chorążego regimentu generałów krakowskich. Kościuszko następnie ponownie wyruszył na czele wojsk w kierunku Warszawy, jednakże tym razem ponosił wyłącznie porażki. Natomiast 15 czerwca do miasta wkroczyły wojska pruskie, zajmując Kraków. Powstanie zakończyło się więc całkowitą klęską, a mający bronić miasta gen. Józef Wieniawski opuścił je w pośpiechu jeszcze przed przybyciem oddziałów wroga. Konsekwencja tej porażki była tragiczna, ponieważ w 1795 r. dokonał się III rozbiór Polski, w wyniku którego Kraków wraz z przyległymi ziemiami włączony został do zaboru austriackiego. Ponadto aż do stycznia 1796 r. w Krakowie przebywały wojska pruskie, które tuż przed wycofaniem się z miasta wtargnęły do skarbca wawelskiego, z którego skradli insygnia królewskie, które następnie zostały zniszczone i przetopione. Tak dokonał się zarówno realny jak i symboliczny upadek państwa.
Kraków i ziemia krakowska pod zaborami
Obszar ziemi krakowskiej znalazł się pod władaniem monarchii Habsburskiej w dwóch etapach. Już podczas I rozbioru w 1772 r. przyłączona do Cesarstwa została obecna południowa część powiatu krakowskiego ze Skawiną i Świątnikami Górnymi. Natomiast w 1795 r., podczas III rozbioru Polski reszta ziemi krakowskiej znalazła się w granicach monarchii austriackiej. Ziemie te ulegały częstym zmianom przynależności terytorialnej. Wraz z sukcesami wojsk Napoleona zostało w 1807 r. utworzone Księstwo Warszawskie, do którego w dwa lata później włączone zostały ziemie trzeciego zaboru austriackiego z Krakowem na czele.
Paradoksalnie znajdujący się w głębokim marazmie Kraków, po przyłączeniu go w skład monarchii Habsburskiej zaczął powoli się reformować. W 1775 roku powołano w mieście do życia komisję Boni Ordinis, która dokonała m.in. kontroli stanu miejskiej kasy, a także powołała miejskie departamenty: ekonomii i policji.
Z kolei w 1777 r. przyjechał do Krakowa, Hugo Kołłątaj, który przeprowadził reformy szkół nowodworskich, a od 1780 r. stopniowo przeprowadzał reformy w Akademii Krakowskiej, w wyniku której zmieniła ona nazwę na Szkołę Główną Koronną. Do Krakowa przybyli wielcy uczeni jak: matematyk Jan Śniadecki, chirurg Rafał Czerwiakowski czy przyrodnik Jan Jaśkiewicz. W czasie energicznie zachodzących reform, w 1783 roku założony został ogród botaniczny, a w 1785 r. przeprowadzono szczegółowe pomiary geodezyjne miasta, na podstawie których sporządzono dokładne plany miasta, nazwane planem Kołłątajowskim. Wraz z rozwojem nauki rozwijał się także handel, ponownie podnoszący znaczenie miast, a wraz z jego rozwojem tworzyły się nowe krakowskie rody kupieckie jak: Hallerowie, Laśkiewiczowie czy Frysztaccy. Ponowny szybki rozwój miasta zauważony został przez cesarza Józefa II, który dla jego przyhamowania i stworzenia dla niego konkurencji nadał prawa miejskie dla Podgórza, które zaczęło rozwijać się jako ośrodek przemysłowy.
Z kolei na zachód od Krakowa w XVIII w. zaczęło się rozwijać uzdrowisko w Krzeszowicach. Intensywny jego rozwój został jednak wstrzymany przez dokonanie się rozbiorów kraju. Jednakże po kilku latach zastoju Krzeszowice ponownie zaczęły się rozwijać a szczyt popularności uzdrowiska przypadł na rok 1835. Następnie jego popularność znów zaczęła spadać, do momentu gdy w 1847 odnotowany został tymczasowy wzrost popularności uzdrowiska, spowodowany uruchomieniem linii kolei żelaznej. W okresie międzywojennym w 1925 r. Krzeszowice uzyskały prawa miejskie, a w trzy lata później status uzdrowiska, który utraciły 1966 r.
