|
Zarys dziejów
Ziemi Wrzesińskiej
W X wieku tereny dzisiejszego powiatu wrzesińskiego stanowiły centrum państwa Polan. Wtedy to dynastia Piastów wzniosła potężne grody w Gnieźnie, Gieczu, Ostrowie Lednickim, Poznaniu i Lądzie, oraz w podwrzesińskim Grzybowie.
Najobszerniejszy z tej grupy gród w Grzybowie powstał w latach 915-930 i istniał do połowy XI wieku. Podczas badań archeologicznych znaleziono tu dużą liczbę neolitycznych i mezolitycznych przedmiotów krzemiennych, jak również fragmenty glinianych naczyń neolitycznych. Jednak pierwsze świadectwa pisane na temat Grzybowa pojawiają się znacznie później, bo dopiero w XIV wieku. Wieś Grzybowo była wtedy własnością wielkopolskiego rodu Bylinów Szreniawitów.
Miasto Września powstało nad rzeką Wrześnica. Miejscowa tradycja widzi założyciela osady w rzekomym bracie świętego Wojciecha, czeskim księciu Poreju Sławnikowicu, historycznie jednak osada, a potem prywatne miasto było przez długi czas w posiadaniu rodziny, pieczętującej się herbem Poraj. Miasto Września, które swoje prawa miejskie otrzymało w roku 1256, inaczej niż większość miast lokowanych rozwinęło się na planie owalnicy, wewnątrz której znajdował się rynek z kościołem. Miasto położone było wzdłuż traktu handlowego, łączącego Kalisz z Gnieznem. Dzięki takiemu położeniu szybko rozwijał się tutaj handel i rzemiosło.
Charakterystyczny jest związek terenów najbogatszego osadnictwa na tym obszarze ze starą drogą z Poznania przez Giecz, Biechowo, Borzykowo, Pyzdry, Dłusk, Ciążeń, Ląd do Łęczycy i dalej na wschód z odgałęzieniami w innych kierunkach.
Miłosław, miasto dzisiejszego powiatu wrzesińskiego, prawa miejskie uzyskał w 1397 roku. Nazwa miasta pochodzi od jego założyciela Miłosława, pochodzącego z rodu Doliwów. Już wcześniej jednak osada jest wzmiankowana: w 1382 roku, po śmierci króla Ludwika Węgierskiego w Miłosławiu odbył się tutaj zjazd szlachty wielkopolskiej w celu wyrażenia sprzeciwu wobec planów oddania polskiego tronu Zygmuntowi Luksemburskiemu. W okresie reformacji Miłosław był ważnym regionalnym ośrodkiem innowierców: w 1607 roku odbył się tutaj synod luterański. To właśnie tutaj stworzono zręby organizacyjne protestantyzmu w Wielkopolsce.
Pierwsze wzmianki o kolejnym mieście powiatu wrzesińskiego, Pyzdrach, znajdują się w Kronice Wielkopolskiej z 1234 roku. W 1331 roku Pyzdry były jednym z największych i najznaczniejszych miast w Wielkopolsce oraz siedzibą starostwa grodowego. W tymże roku miasto zostało zdobyte przez Krzyżaków i doszczętnie spalone. Z kolei podczas wojny domowej w 1383 roku mury miasta zostały zdobyte przez rycerstwo polskie. Wtedy to po raz pierwszy w Polsce zostało użyte działo.
Podobnie jak w całej Wielkopolsce, również na ziemi wrzesińskiej w wiekach XII i XIII szybko postępował rozwój osadnictwa, głównie o charakterze wiejskim. Najpospolitszą formą zdobywania nowych terenów stał się od XII w. karczunek, chociaż niekiedy stosowano jeszcze dawniejszy sposób wypaleniskowy. W wiekach XV i XVI Września była ważnym centrum targowym i rzemieślniczym dla regionu. W roku 1578 we Wrześni było 95 rzemieślników, wśród których można wyróżnić 13 specjalności zawodowych. Miasto zostało bardzo mocno zniszczone przez wojnę szwedzką: w 1657 roku przez ziemię wrzesińską przeszły także wspomagające króla Jana Kazimierza wojska cesarskie, zniszczyły one doszczętnie m.in. całą wieś Trzonki pod Pyzdrami. Ludzie zostali wygnani a budynki rozebrane. Rejestry z roku 1665 wyliczają, że w okolicach Wrześni ponad 80 wsi uległo całkowitemu zniszczeniu. W niewiele lat później, w roku 1671 roku Zygmunt Działyński potwierdził odbudowanej po zniszczeniach Wrześni prawa miejskie.