W dniu 5 stycznia 1796 roku wkroczyły do Krakowa pierwsze oddziały wojska austriackiego, a zajęty przez nich Kraków stał się stolicą nowej prowincji cesarstwa tzw. Królestwa Galicji Zachodniej. Natomiast w cztery lata później, w 1800 r. obszar Krakowa został po raz pierwszy bardzo znacząco powiększony. Wówczas włączono w jego skład wszelkie podmiejskie jurydyki z Kazimierzem i Kleparzem. Znacznie rozrośnięte miasto zaczęto także tego samego roku fortyfikować poprzez przystosowywanie Wzgórza Wawelskiego pod budowę fortyfikacji. Rozpoczął się także wówczas gospodarczy i społeczny rozwój miasta. Otwarto pierwszy teatr miejski oraz wznowiono wydawanie utworzonej podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, "Gazety Krakowskiej". W 1801 r. rozpoczęto także szatkowanie miasta. Zaczęto wówczas likwidowanie przykościelnych cmentarzy, a zmarłych zaczęto chować na nowo utworzonym Cmentarzu Rakowickim. Utworzono wówczas także Urząd Budownictwa Miejskiego, który odpowiadał za likwidację średniowiecznych fortyfikacji, zrujnowanych budynków oraz kościołów. Wyburzono także budynek Małej Wagi mieszczący się dotychczas na Rynku Głównym, Ratusz Kleparski oraz kościoły p.w. św. Szczepana, św. Mateusza oraz św. Macieja, a także przystąpiono do systematycznego wyburzania murów obronnych i bram miejskich, a także do zasypywania fos. Pozostawiono jedynie niewielki ich fragment w sąsiedztwie Bramy Floriańskiej, wraz z Barbakanem. W ich miejsce w okresie od 1822 do 1830 r. utworzono nowy park miejski nazwany Plantami Krakowskimi. Zmiana ta spowodowała otwarcie miasta na zewnątrz, co przyczyniło się do powstania ogromnej zmiany w strukturze Krakowa. Wyburzono wówczas także zniszczone budynki koszarowe, w których miejscu utworzono plac miejski nazwany Placu Gwardii, a następnie przemianowany na Plac Szczepański.
Podobnie jak w poprzednim wieku także i tym razem miasto nawiedzały liczne powodzie, w 1813 r. wystąpiła jedna z największych w historii. Powódź ta objęła swym zasięgiem obszar całego dorzecza Wisły, w którym wyrządziła ogromne straty materialne. Przez Kraków kulminacja fali wezbraniowej przetoczyła się 26 sierpnia, a w jej wyniku pod wodą znalazły się Stradom, Kazimierz i Podgórze. Zerwane także zostały mosty Karola oraz Stradomski, natomiast tzw. Stara Wisła uległa bardzo silnemu zamuleniu przez przyniesione przez wody powodziowe osady rzeczne. Natomiast później została zasypana a w jej miejsce urządzono Planty Dietlowskie.
W latach 1809-1813 Kraków włączony został w skład Księstwa Warszawskiego, jednak bardzo szybko po upadku Napoleona, miasto wraz z zachodnią częścią obecnego powiatu krakowskiego z Czernichowem, Zabierzowem i Krzeszowicami, utworzył samodzielną Rzeczpospolitą Krakowską. Mieszczące się na północ od Krakowa miejscowości weszły w skład Kongresówki. Prócz zmian politycznych w 1815 r. miało miejsce w Krakowie ważne wydarzenie podtrzymujące jedność narodową. Wtedy zwłoki księcia Józefa Poniatowskiego zostały przewiezione z kościoła p.w. św. Krzyża w Warszawie i złożone w Katedrze na Wawelu. Z kolei w 1818 r. sprowadzono do Krakowa zwłoki zmarłego w Szwajcarii, Tadeusza Kościuszki. Natomiast w 1820 r. rozpoczęto usypywanie ku jego czci Kopca Kościuszki, którego budowę zakończono w 1823 r. W pierwszej połowie XIX w., prowadzono w mieście także inne budowy na czele z budową dwóch mostów łączących Kraków z Kazimierzem oraz Kazimierz z Podgórzem, a także neorenesansowy budynek dworca kolejowego, który stanowił przystanek końcowy Krakowsko–Górnośląskiej Kolei Żelaznej.
Wiek XIX był okresem wielu powstań narodowościowych. Mające miejsce w latach 1830-1831 powstanie listopadowe praktycznie nie objęło ziemi krakowskiej, natomiast w 1846 r. w Wolnym Mieście Krakowie wybuchło powstanie krakowskie, które spowodowało rozprzestrzenienie się na obszarze Galicji tzw. „rzezi galicyjskiej”. Powstanie trwające zaledwie kilka dni bardzo szybko zostało stłumione i przyczyniło się do likwidacji Rzeczpospolitej Krakowskiej i przyłączenie jej do cesarstwa austriackiego. Z kolei podczas powstania styczniowego w 1863 r. walki z wojskami carskimi na ziemi krakowskiej toczone m.in. były pod zamkiem w Pieskowej Skale, gdzie odbyła się jedna z większych potyczek tego powstania.
W dniu 18 lipca 1850 r. nawiedził Kraków ogromny pożar, w wyniku którego spaleniu uległa ogromna część zabudowań w ścisłym centrum miasta oraz na jego przedmieściach. Zniszczeniu uległo ok. 160 kamienic i domów, a wśród nich m.in. Pałac Biskupi oraz kościół Świętej Trójcy. W kilkanaście lat po tym wydarzeniu powstał w mieście nowoczesny kompleks wybudowany w stylu neogotyckim strażnicy pożarniczej. Pożar w 1850 r. nie był jednak jedynym w historii miasta. Wcześniej Kraków wielokrotnie był obejmowany licznymi pożarami rozprzestrzeniającymi się na dużej powierzchni drewnianej zabudowy miasta. Pierwsze wzmianki o pożarze szalejącym w mieście pochodzą już z 1125 r., gdy zawarto w kronikach informacje że miasto spłonęło. Kraków płonął jednak później jeszcze wielokrotnie. W 1241 r. miasto spłonęło po najeździe go przez Tatarów, w 1476 r. spłonęły wtedy m.in. zabudowania klasztorne oo. Franciszkanów, czy też w 1539 r. gdy niemal całkowicie spłonęły zabudowania Kleparza. W 1555 r. spłonęły Sukiennice, a w 1604 r. ogień objął większość zabudowań Kazimierza. W 1649 r. oraz 1702 r. pożar objął znaczną część Zamku Królewskiego na Wawelu, a w 1680 r. spłonął Ratusz . Pożary te przyczyniały się do znacznej zmiany w mieście ponieważ odbudowywane w nim budynki powstawały w nowych stylach architektonicznych.
W II poł. XIX w. Austriacy przystąpili do budowy Twierdzy Kraków, poprzez budowę której Kraków stał się jednym z najlepiej fortyfikowanych miast. Trwająca przez wiele lat rozbudowa twierdzy doprowadziła ostatecznie w przededniu wybuchu I wojny światowej, do powstania trzech pierścieni obrony w skład których wchodziły liczne forty, wieże pancerne, reduty, ostrogi oraz inne obiekty obronne. W tym też czasie utworzono kolej galicyjską im. Karola Ludwika, dzięki której Kraków zyskał połączenie ze Lwowem.
Wiek XIX był także bardzo ważny ze względu na rozwój myśli technicznej w Krakowie. Już w 1830 r. na ul. Gołębiej zaprezentowane zostały pierwsze na terenie ziem polskich latarnie gazowe, których pomysł wykorzystana jednak się nie sprawdził. Natomiast szersze wykorzystanie oświetlenia gazowego w mieście nastąpiło od 1857 r. W tym też czasie ponownie zaczęła intensywnie rozwijać się kultura i nauka w mieście. Działali wówczas m.in. Jan Matejko czy też Stanisław Wyspiański. Natomiast w latach 1883-1887 wybudowany został reprezentacyjny neogotycki gmach Collegium Novum, pełniący funkcję siedziby rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Taki jej rozwój wynikał z przyznania w ok. 1866 r. mieszkańcom Galicji, tzw. autonomii galicyjskiej, która pozwalała na zyskiwanie przez jej mieszkańców coraz to większych praw politycznych i społecznych.