W wyniku II rozbioru Polski w roku 1793 tereny te dostały się pod panowanie pruskie. Ludność polska nie do końca podporządkowała się pruskiemu despotyzmowi. Jednak przygotowywany na kwiecień 1794 roku wybuch powstania w tej okolicy został przez władze pruskie skutecznie uniemożliwiony. W latach 1807-1815 ziemia wrzesińska należała do departamentu poznańskiego Księstwa Warszawskiego. Po Kongresie Wiedeńskim, w roku w 1815 Września i okolice jako część zaboru pruskiego weszły w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Od roku 1818 Września stała się siedzibą osobnego powiatu. Podczas walk okresu Wiosny Ludów w Wielkopolsce (1848) we Wrześni mieścił się najważniejszy obóz powstańczy, a na ziemi wrzesińskiej miał miejsce szereg wydarzeń, decydujących o losach powstania. 2 maja 1848 na przedpolach miasta od strony Sokołowa doszło do (zwycięskiej dla Polaków, choć skutkującej znacznymi stratami) bitwy pomiędzy powstańcami, dowodzonymi przez Ludwika Mierosławskiego a wojskami pruskimi generała Hirschfelda. W bitwie tej w szeregach wojska polskiego znaleźli się w znacznej części chłopscy kosynierzy. Niezachwianie wierzyli oni wodzowi naczelnemu: Mierosławskiemu i żywiołowo reagowali na wszelkie próby wyciszenia powstania. Jednak sytuacja polityczna w całym państwie pruskim skazywała wielkopolskie powstanie na upadek i pojedyncze czy nawet kilkukrotne zwycięstwa odniesione w tej części Wielkopolski nie mogły tego zmienić. Pomimo więc (pyrrusowego) zwycięstwa w Sokołowie po kilku dniach (9 maja 1848) także w podwrzesińskim Bardzie doszło do podpisania kapitulacji wojsk powstańczych. Ówczesny właściciel Wrześni, hrabia Edward Poniński i lokalne społeczeństwo uczcili pamięć powstańczych kosynierów, stawiając na polu bitwy pomnik w formie kurhanu. Wydarzenia 1848 zostały także upamiętnione w pieśni gminnej, wykonywanej w okresie zaborów podczas spotkań lokalnych środowisk patriotycznych:
„Prosta droga z Sokołowa
Tam pod Wrześnią wieś,
Tam się bili nasi bracia,
Za tę polską cześć”
Powstanie roku 1848 w Wielkopolsce miało specyficzny charakter: obejmowało ono tylko tę dzielnicę Polski. Wybuchło także jako skutek rewolucyjnego wrzenia roku 1848 w Europie Zachodniej i w samych Prusach, w tym w Berlinie. W trakcie tego zrywu na terenie Wielkopolski, w tym szczególnie ziemi wrzesińskiej aktywną rolę odegrały masy polskich chłopów, zatem powstanie miało tutaj w znacznym stopniu charakter plebejski. Zryw ten stłumiony został także nie tyle w wyniku militarnej klęski, co na skutek upadku rewolucji w Niemczech, a szczególnie w Prusach.
W roku 1899 w parku pałacowym w Miłosławiu odsłonięty został w 50 lecie śmierci pomnik Juliusza Słowackiego - pierwszy w Polsce monument upamiętniający tego romantycznego poetę. Ufundował go ówczesny właściciel dóbr miłosławskich, Józef Kościelski, natomiast wykonawcą był znany wielkopolski rzeźbiarz Władysław Marcinkowski.
Jednym w najważniejszych wydarzeń w historii Wrześni był strajk szkolny, przeciwko nauczaniu religii katolickiej w języku niemieckim, który rozpoczął się w miejscowej szkole 20 maja 1901 roku. Niemiecki nauczyciel wymierzył karę cielesną za odmowę odpowiadania w języku niemieckim na lekcji religii. Ponieważ ten właśnie przedmiot dotychczas był wykładany w języku polskim, 118 uczniów i uczennic szkoły rozpoczęło strajk. Rodziców strajkujących dzieci władze niemieckie ukarały więzieniem. Przykład Dzieci Wrzesińskich stanowił impuls dla uczniów innych szkół Wielkopolski. W roku 1906 opór dzieci, wspierany przez ich rodziców przybrał postać strajku powszechnego. W okresie jego największego rozpowszechnienia strajkowało jednocześnie niemal 75 tys. uczniów w około 800 wielkopolskich szkołach. Wydarzenia wrzesińskie dostały się na łamy prasy w Niemczech i poza ich granicami. W tej sprawie zabrały też głos znane osobistości, m.in. Henryk Sienkiewicz, wówczas już laureat nagrody Nobla, wystosował list protestacyjny do cesarza Wilhelma II.
W drugiej połowie XIX wieku na tych terenach powstało kilka znaczących zakładów przemysłowych, między innymi fabryka obuwia, wytwórnia powozów, betoniarnia, cukrownia i mleczarnia. Pierwsze połączenie kolejowe wiodące przez te tereny linia z Gniezna przez Wrześnię do Oleśnicy (i dalej do Wrocławia), otwarta w roku 1875, niewiele później powstała także linia z Poznania przez Wrześnię do Strzałkowa na ówczesnej granicy niemiecko-rosyjskiej.