Kraków i ziemia krakowska w okresie I i II wojny światowej
W 1914 r. wybuchła I wojna światowa, podczas której wojska rosyjskie podeszły pod Kraków i toczyły walki w kilku punktach z oddziałami broniącymi Twierdzy Kraków. Na szczęście podczas tych walk nie doszło do zniszczenia obiektów w samym mieście. Natomiast już 6 sierpnia 1814 r. z Krakowa wyruszyła I Kompania Kadrowa dowodzona przez Józefa Piłsudskiego, która udała się w kierunku Warszawy, jednak po bezskutecznej próbie przebicia się powróciła do Krakowa i dała zalążek Legionom Polskim. W mieście okres wojny spowodował zasadnicze zmiany w warunkach codziennego życia jego mieszkańców. Kraków pełniący funkcję twierdzy stał się celem ataku wojsk rosyjskich, którzy w listopadzie 1818 r. dotarli na obrzeża miasta. Odbyła się wówczas bitwa pomiędzy wojskami austriackimi a rosyjskimi, z której zwycięsko wyszły oddziały armii austriackiej. Dzięki temu Kraków uniknął zniszczeń, a odsunięta od bram miasta linia frontu nie stanowiła już zagrożenia dla zniszczenia jego najcenniejszych zabytków. Pod koniec 1918 roku było już jasne, że wojska austriackie są pokonane w związku, z czym w październiku 1918 r. doszło do rozbrojenia garnizonu przebywającego w mieście wojska austriackiego. Natomiast 31 października, Kraków jako pierwsze polskie miasto odzyskał niepodległość.
Po odzyskaniu niepodległości, Kraków musiał konkurować z innymi miastami o swój rozwój gospodarczy poprzez handel. Nie posiadał jednak, aż do 1934 r. bezpośredniego połączenia kolejowego z Warszawą, co znacząco obniżało jego wartość. Pomimo tego, przez cały okres dwudziestolecia, Kraków należał do najważniejszych gospodarczo, obok Warszawy, Katowic i Poznania, ośrodków handlowych i przemysłowych w kraju. W mieście powstawały nowe fabryki, jednak nadal jego głównym kierunkiem rozwojowym było kupiectwo. Nadal rozwijała się również nauka, która skupiała wokół Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Polskiej Akademii Umiejętności, a także założonej w 1919 r. Akademii Górniczo-Hutniczej. Natomiast w 1923 r. utworzono Wyższe Studium Handlowe, które przemianowano później na Uniwersytet Ekonomiczny. Wraz z rozwojem poszczególnych uczelni, Kraków stawał się coraz bardziej dominującym ośrodkiem akademickim w kraju. W okresie tym odbyły się także dwa ważne pogrzeby. W 1927 roku odbyły się uroczystości sprowadzenia do Krakowa zwłok Juliusza Słowackiego, które pochowano w podziemiach Katedry Wawelskiej. Natomiast w 1935 r. w mieście odbył się pogrzeb Józefa Piłsudskiego, którego pochowano w krypcie pod wieżą Srebrnych Dzwonów na Wawelu. W tym też okresie doszło do budowy kilku znaczących ikon architektonicznych i urbanistycznych miasta. Wytyczono wówczas Aleję Trzech Wieszczów, przy której powstała seria reprezentacyjnych gmachów: Muzeum Narodowego, Biblioteki Jagiellońskiej oraz Akademii Górniczo-Hutniczej.
Niepodległością cieszono się zaledwie 20 lat, ponieważ w 1939 r. podczas II wojny światowej, wojska hitlerowskie ponownie zajęły Polskę. Kraków znalazł się natomiast pod okupacją niemiecką już 6 września i szybko stał się stolicą Generalnego Gubernatorstwa. 6 listopada 1939 r. hitlerowcy przeprowadzili akcję pacyfikacji skierowaną przeciwko środowisku polskich uczonych, w czasie tzw. Sonderaktion Krakau aresztowali 183 osoby, w tym w większości profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Natomiast w 1941 r. decyzją okupantów na Podgórzu utworzono żydowskie getto, które funkcjonowało do 1943 r. W czerwcu 1942 roku rozpoczęła się akcja likwidacji ludności getta. W pierwszej je fazie wywieziono około 5 000 osób do obozu zagłady w Bełżcu, a w październiku wysłanych zostało około 7 000 kolejnych osób. Z chwilą zlikwidowania getta zamordowano na miejscu około 2 000 Żydów, a pozostałych przetransportowano do założonego w Płaszowie, obozu koncentracyjnego. Tak wielki ubytek przedwojennej społeczności Żydowskiej Krakowa przyczynił się, po zakończeniu wojny, do znacznej zmiany struktury społecznej miasta, z którego zniknęła dotychczas liczna grupa mieszkańców. Duża grupa krakowskich Żydów przetrwała wojnę dzięki niemieckiemu przedsiębiorcy Schindlerowi, który prowadził w mieście fabrykę metalową, zatrudniając w niej Żydów, chronił ich przed wywózką do obozów koncentracyjnych. Dramat wojennych zmagań objął jednak nie tylko społeczność Żydowską ale i pozostałych mieszkańców miasta. W 1940 r. rozpoczęto akcje przymusowych wywózek do robót w Niemczech, a także przeprowadzano pierwsze łapanki i aresztowania. Do największych łapanek podczas wojny doszło w Krakowie w dniach 16 i 17 kwietnia 1942 r. na ulicach Długiej, Śląskiej oraz Lubelskiej, a także 19 kwietnia 1942 r. na ulicy Łobzowskiej oraz 6 sierpnia 1944 r., z powodu wybuchu powstania w Warszawie. Równocześnie dochodziło do licznych publicznych egzekucji oraz pacyfikacji podkrakowskich wsi - Woli Justowskiej, Chełma oraz Przegorzał. Działania te były kierowane przez Generalnego Gubernatora Hansa Franka, który swoją siedzibę zlokalizował na Wzgórzu Wawelskim. Podczas okupacji hitlerowskiej miasta doszła także ważna zmiana administracyjna, w wyniku której granice miasta zostały rozszerzone o ponad 100 km2, poprzez wchłonięcie okolicznych wiosek.
Z kolei w styczniu 1945 r. front przetoczył się przez obszar ziemi krakowskiej stosunkowo bardzo szybko, w związku z czym nie powstały na jej obszarze znaczne straty materialne. 17 stycznia 1945 r. Armia Czerwona wkroczyła do Krakowa, w wyniku czego miasto ponownie odzyskało wolność.
Okres powojenny i współczesność
Tuż po odzyskaniu niepodległości, już 21 stycznia 1945 r. przybyli do Krakowa przedstawiciele lubelskiego Rządu Tymczasowego, uzurpatora władzy wobec legalnego rządu RP w Londynie. Natomiast trzy dni później odbyła się w mieście pierwsza sesja rady władz miasta. Od lutego rozpoczęły swoją działalność krakowskie teatry. Życie w mieście stopniowo wracało do normalnego rytmu. W ciągu pierwszych powojennych lat udało się także stopniowo odzyskiwać zrabowane przez hitlerowców liczne dzieła sztuki, m.in. dzięki staraniom profesora Estreichera, w maju 1946 r. powrócił do Krakowa słynny obraz Wita Stwosza, który po konserwacji w 1957 r. ponownie umieszczony został w Kościele Mariackim.