27 grudnia 1918 roku w Poznaniu wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Mieszkańcy Wrześni już następnego dnia przyłączyli się do tego zrywu i wyzwolili swoje miasto bez jednego wystrzału. Podczas Powstania w Wielkopolsce ukształtowały się trzy fronty wojenne: północny nad Notecią, zachodni nad Obrą i południowy wzdłuż granicy śląskiej. Na frontach tych przez cały styczeń 1919 toczyły się walki o poszczególne miasta. Mieszkańcy Wrześni brali liczny i aktywny udział w walkach na froncie północnym, w tym w wyzwalaniu Witkowa, Gniezna, Żnina, Szubina i Inowrocławia.
W latach międzywojennych Wrześnię zamieszkiwali Polacy, Żydzi i Niemcy. Pomimo kilku zakładów przemysłowych miasto zachowało dominujący charakter ośrodka handlowo–rzemieślniczego.
1 września 1939 roku niemiecki nalot bombowy hitlerowcy zburzyli cukrownię i dworzec. Wojska niemieckie weszły do miasta i na teren powiatu bez walki dnia 10 września 1939. Po okupacji Polski w wyniku kampanii wrześniowej miasto i okolica zostały włączone w obszar Kraju Warty i wraz z nim bezpośrednio do Rzeszy Niemieckiej. Wkrótce okupanci rozpoczęli akcje wysiedlania z regionu znacznej liczby dotychczasowych mieszkańców i osiedlania w ich miejsce Niemców. Na terenie powiatu wrzesińskiego znajdowały się aż trzy obozy pracy dla Żydów. Straty jakie poniosło miasto i cały powiat były znaczne: życie straciło łącznie 395 osób, ponad 200 osób zostało aresztowanych, zaś niemal 2200 wysiedlonych lub wywiezionych do pracy przymusowej. Września została wyzwolona 22 stycznia 1945 roku, kiedy to żołnierze sowieckiej 1 armii pancernej gen. A. Katukowa wkroczyli do miasta.
Po II Wojnie Światowej nastąpił duży wzrost gospodarczy. Powstało dużo nowych zakładów przemysłowych m.in. ZWG Tonsil czy Mikroma. Nastąpiła intensywna rozbudowa zaplecza socjalnego i kulturalnego, szkolnictwa i węzła komunikacyjnego. Na rzece Wrześnicy powstał zalew, a przy nim niewielki ośrodek wypoczynkowy.
Na mocy testamentu hrabiny Moniki Kościelskiej, dziedziczki dóbr miłosławskich w 1961 roku w Genewie utworzona została Fundacja im. Kościelskich. Fundacja ta wspiera młodych literatów z kraju i zagranicy. Nagroda ta ma prestiżowy charakter i jest najdłużej istniejącą w Polsce powojennej nagrodą kulturalną.
Ważnym wydarzeniem kulturalnym było przeniesienie do Wrześni festiwalu filmowego „Prowincjonalia”. Początkowo odbywał się on w niedalekiej Słupcy, pierwsze „Prowincjonalia” we Wrześni odbyły się w kinie „Trójka” w roku 2000. Głównym organizatorem zarówno w Słupcy jak i później we Wrześni jest Rafał Górecki. Patronem festiwalu jest Jańcio Wodnik, bohater filmu Jana Jakuba Kolskiego.
W 2006 roku Września obchodziła 750-lecie istnienia. Obchody te były obchodzone bardzo hucznie. Złożyły się nas nie liczne imprezy kulturalne, wystąpiły gwiazdy zarówno polskie i zagraniczne.
Powiat Wrzesiński istnieje od 1818 roku, z wyłączeniem lat 1975-1998, kiedy to w Polsce nie istniał ten szczebel podziału administracyjnego. W ciągu tych niemal dwustu ostatnich lat terytorium powiatu zmieniało się kilka razy. Dopiero 1 stycznia 1999 roku terytorium powiatu osiągnęło swój dzisiejszy kształt, przy czym w jago skład weszły trzy miasta: Września, Miłosław i Pyzdry.
Wykorzystana literatura:
Brzeski O., Kurnatowska Z., Tuszyński M., Dziesięciolecie badań wykopaliskowych grodziska w Grzybowie, gm. Września, byłe woj. poznańskie, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, Poznań 2000, s. 57-72
Ciszak A., Września i powiat wrzesiński w okresie Powstania Wielkopolskiego 1918/19, Września 1968,
Czubiński A. Postępowo-rewolucyjne i narodowo-wyzwoleńcze tradycje Wielkopolski, Poznań 1983,
Deresiewicz J.(red.), Ziemia Wrzesińska. Przeszłość i teraźniejszość, Warszawa- Poznań 1978
Gomolec L., Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1957,
Jakubczyk W. (red.), Dzieje Wielkopolski, tom II, Poznań 1973
Łuczak Cz., Kraj Warty1939-1945, Poznań 1972 ,
Kucharski B., Miłosław, WBP, Poznań 1997
Topolski J. (red.), Dzieje Wielkopolski, tom I Poznań 1969
Torzewski M. (red.), Września. Historia miasta, Września 2006,
|