Znaczne przekształcenia w obrębie Krakowa poczynione zostały już tuż po wojnie, gdy w 1949 r. rozpoczęto budowę Nowej Huty, a następnego roku kombinatu metalurgicznego im. Lenina. Funkcjonująca początkowo jako osobne miasto, a od 1951 r. jako nowa dzielnica Krakowa, znacząco przekształciła kierunki komunikacyjne i rozwojowe w mieście. Dotychczasowe funkcjonowanie miasta na linii północ-południe zostało przekształcone na linię zachód-wschód. Budowa kombinatu wpłynęła także na zmianę krajobrazu miasta. Natomiast z późniejszego okresu z Nową Hutą związana jest walka jej mieszkańców o budowę na jej obszarze kościoła. Ostatecznie budowa Arka Pana rozpoczęła się w 1967 r. i trwała dziesięć lat.
Tuż po zakończeniu wojny bardzo żywiołowo zaczęło się rozwijać życie kulturalne w mieście, zahamowane w okresie stalinowskim. Jego ponowny rozwój datuje się od odwilży październikowej z lat 1956-1957. Powstały wówczas liczne kabarety i amatorskie teatry. Pojawił się m.in. kabaret "Piwnica pod Baranami", czy też teatr "STU". Miały również miejsce ważne wydarzenia artystyczne, które następnie na stałe zapisywały się w kalendarzu krakowskich festiwali.
Powstawały także nowe osiedla, które w większości budowane były w technologii tzw. "wielkiej płyty" nie charakteryzowały się oryginalną architekturą. Do najciekawszych budynków tego okresu należy jednak zaliczyć dom handlowy "Jubilat", gmach hotelu "Cracovia" czy też kino "Kijów". Natomiast po 1989 r. powstawało w Krakowie wiele interesujących budynków pod względem architektonicznym na czele z gmachem Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej "Manggha" czy też Małopolskim Ogrodem Sztuki.
Kraków jako miasto o dużej tradycji religijnej, w II poł. XX w. przybrał na znaczeniu na religijnej mapie Polski. W 1978 r. arcybiskup krakowski Karol Wojtyła został wybrany papieżem przybierając imię Jan Paweł II. Po tym wydarzeniu w 1979 r. po raz pierwszy przybył na papieską pielgrzymkę do Ojczyzny, podczas której odprawił Mszę świętą w Krakowie. Podczas swojego długiego pontyfikatu przybywał do Krakowa jeszcze kilkukrotnie, przyciągając do miasta wielkie rzesze pielgrzymów. Natomiast w 1996 r. literacką Nagrodę Nobla otrzymała Wisława Szymborska, która od dzieciństwa związana była z Krakowem. Prócz niej w Krakowie zamieszkiwało w tym okresie i nadal zamieszkuje wielu znanych artystów, którzy nadają charakter dzisiejszemu miastu.
Po 1989 r. powstało też najmłodsze z podkrakowskich miast. W 1997 r. do tej rangi podniesiono Świątniki Górne, które od wieków pełniły rolę ważnego ośrodka ślusarskiego. Obecnie miasto rozkwita w znacznej mierze poprzez rozwój licznych gałęzi turystyki, jest również ważnym ośrodkiem akademickim, administracyjnym, usługowym, gospodarczym jak i handlowym. Miasto pełni także funkcje jednego z najważniejszych w kraju rynków nowoczesnych powierzchni biurowych, a dzięki dogodnemu połączeniu drogowemu i lotniczemu corocznie odwiedzany jest przez miliony turystów z całego świata.
Wykorzystana literatura:
Dobrowolski Tadeusz, Sztuka Krakowa, Kraków 1971
Dzieje Krakowa, tomy 1-6.
Grodzisk Stanisław, Rzeczpospolita Krakowska, jej lata i
ludzie, Kraków 2012
Halkowski H., M. Rożek, Żydzi w Krakowie. 700 lat historii, Kraków 2005
Majer Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu
1304-1868, Kraków 1936
Małecki Jan M., Historia Krakowa dla każdego, Kraków 2007
Rożek Michał, Mistyczny Kraków, Kraków 1991
Starachowicz Zygmunt, Sonderaktion Krakau. Wspomnienia z akcji przeciwko profesorom uniwersyteckim w Krakowie (6-10 listopada
1939), Gdańsk 2012
Węcławowicz Tomasz, Królewski kościół katedralny na Wawelu w rocznicę konsekracji
1364-2014, Kraków 2010
|
